БЭК интеграцияның мейлінше жоғары сатысы - Еуразиялық экономикалық одаққа өту үшін берік негіз қалайды
Еске салсақ, КСРО ыдырағаннан кейін құрылған мемлекеттердің жақындасу үдерісіне бастама ретінде Президент Н. Назарбаев 1994 жылдың наурызында М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің академиялық аудиториясында ТМД кеңістігінде сапалық жаңа интеграциялық бірлестік - Мемлекеттердің Еуразиялық Одағын құруды тұңғыш рет ұсынған болатын. Елбасы бұл идеяны ТМД құрылғаннан соң-ақ пайда болған көп қырлы интеграциялық үдерісті тығырықтан шығару жөніндегі берік шешіммен бүкіл Достастықтың интеллектуалдық элитасына тікелей ұсыныс ретінде жасаған еді.
Осы идеядан бергі 17 жылдық кезеңде көп жағдай өзгерді. Халықаралық сарапшылар, әлемдік экономиканың майталмандары арасында «еуразиялық интеграция» деген атау дағдыға енді. Ал интеграцияның мейлінше жоғары сатысы Еуразиялық Одаққа апаратын Біртұтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру үшін алдымен еркін сауда аймағына ұмтылыстар сәтті еңсерілді. Алдымен Еуразиялық экономикалық қауымдастық құрылды. 2000 жылы Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан арасында құрылған еуразиялық интеграция - Еуразиялық экономикалық қауымдастық өз әлеуетін атқарды. Соның жұмысы аясында интеграцияның келесі сатысына саналатын - 2006 жылы 16 тамызда Сочи қаласында ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық кеңесі Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің Кеден одағын құру туралы шешім қабылданды. Яғни, ЕурАзЭҚ-тан қисынды түрде Қазақстанның, Беларусьтің және Ресейдің арасындағы Кеден одағы өріс алды.
Сөйтіп, 2010 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстан, Ресей мен Беларусь арасында Кеден одағының Кеден кодексі күшіне кірді. Осы арқылы үш елдің арасындағы Кеден одағының сыртқы саясат, техникалық реттеу, санитарлық және фитосанитарлық шараларды, кедендік әкімшілік шараларын, салық салу негіздерін және тағы басқа салаларды ретке келтіретін шарттық-құқықтық базасы қалыптастырылды. Жалпы алғанда Кеден одағын сарапшылар «ТМД аясында қалыптасқан экономикалық бірлестіктер мен интеграциялық үрдістердің ең дамыған түрі» деп атады. Бұндай пікірдің айтылуының өзіндік себебі бар. 170 млн. адам тұратын нарықты қамтитын Кеден одағының келешегі бар құрылым екендігіне қысқа мерзімде-ақ көпшіліктің көзі жете түскендей. Аз уақыт ішінде үш елдің біртұтас Кеден кодексі әзірленіп қабылданды, ұлтүстілік орган - Кеден одағы комиссиясы құрылды. Біртұтас кеден аумағынан тыс елдермен саудада бірегей тарифтер қолдану үшін 11 мыңнан астам тауар позициялары келісілді. Кеден одағын құрудағы макроэкономикалық тиімділік былтырдың өзінде-ақ межесінен көрінді. Мәселен, тек 2011 жылдың бірінші жартыжылдығында ғана үш ел арасындағы жалпы тауар айналымы үштен бірге өскен. Жыл қорытындысында бұл шамамен 100 миллиард доллар деңгейіне жетеді деп болжанған болатын, осындай меженің өзі 2010 жылғы көрсеткіштен 13 пайыз көп болмақ. Сөйтіп, іргесі сәтті қаланған ықпалдастық негізіндегі Кедендік одақ аясында былтырғы жыл бойы Біртұтас экономикалық кеңістікке қадам жасайтын шаралар қамтылды. БЭК құру жолындағы жұмыстар жоспары былтыр толығымен іске асты. Күнтізбелік жоспарға сәйкес, биыл оның 25 құжатына, соның ішінде 8 халықаралық келісімге және 17 басқа құжаттарға қол қою белгіленген болатын. Соның 6-ын Қазақстан, 6-ын Беларусь және 5-ін Ресей жағы әзірледі. Бұлар БЭК-тің келісімдік-құқықтық арқауының негізін қалаған құжаттар болды.
Атап айтқанда, 2011 жылдың 18 қазанында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына енетін Қазақстан, Армения, Беларусь, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Украина секілді сегіз мемлекет ТМД шеңберінде еркін сауда аймағын құру туралы келісімге қол қойды. Ал 19 қазанда Қырғызстанның Кеден одағына енетіндігі жарияланды. Көптеген сарапшылар мұны жаңа интеграциялық құрылымға қадам немесе бұрыннан бар бірлестікке жаңа мүшелер енуінің басы деп бағалады. Ал 18 қарашада Мәскеуде Кеден одағын құрған Қазақстан, Ресей және Беларусь мемлекеттерінің басшылары интеграциялық құрылымды одан әрі тереңдете түсу мақсатында, Еуразиялық экономикалық комиссия туралы келісімге келіп, осы комиссия жұмысының регламентін бекітті. Сонымен қатар, Еуразиялық экономикалық интеграция туралы декларация қабылданды. Онда 2012 жылдың 1 қаңтарынан бастап интеграциялық құрылым келесі кезеңге, яғни Бүкіләлемдік сауда ұйымының нормалары мен қағидаттарының негізінде жұмыс істейтін Біртұтас экономикалық кеңістікке (БЭК) өтетіндігі жарияланды. Және бұл құрылым өзінің қатарына басқалардың енуіне ашық екендігі айтылды. Ал құрылымның түпкі мақсаты 2015 жылға қарай Еуразиялық экономикалық одақ құру болып табылады.
Жаңа жылдың бірінші күнінен бастап іске кіріскен БЭК шеңберінде өзара интеграцияны тереңдету мақсатын көздеген тағы бір ұлтүстілік орган - Еуразиялық экономикалық комиссиясы құрылды. Комиссия төралқасының төрағасы болып Виктор Христенко тағайындалса, Қазақстан жағынан төралқа мүшесі болып Даниал Ахметов тағайындалғаны белгілі.
Айта кетерлігі Біртұтас экономикалық кеңістік жұмысының негізгі қағидалары - тауарлар мен қызметтердің, адам ресурстары мен қаржы капиталының қатысушы мемлекеттер аумағы шеңберінде ешқандай кедергісіз, еркін айналуын қамтамасыз ету. Соның ішінде кеден тарифтерін біріздендіру, тарифтік емес реттеулер бойынша келісім жасау, ықпал ету тәсілдері бар.
Сөйтіп, бір сөзбен айтқанда Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың еуразиялық интеграция туралы идеясы сатылап тереңдеп келеді. 1994 көтерілген осы ықпалдасу идеясы әуелі 2001 жылы құрылған ЕурАзЭҚ түрінде көрініс берсе, 2010 жылы оның шеңберінде Кеден одағы құрылды. Енді, 2012 жылдың бірінші күнінен Біртұтас экономикалық кеңістік өз жұмысына кірісті.
Сарапшы мамандар Біртұтас экономикалық кеңістіктің артықшылықтары туралы айтқанда, бұндай кеңістіктің құрылуы ұлттық іскер топтар субъектілері үшін ғана емес, қарапайым адамдар үшін де тиімді екендігін алға тартады. Мәселен, кәсіпкерлер үшін БЭК-ке мүше мемлекеттердің инфрақұрылымына қол жеткізуге бірдей мүмкіндік туады. Азаматтар жұмысқа орналасуда, барыс-келісте жеңілдіктерге ие болып, кеңістік шеңберінде білім беру саласында бірыңғай стандартқа көшу, мәдениет саласындағы байланыстарды дамыту жоспарланған.
БЭК-тің іске кірісуімен бірге Кеден одағы комиссиясының орнына келген жаңа ұлтүсті орган - Еуразиялық экономикалық комиссиясының жұмысына күдікпен қарайтындар баршылық екендігі белгілі. Алайда, ондай алаңдаушылыққа ешқандай негіз жоқ. Себебі, Беларусь, Қазақстан және Ресей арасындағы жаңа интеграциялық жоба тек қана экономикалық сипатқа ие. Ол ешқандай да егемендікке нұқсан болып саналмайды. Сонымен қатар, Еуразиялық экономикалық комиссияның шешімдері тең құқықты жағдайда, консенсус болған кезде ғана қабылданады. Сондай-ақ, Қазақстан халықаралық құқықтың субъектісі болып табылады. Ал Біртұтас экономикалық кеңістіктің, одан кейінгі Экономикалық Одақтың құрылуы Қазақстанды үшінші елдер мен мемлекетаралық бірлестіктер алдындағы халықаралық міндеттерімізді орындаудан босатпайды.
Бұл турасында Президент Нұрсұлтан Назарбаев: «Еуразиялық Одақты мен әу бастан-ақ мемлекеттердің теңдік, бір-бірінің ішкі ісіне араласпаушылық, егемендік пен мемлекеттік шекаралардың қол сұғылмастығын құрметтеу қағидаттары негізіндегі бірлестік ретінде көрдім. Мен Еуразиялық Одақтың әрбір мүше елдің мүдделерін ескеретін, нақты да шынайы өкілеттіктерге ие, консенсус негізінде іс-қимылдар жасайтын ұлтүстілік органын құруды ұсындым. Бірақ бұл саяси егемендікті беру дегенді тіптен де қарастырмайды. Бұл аксиома. Негізіне интеграция бойынша әріптестердің теңдігі алынған Еуразиялық Одақ құрудың табысты тәжірибесі дәл осындай болатын», - деген еді.
Жалпы алғанда сарапшылардың саралы болжамдарына сүйенсек, 2012 жылдың 1 қаңтарынан Біртұтас экономикалық кеңістік құрудың практикалық кезеңі басталады. Бірте-бірте үш елдің экономикалық саясатын үйлестірудің тетіктері, қызметтердің, капиталдар мен еңбек ресурстарының, біріздендірілген заңнамалардың трансшекаралық еркін қозғалысын қамтамасыз ету шындыққа айналады. Бизнестің ұлттық субъектілері БЭК-ке қатысушы әрбір мемлекеттің инфрақұрылымдарына теңдей қол жеткізу мүмкіндігін иеленетін болады. Болашақта біртұтас көліктік, энергетикалық және ақпараттық жүйе қалыптасады.
«БЭК интеграцияның мейлінше жоғары сатысы - Еуразиялық экономикалық одаққа өту үшін берік негіз қалайды. Бұл қуатты бірлестік болады. Үш мемлекеттің жиынтық ІЖӨ-сі шамамен 2 триллион долларды құраса, өндірістік әлеуеті 600 миллиард долларға, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемі - шамамен 112 миллиард долларға, ал жалпы тұтыну рыногы 165 миллион адамға бағаланып отыр.Кеден одағының біртіндеп Біртұтас экономикалық кеңістікке, ал уақыт өте келе, оған менің сенімім мол, Еуразиялық экономикалық одаққа ауысуы біздің халықтарымыздың өркендеуі үшін қуатты ынталандырушы күшке айналып, біздің елдерімізді кең ауқымды әлемдегі жетекші позицияларға алып шығады», - деген болатын бұл жайында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев. Сондықтан да әрқашанда ерікті интеграцияны жақтаушы болып жүрген Президенттің кезекті ықпалдастық идеясы сәтті жүзеге асып, елді өркендетудің даңғылына айналса игі!