Неліктен жаһандық қақтығыстар БҰҰ-ның қатысуынсыз шешілмейді
АСТАНА. KAZINFORM — Соңғы жылдары әлемде қақтығыстар мен қайшылықтар күрт күшейіп, жаңа дағдарыстар пайда болды. Осындай жағдайда халықаралық қоғамдастық тұрақтылықты сақтау немесе ең болмағанда келіссөздер арқылы шешім табу жолдарын іздейді. БҰҰ – бұл процесте маңызды рөл атқаратын жаһандық ұйым, деп жазды Kazinform агенттігінің меншікті тілшісі.
Пандемия әлемге ауыр тиген кезең
Коронавирус пандемиясы әрбір елге және жалпы әлемдік экономикаға үлкен соққы болды. Әсіресе сауда байланыстары мен өндірістік тізбектер қатты зардап шекті. Әлемдік экономика біршама уақытқа тоқтап қалды немесе кем дегенде айтарлықтай баяулап қалды. Соңғы 30 жылдағы дамуды жаһандану айқындап келгенін ескерсек, пандемия өте ауыр салдарға әкелуі мүмкін еді. Алайда сол кездері көптеген елдерде үстем болған пессимистік болжамдар шындыққа айналмады. Соған қарамастан, сол жылдардағы дағдарыстың салдары әлемдік экономикада теріс үрдістердің дамуына себеп болды. Бұл, әсіресе, АҚШ президенті Дональд Трамптың саясатына байланысты протекционизмге ұласа жаздаған сауда соғыстарына да қатысты.
Жалпы алғанда, пандемиядан кейін маңызды өзгерістер болып, эпидемиядан ғана емес, экономика мен саясаттағы салдарынан да үрдістер басталды. Барлығы тұрақсыз болды, оның ішінде халықаралық қатынастар да. Ескі конфликттер де өршіп кетті.
Карабах
Мәселен, 2020 жылдың қазан-қараша айларында Армения мен Әзербайжан арасындағы өте ұзаққа созылған Қарабах конфликтінде күтпеген шешім шықты. 44 күндік соғыс барысында Әзербайжан Екінші Карабах соғысында жеңіске жетті. 2023 жылы әскерлері сол аймақты толық бақылауға алды. Әзербайжандардың мемлекетіне бірігу ұсынысына қарамастан, жергілікті армян халқы аймақтан кетуге мәжбүр болды. Ерекше атап өтерлігі – 2023 жылдың қыркүйегінде Қарабахқа 30 жылдан кейін алғаш рет БҰҰ миссиясы барғаны. Бұл конфликт басынан өте қатаң болған, халықаралық бақылаушыларға мұндай қатысу керек болмады.
Ауғанстан
2021 жылдың тамызында Ауғанстанда билік ауысты. Бұл оқиға жай ғана үкіметтің ауысуымен шектелмей, оған себеп болған жағдайлар — халықаралық коалиция күштерінің асығыс шығарылуы мен мыңдаған адамның елден қашуы — бүкіл әлемге үлкен күйзеліс әкелді. Бұл оқиғаның маңызы бір ғана елдің шеңберінен шығып, жаһандық деңгейдегі салдарға ие болды, өйткені Ауғанстан соңғы 40 жыл бойы халықаралық қақтығыстар мен азаматтық соғыстың ошағында болды.
Мәселе тек зайырлы республиканың құлап, оның орнына діни ұйымның билікке келуінде ғана емес, сонымен қатар әйелдердің жағдайына қатысты жаңа қиындықтарда да болды. Халықаралық коалиция кеткеннен кейін мемлекет пен халық табысының күрт төмендеуі салдарынан елде гуманитарлық апат шегіне жетті. БҰҰ деректеріне сүйенсек, 39 миллион халқы бар Ауғанстанда аштық қаупі 23 миллион адамға дейін әсер етуі мүмкін еді.
Бұл тұрғыда халықаралық ұйымдардың, әсіресе БҰҰ-ның рөлі артты. Өйткені бұрынғы билік құлаған соң, санкция астында болған, валюта резервтері тоңазытылған, банктер сыртқы нарықтармен жұмыс істемей қалған елге гуманитарлық көмек жеткізуді бірден жүзеге асыра алатын тек осы ұйым еді.
Айта кету керек, осындай күрделі жағдайда Қазақстан азық-түлік жеткізуде БҰҰ-мен тығыз үйлесімде үлкен рөл атқарды. 2025 жылы Алматыда Орталық Азия мен Ауғанстанға арналған БҰҰ өңірлік орталығы ашылады.
Судан
2021 жылдан бастап Суданда әскери күштер президент Омар аль-Баширді елеңдеткеннен кейін ішкі-саяси дағдарыс өрбіді. 2023 жылы бұл армия мен «Жедел әрекет күштері» арасында қарулы қақтығысқа ұласқан. Соңғысы «Джанджавит» араб ұйымының құрамында болған, Дарфур провинциясында қара нәсілді халыққа қарсы көтерілісшілермен күрескен.
2023–2025 жылдары Суданда миллиондаған адам зардап шекті, көпшілігі аштық шегінде. Мысалы, Дарфурдағы Эль-Фашир қаласы 14 ай бойы Жедел әрекет күштерінің қоршауында болды. Осындай жағдайда тек БҰҰ-ның көмегі мен дипломатиялық әрекеттері ғана сын сағатта қалған халыққа үміт береді. 2025 жылғы 13 тамызда БҰҰ адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары Фолькер Тюрк граждандықтарға Эль-Фаширде жасалған шабуылдарға наразылығын білдірді.
Газа
Орта Шығыс конфликтісі халықаралық қоғамдастық үшін ең күрделілердің бірі болып қала береді. 2023 жылдың 7 қазанында Палестинаның «Хамас» ұйымы Израильге шабуыл жасап, шекара маңындағы елді мекендерде көптеген израильдіктерді өлтірді. Бұдан соң Израиль Газада әскери операция жүргізді, ол әлі күнге жалғасып келеді.
Терроризм әдістерін әлемдік қауымдастық қабылдамайды, бірақ 7 қазандағы шабуылға дейін де, одан кейін де екі миллионға жуық Газадағы тұрғындардың тағдыры туралы гуманитарлық дағдарыс туралы алаңдаушылық бар: азық-түлік пен дәрі-дәрмек жеткізу жолдарының шектелуінен зардап шегіп отыр. Мұндай жағдайда БҰҰ – азық-түлік жеткізуде ғана емес, конфликт тараптарымен диалог жүргізуде де үздіксіз өз үлесін қосып отырған санаулы халықаралық ұйымдардың бірі.
Украина
Ресей мен Украина арасындағы соғыста БҰҰ-ның рөлі айтарлықтай байқалмай қалуы мүмкін, себебі жағдай өте күрделі. Дипломатиялық шешім іздестіру жұмыстарымен әлемнің көптеген жетекші елдері айналысады. Сонымен қатар, БҰҰ алаңында жиналған отырыстарда қиын сұрақтар жиі талқыланады, кейде конфликтіге тікелей қатысушылар да араласалы. Осылайша, осындай халықаралық қақтығыстарда маңызды мәселелерді БҰҰ-да талқылау — шешім іздеудің қажетті шарты.
Сонымен қатар, ең қиын сәттерде БҰҰ-ға қажеттілік арта түседі. Мысалы, конфликтті реттеу мүмкіндігі ретінде бейбітшілік күштерін орналастыру мәселесі қазіргі күннің маңызды тақырыбы. Бұл соғысушы тараптар арасындағы сенімсіздік жоғары болғандықтан өте маңызды. Украина «қалаған коалицияның» әскерлерін орналастыруды қарастыруда, кейбірі — еуропалық мемлекеттер, ал Ресей болса — қытайлық бейбітшілік күштерін ұсынуда, бірақ Қытай бұл ұсынысты жоққа шығарады. Сондықтан әлеуетті түрде конфликт тараптарын қолдамайтын елдерден құрастырылған бейбітшілік күштеріне сұраныс болуы мүмкін. Мұндай жағдайда БҰҰ-ның «көк каскалары» форматы сұранысқа ие болуы мүмкін.
БҰҰ-ын реформалау қажеттілігі
Тяньцзиньде 1 қыркүйекте өткен Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (ШЫҰ) саммитінде БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гутерриш сөз сөйлеп, Украинада атысты тоқтату режимінің орнатылуын, және мемлекеттераралық жарғыға сәйкес әділ, жан-жақты бейбітшілік орнатуды талап етті.
ШЫҰ саммитінде қабылданған Тяньцзинь декларациясында елдер «жалпы халықаралық құқық негізіндегі, әділетті, көпполярлы әлемдік тәртіпті» қолдайтындарын және БҰҰ-ның орталық үйлестіруші рөлін сақтауды білдірді. Сонымен қатар, дамушы елдердің осы ұйымның басқару органдарына тағайындалуын қамтамасыз ету үшін реформаларды жүзеге асыру талап етілді.
Қазіргі кезде БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты бес мүшесі бар: Ұлыбритания, Қытай, Ресей, АҚШ пен Франция — бұлар вето құқығына ие. Бұл екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі күш балансы бейнесін көрсетеді. ШЫҰ саммитіне Қытай мен Ресейдің басшылары келгендіктен, бұл реформаны қолдау бар екені байқалады.
Жаһандық жағдайдың шиеленісуі кезінде – гуманитарлық көмек пен дипломатиялық күш-жігер жөніндегі сұраныс артып келеді, сол себепті БҰҰ-ға деген қажеттілік тек ұлғая түседі.
Айта кетейік, БҰҰ Бас ассамблеясының мерейтойлық саммитінде қандай іс-шаралар өтетінін мына сілтемеден оқи аласыз.
