Су көздерін тиімді пайдаланудың маңызы зор - Қ. Кенжеғалиев, БҚО

ОРАЛ. 1 наурыз. ҚазАқпарат - Биыл ҚР мен РФ Үкі­меттерінің арасындағы "Транс­шекаралық су ны­сан­­дарын бірлесіп пай­далану және қорғау тура­лы" келісіміне қол қойылғандығына 20 жыл толып отыр. Тәуелсіздік таңы атқан соң, қос мемлекет екі елге ортақ өзен-көлдерге қатысты құжат­­тарды реттеді.

1992 жылдың 25 наурызында Қазақстан мен Ресейдің Премьер-министрлері Орал­­да бас қосты. Осы шара барысында ҚР Су ресурс­­тары бойынша мем­­ле­кеттік комитеті мен РФ Экология және табиғат ресурстары министрлі­гі арасында атал­­мыш келі­сімге қол қойыл­ды. Сол жылдың 27 тамы­­­зын­да Орынборда жалға­сын тапқан жиында бұл құ­жатқа Үкімет басшы­ла­ры қол қойды.

«Қаз­су­шар» республикалық мемлекеттік кәсіпорны БҚО филиалының директоры Қазбек Кен­жеғалиевтің айтуынша, аталған келісім күні кешеге дейін трансшекаралық сипаты бар су көздерін қорғау мен пай­далану әрі екі мемлекет арасында су проблемаларына байланысты қарым-қатынастарды реттеу ісінде басты нормативтік-құқықтық құжат рөлін атқарып келді. Алайда мамандар атал­ған келісімнің талаптары екі жаққа бірдей әділетті орындалды деп айта алмайды. Бұл келісім негізінен Ресейге қызмет жасағанын осы саланың басы-қасында жүргендер жақсы біледі. Көрші елде жаңа су қоймалары салынды. Қолданыстағы осын­дай нысандарға күрделі жөн­деу­лер жүргізілді. Мұның бәрі қазақстандық тараптың келісі­мінсіз атқарылды. Келісімнің осындай біржақты сипат алуы, Орал өңіріне берілетін су мөл­ше­рін азайтып жіберді. Әрі оның сапасы да төмендеп кетті. Бұл фактор күрделі экологиялық ахуалдың қалыптасуына да әкеліп соқтырды. Сөйтіп, Қаз­та­лов ауданының аумағындағы Сарыөзеннің төменгі ағысын­дағы көлдердің көбі құрғап қал­ды. Қараөзеннің қойнауы, Қа­мыссамар көлі де осының кебін киді. Ресейдің Волгоград облысы арқылы Еділ суын Қазақстандағы Жәнібек суландыру жүйесіне беруде де кедергілер кездесті. Ресейлік­тер суды тауарға айналдырып жіберді. Оған салынатын салық мөлшерін көтерді. Осы түйт­кілдер соңғы жылдары екі­жақты ведомствоаралық кездесулер барысында бірнеше дүр­кін талқыланғанымен, өзінің оң шешімін таба алмады.

1992 жылдан бері екі мемлекеттегі су проблемаларын рет­теу мәселелері де түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Ол жа­ңа заңнамалық базаны өмірге әкелуді қажетсінді. Осы мақ­сат­­та соңғы бес жылда трансше­каралық су шаруа­шылығы нысандарын бірлесіп пайдалану және қорғау жөніндегі комиссия келісімнің жаңа жобасын әзірлеу мәселелерімен айналыса бастады. Бұл жобаның соңғы нұсқаларын екі тараптың сарапшылары бізде және көрші елде талқылады. Осы екіжақты пікір алмасулар кезінде оған та­ғы да тиісті толықтырулар мен өзгерістер енгізілді.  2010 жыл­дың қыркүйек айында Ресей мен Қазақстан мемлекеттерінің басшылары Өскемен қаласында кез­дескені белгілі. Осы кездесуде екі ел аумағындағы су ресурс­тарын реттеу жөніндегі жаңа келісімге қол қойылды. Оның Қазақстан тарапы үшін басты пайдасы сол, Ресей Федерация­сынан механикалық әдіспен су алу бойынша шығындарды өтеу­ге құқықтық негіз қалады. Өткен жылы Кедендік одақтың құрылуының арқасында екі ара­дағы көптеген мәселе өзі­нің оң шешімін тапты.

БҚО-дағы табиғи су қорының 80 пайызы Ресейге тәуелді. Өйткені осындай мөл­шердегі су Ресей Федерация­сы аумағында қалыптасады. Мәселен, өңірдегі ең басты су көзі - Жайық өзені өз бастауын Ресей аумағындағы Орал тау­ла­рынан алады. Ал Шаған мен Деркүлдің бастауы Орынбор об­лысының аумағында. Қара­-
өзен мен Сарыөзенге су Сара­тов облысы арқылы жетеді. Жағырапиялық тұрғыдан қарас­тырғанда, облысымыз жоғарыда аталған өзен­дер­дің төменгі ағыс­тарында ор­на­ласқан.

Өңірдегі су тапшылығын баламалы нұс­қа­лар мен жолдар арқылы ше­шу жолдары қарастырылуда. Бас­сейнаралық су жіберу арқылы Қараөзен мен Сарыөзеннің Ресейдегі Еділ суына тәуелділігін төмендету шаралары белгіленді. Осы мақсатта Орал-Көшім жобасы жүзеге асты. Бұл нысан Сарышығанақ көліне 30 миллион текше метр Жайық суын қосымша жіберуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ 1994 жылы су тасқыны кезінде жойылып кеткен Айдархан су қоймасының да екінші тынысы ашылды. Алдағы жылы атқарылатын істер бұдан да қомақты. Республикалық бюд­жет қаражаты есебінен Қа­раөзен суын Жаңажол ауылы арқылы Сарыөзенге жіберетін бөгет салынуда. Сонымен қа­тар облыстық бюджет есебі ар­қылы әзірленген техникалық-экономикалық негіздемеге сәй­кес Киров-Шежін суландыру ка­­налы қайта жөнделуде. Бұл гидронысан Тасқала, Ақжайық және Қазталов аудандарын сумен қамтуға мүмкіндік береді.

Өткен жылы облыстың шар­уашы­лықаралық жүйелеріне 471,68 млн. текше метр су алынды. Оның көбі Жайық-Көшім суару-суландыру жүйесіне берілген. Былтыр «Қазсушар» РМК БҚО филиалы Саратов облыстық су шаруашылығы басқармасымен  58,2 млн. текше метр Еділ суын алуға шарт жасасқан. Осы шарт бойынша облысымызға 60,9  млн. м3 (104,6 %) су алыныпты. Соған орай бюджеттен 698,0 млн. теңге бөлінді. «Еділ суын алу  шартының көлемі Қараөзен мен Сарыөзен бойынша 58,2 млн. текше метр болғанымен, нақ­ты алынғаны - 60,9  млн. текше метр. Сөйтіп, бағамдық айырмасы есебінен облысымызға қосымша 2,7 млн. текше метр алынып, пайдаға асты. Алынған су көлемі Қазталов пен Жаңақала аудандарының ел­­ді мекендерін тіршілік нәрімен қамтуға және бөгеттер мен өзен арнасын толтыруға мүмкіндік берді. Волгоград облысындағы Палласов су жүйесінен Еділ суын Жәнібекке жіберу үшін республикалық бюджеттен 225 млн. теңге бөлінді. Соның нәти­жесінде Жәнібек сорғы стансасына 4 мамыр мен 25 қазан ара­лығында 23,1 млн. текше метр су (102,7%) айдалды. Соның ар­қасында Жәнібек, Бөкей ордасы аудандарының ауылдары сумен қамтылып, тоғандар толтырылды.

Бүгінгі күні батысқазақ­стан­дықтарға суды үнемді пайда­лану, қайтарым бермейтін шы­ғындарды азайту бұрынғы кездегіден де қажеттірек. Сол себепті мамандар суға қажеттілікті өтеу мақсатындағы каналдар да ретсіз қазыла бермеуі керек деп санайды. Сондықтан да ең алдымен оның пайдалы әсер коэффициентін ұлғайтуға ден қойылып отыр. Бүгінгі заманауи аспаптар судың нақты есебін жүргізуге үлкен көмегін тигізе алады. Аталмыш кәсіпорын өз жұмыс тәжірибесінде олардың қолданыс аясын кеңейтіп келеді.

"Қазсушар" РМК БҚФ теңге­рімінде Орал-Көшім, Жәнібек, Қараөзен мен Сарыөзен жүйе­лерінде 848,6 шақырым магистральды суландыру каналдары бар. Өкінішке қарай, олардың бә­рі топырақ арнасында жасал­ған. Сүзілуге қарсы қаптаула­ры жоқ. Соның салдарынан да пайдалы әсер коэффициенттері төмен болып келеді. Оның үстіне көп жыл бойы талапқа сай пайдаланылмағандықтан, қа­мыс өсіп кеткен. Кәсіпорын қыз­меткерлері қазір жобалық пай­далы әсер коэффициент­терін қалпына келтіру жұмыс­тарын жүргізуде. Екі-үш жыл бұрын Жәнібек суландыру жүйесінде магистральды және таратушы ка­налдарды қайта жөндеу және механикалық тазарту жұмыс­тары аяқталды. Кейін Орал-Көшім және Тайпақ магистраль­ды каналында да меха­ника­лық тазарту жұмыстары жүр­­гі­­зілді. Былтырдан бастап бас­сейн­ара­лық су жіберу жол­дарын қал­пына келтіру жұмыс­тары қол­ға алынды. Алдағы жылы Жал­пақтал магистральды каналын жөндеу жұмыстары басталмақ.

«Бүгінде әлемнің бірқатар елдері полимерлік материалдарды су шаруашылығы өнді­рісіне кеңінен қолдануда. Осындай жаңа технологияларды біз де тәжірибеге енгізудеміз. Қазір судың есебін жүргізуге көп кө­ңіл бөлінуде. Мәселен, Жә­нібек сорғы стансасында ультрады­бысты есептеуіш "Днепр-7" қон­дырғылары орнатылды. Осы ас­паптар Ресейдің Волгоград облысының Палласов су жү­йе­сіндегі сорғы стансалары кас­кадтарының техникалық параметрлерімен және жұмыс режимдерімен байланыстырылған. Бұл бағыттағы жұмыстарымыз одан әрі жалғасатын болады», - дейді Қазбек Кенжеғалиев.