Аймауытов негізін салған Мәдени кіндік ауылы жайлы не білесіз
ПАВЛОДАР. KAZINFORM - Баянауылдың Әулиелі Қызылтау өңірінде ашылған «Мәдени кіндік» ауылы жайында естуіңіз бар ма? Ғасыр бұрын тыңнан тұрғызылған тарихи елді мекен – ғылыми тұрғыдан мүлде зерделенбеген орынның бірі. Алаш ардақтысы Жүсіпбек Аймауытовтың идеясымен дүниеге келіп, жүздеген қазақ баласының сауат ашуына негіз болған рухани мекен бүгінде елеусіз жатыр...
Жүсіпбек Аймауытұлы 1921 жылы Семей губерниясында оқу бөлімінің меңгерушісі болып тұрғанда Баянауыл жеріндегі жас өрендердің білім алуына айрықша назар аударған. Бұған дейін қазақ даласында жұт болып, малынан айырылған халық аштыққа ұшыраған кезең еді. Ел-жұрт босып, жетім қалған балалар көбейіп, оларды жергілікті бас көтерер азаматтар Жүсіпбектің айтуымен Қызылтау өңіріне жинайды. Жергілікті байлардың демеушілігімен ас-суы, жатар орны ұйымдастырылып, жүздеген қазақ баласының аман қалуына себепші болыпты. Осы кезеңде Жүсекең және онымен пікірлес ел азаматтары Қызылтау маңында «Мәдени кіндік» деп аталатын білім ошағын салуға бел буады. Көнекөз қариялардан қалған, ауыл арасында айтылып жүрген әңгімелерге сенсек, 1921 жылы Алаш ардақтысы жергілікті төрт рудың ірі байларының қаржыландыруымен әлгі жерге әуелі бастауыш мектеп салуға ұйытқы болады. Соңынан ағылып келіп жатқан баланың көптігін ескеріп, «Мәдени кіндікте» шаруашылық ғимараттары, жатақханалар бой көтереді. Атап айтқанда, қыздар мен ер балалардың бөлек жатақханалары, асхана, бірнеше қойма, жертөле қойма, «қызыл отау», дәрігерлік пункт, әкімшілік ғимарат және атқора салынады. Біраз уақыт өткен соң бұл арада саман кірпіштен салынған кәдімгідей ауыл пайда болып, ауылдың батыс бөлігінде мал ұстайтын қоралар тұрғызылған. Мұндағы мақсат – байлар жиып берген малды осында бағып-қағып, интернатта жатып оқитын балалардың ішер асын тұрақты ұйымдастыру.
Көмек көрсеткен байлардың арасында сол заманның ірі меценаттары ретінде Текебай мен Түйебайдың есімдері айрықша аталады. Текебайда бала болмай, Жүсіпбектің ақылымен ол жетім балалардың бірнешеуін өз тегіне жазып алған екен. Содан жылдар өте Текебаевтар әулеті көбейіп шыға келген. Олардан қалған жұрағат бүгінде аз емес. Ал Текебай мен Түйебайдың дүние-мүлкі кейін кеңес өкіметімен кәмпескеленіп, өздері Ресейдің Қарасуық өңіріне жер аударылып, сол жақта өмірден өткен.
«Ел арасында бұл жер «Мәдени кіндік» деп аталған. Біздің жастық шағымызда «Мәдени» деп қана атайтындықтан, ескі қоралардың бірі екен деп ойлап жүрдік. Жер атауы кісі есімімен байланысты болар деп жорамалдап келгеніміз де рас. 1999 жылдың жаз айында Баянауылдан шыққан жеті генералдың бірі, соғыс ардагері Самат Бәкіров Қызылтауға арнайы келді. Жол көрсетіп, жанында жүрдім. Қозған елінің атақты болысы Ағаш аяқ Мұстафаның зиратында болып, дұға еттік. Бұл аумақта Қозған руынан шыққан белгілі тұлғалар Бармақбай, Кәркей, Нұржанбай, Мәуке, Лекер және Мысықбай қажылар жатыр. Бір сәт генерал маған «Мәдени кіндікті» көрсет деді. Жолай ол жердің қандай маңызы бар екенін білмейтінімізді айтып, әңгімелеп беруін сұрадым. Сөйтсек, Самат Бәкірұлы жастайынан жетім қалып, осында жан-жақтан жиналған қазақ балаларының арасында өсіп-өнген. Сонда Самат ағаның толғана сөйлегені есімде қалыпты. Қаншама жас баланың Жүсіпбектің қамқорлығының арқасында тірі қалғанын жеткізді. Самат ағаның өзі 1925 жылы туған. Жүсіпбек құрған мектепте білім алып үлгермесе де, әлгі ауылда жетілген. Сол жерде маған барлық ғимараттың орындарын нұсқап, көрсетіп берген еді. Міне, содан бері «Мәдени кіндіктің» тарихи маңызын түсіне бастадық», - дейді баянауылдық өлкетанушы Рамазан Нұрғалиев.
Жүсіпбектанушы ғалым Нұржан Қуантайұлына хабарласып, «Мәдени кіндікке» қатысты өзі білетін деректерімен бөлісуді сұраған едік. Алаштанушы ол жөнінде ешбір архивтік құжаттар жоқ екенін, тек сол замандағы кейбір жайттарды ескерсек, Жүсіпбектің аталған білім ошағын құруға атсалысуы әбден мүмкін екенін жеткізді.
«1921 жылы Жүсіпбек Қызылтау өңірінің бір топ жас өренін, ішінде Абзал Қарасартов бар, Орынборға алып барып, рафбакқа оқуға түсіреді. Алаш ардақтысының өз туған жеріне деген қамқорлығы ерен болған. Сондықтан «Мәдени кіндік» сияқты ауыл мектебін ашуға ұйытқы болуы әбден ықтимал. Әрі бұл кезеңде жер-жерде мектептер ашу мәселесі күн тәртібінде тұрған еді. Тұлғаның өзі жазған өмірбаянында, тергеу ісіндегі құжаттарда «Мәдени кіндік» туралы ешбір дерек кездеспейді. Заманында Жүсіпбектің жан-жақты болғанын, туған жеріндегі белгілі тұлғалармен, соның ішінде Мәшһүр Жүсіппен үнемі байланысып тұрғанын ескерген жөн. Ауыл балаларының жергілікті жерде білім алуына жағдай тудыру үшін салынған әлгі мектеп Жүсіпбектің қолтаңбасы болуы әбден мүмкін», - дейді Нұржан Қуантайұлы.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары Қызылтау елі үшін рухани ошаққа айналған бұл жер қазіргі Жүсіпбек Аймауытұлы мен Лекер ауылдарының ортасында, жанынан сарқырап өзен ағатын жазық жерде орын тепкен. Таяу жерде кезінде ағылшындар қазған көмір, алтын, күміс, молибден кеніштері бар. Кенішті бойлай қонған қазақ ауылы көп болған. Әуелгі мақсат – соларға жақын жер іздеу. Аумақ Қарамолла мен Қызылтау болыстарының балалары үшін келіп оқуға тиімді еді. Бұл – «Мәдени кіндіктің» болғанын растайтын екінші дәлел.
Үшіншіден, географиялық картада бұл жер кеңес өкіметі тұсынан «Мадани» («Мәдени») деп көрсетіліп келеді. Жер-су атауының не себепті бұлай аталуына қатысты ешбір жерден нақты дерек кездестіре алмадық. Ғаламтордағы жерсеріктік карта арқылы қарағанымызда ауылдағы ғимараттардың реттілікпен, екі көше етіп салынғаны байқалады. Ол заманда тұрғызылған білім ошақтарының көбі «П» әрпі пішініне сай келеді. Рамазан Дінісұлының көрсетуімен жер жағдайын шолып шыққанымызда, мұндағы мектеп пен жатақханалардың «П» әрпіне ұқсас екені көзге түсті. Мектеп орны деп көрсетілген ғимараттың іргетасының ұзындығы – 46 қадам, ені 32 қадам болып шықты. Ғимарат он алты бөлмеден тұрған. Қабырғалары кезінде саман кірпіштен өріліп, төбесі бөренемен жабылыпты.
«Жүсіпбек бір жылы Орынбордағы Қазақ ағарту институтын тәмамдаған қазақтың ұл-қыздарының бір тобын «Мәдени кіндікке» алып келіп, оқытушы еткен екен. Бұл деректі ауылдағы қариялардан естідім. Мектептің жұмысы негізі 1922 жылы басталған. Ол уақытта қос болыстықта қанша бала болғаны туралы қолымызда нақты мәлімет жоқ. Дегенмен қазақ отбасыларының көбі өз балаларын осында оқуға бергенге ұқсайды. Мектеп пен жатақханалар соғыс басталғанша үзбей жұмыс істеп келген. Кейін оны жауып, таратып жібереді. Дүние-мүлкі таланып, ғимараттар қиратылып, кірпіші аудан орталығына тасылып, онда шаруашылық нысандарын тұрғызуға пайдаланылады. 1954 жылы тың игеру басталғанда бірнеше ғимарат қалпына келтіріліп, асхана ретінде ұсталған. Архивтік құжаттарда бұл жер «Культпункт» деп аталады», - дейді Рамазан Нұрғалиев.
Павлодар облыстық Бұқар жырау атындағы әдебиет және өнер музейі өлкетанушылардың айтуы бойынша тарихи мекеннің сұлбасын жасап шықты.
«Мәдени кіндік» – бүгінде не туризм және спорт министрлігі, не облыс басшылығы тарапынан еленбей отырған тарихи жер. Рамазан Дінісұлы бұл жерді қоршап, басына белгітас орнатып қоюды ұсынады.
