Дүрмекті дүниеден жанын, рухын азат ете алған адам - теңдессіз бақытқа ие
Шәкәрім еркін шығармашылықты көксеп, өмірінің соңын ала тауға, оңашаға шығып кетті. Бірақ, бұл, шығармашылық иесі елден безіп кетуге тиіс, адам мәңгілік жалғыздықта ғана нәтижеге жете алады деген сөз емес. Әйтсе де, ұлы тұлғалардың жалғыздығы жайында көп естиміз. Иенге шығып кетпесе де, қалың қауымның арасында жүріп-ақ «Моласындай бақсының жалғыз қалдым...» деген Абайдың қайғысын кім түсіндіріп берер... Жиырма бірінші сөзінде «...надан атанбастығын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ атанбастығын, әдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, сұрамшақ, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді - осындай жарамсыз қылықтардан сақтанып, сол мінездерді бойына қорлық біліп, өзін ондайлардан зор есептемек». Өзін зор есептеу... «Жарамсыз қылықтардан» қара басын жоғары қоя білген адам - ұсақ пендешіліктен азат. Және дара. Жалғыз...
Рухани толысқан (тәуелсіз) тұлға болудың басты шарты - білімділік десек, азды-көпті оқығанымыз бен игергеніміз бізді неден азат етті деген сауалға қоса неге тәуелді етті деген сұрақтың да қылаң беретіні бар. «Өлең дегеннің не екенін білмей тұрғанда - ақын едім, өлеңнің не екенін түсінген күні - жай ғана өлеңшіге айналдым» депті бір ақын. Кім айтқаны маңызды емес, маңыздысы - осы сөздің ақиқаттығы. О баста әдебиетке өзіндік үнімен келген көп талант уақыт өте келе бір сарыннан шыға алмай, орташадан жоғары дәрежеге жете алмай текіректей беретінінің себебін мақтанға мастықтан гөрі - өлеңді теориялық тұрғыдан игеру мәселесінен іздеген жөн. Мақтанға елту, бір есептен, зиянды да болғанмен, екінші жағынан адамды қамшылайды, өзін мақтап жүргендерді тамсандырғысы, таңдандырғысы келеді тағы да. Бірақ, әлгі бір қалыптан шығу қиындай береді. Ой болғанмен, форма болғанмен, Тұрсынжан Шапай айтпақшы - жай ғана жақсы өлең, мықты өлең емес. Зерттеушілер Абай поэзиясының құдіреттілігін - бір де бір өлеңінде ой жүйесінің, ішкі құрылымның қайталанбайтындығымен түсіндіріп жүр. Абайдың құдіреттілігі сол, әр тарапқа жасаған түрлі қадамында «ақырын жүріп, анық басқаны» - бір-бір щедевр тудырып отырған. Бұл дәрежеге жету үшін Абайға алдымен, қазақтың дәстүрлі поэзиясынан бас тартуға тура келді. «Сөз түзелді» сатысына жеткенше өзін көп нәрседен азат ету керек болды. Содан соң ғана тыңдаушысына: «сен де түзел!» - деп айтуға еркі жетті. Себебі, жаңа заманның үні, дауысы, бет алысы - батысқа тәуелді екенін көрді. Бейнелі тілмен айтқанда, Абай арқылы қазақ әдебиеті жаңа заманда шығыстық дәстүрден шығып, саналы түрде батыстың ықпалына түсті. Сөйтіп жаңа әдеби кезең басталды. Міне, содан бері батыс ойшылдарының, ақын-жазушыларының сөзінен цитата келтірмесек, сөзіміздің дәмі кірмей тұрады-ақ. Батыс әдебиетінің өкілдері - бай баласы. Не айтса да - солар айтсын. Біз қайталайық. Қайталамасақ та, солардың тілімен талданып жаттық. Өзіміз талдап жаттық. Советтік кезеңдегі сынды шолып отырғанда, көбіне, әдеби сыннан гөрі саяси цензураға ұқсап кететін кездері аз емес. Қазығын Маркспен қағып, бауын Ленинмен шалып, түйінін Сталинмен түйіндейтін ол кезеңнен берірек, жылымықтан басталатын сәл де болса арқа кеңіген, арқан ұзарған шақта бәленше айтпақшы, түгенше демекші... Оқыған, білгенге мақтан дейсіз бе, басқалай атайсыз ба, өзіңіз біліңіз, біз осы кепке тәуелді болдық. Жақын арада арыла қояр түріміз және жоқ.
Абайдың «Өлім барда қорлық жоқ» дегенімен үндес бір сөзді Шекспирден оқып, жерден жеті қоян тапқандай, бір ағама айта барғаным бар. Шындығында, көкірегімде Шекспирді оқыдымнан гөрі, салыстырып, түсініп оқи алам деген жайдақ мақтанға ұқсас бірдеңе бар еді. Сонда әлгі ағам не айтты дейсіз ғой: «Әдебиетке олай қарауға болмайды, - деді. - Осы бір сөзді Абай атаң Шекспирсіз де айтар еді. Керек болса, Абай біз тамсанып жүрген біраз «батысыңа» «батыс» бола алады». Жөнсіз ұлтшылдық емес, жосығы сол болса керек. Абайды талдағанда, кей өлеңдерімен салыстырар түк таппағанда, «Абай Бәленшені оқыған болуы да мүмкін» деп, «үндестік» іздеудің қаншалықты керегі бар бізге? Абайдың оқымыстылығынан гөрі, өзіміздің таныстығымызды аңғартуға деген пейілге көбірек ұқсайды бұл.
Біз шығыс әдебиетін бағалау үшін де сөзіміздің әлқиссасын: «Гете шығыс шайырларының ғазалдарын оқып, аузы ашыла таңырқапты, көзі жұмыла тамсаныпты», - деп бастаймыз. Гете оқыған соң, жоғары бағалаған соң ғана оқитын сияқтымыз. Бұл - біреудің пікіріне деген тәуелділік. Ой-сана, жан-рухымыздың бағыныштылығы. Ұмытпасам, осыған ұқсас тәуелділікті - құлдық сана деп атайтын. Тағы да Абайдың жосығына жүгінеміз. Өзіңізді азат ету үшін, рухыңызды жетілдіру үшін білім алсаңыз - мархабат. «Мал жияды мақтанып, білдірмекке, Малмен шұқып көзіңе күйдірмекке» мақсатында білімге ұмтылсаңыз, мақтанның, «десе екеннің» құлысыз. Қанша оқып-тоқығаныңызбен, соңында сөйлетсе «айтқандарға қосылам», басында сөйлетсе «айтатындарға қосылам» деген жаттанды анекдоттың кейіпкерінен өзіңізді зор санай алмайсыз.
Қазақта «оқу өтіп кеткен», «ой соғып кеткен» деген тіркестер бар. Бұл адамның жай ғана тәуелділігі емес, құлдық сатыға төмендеуі. Өмірден алыстау. Белгілі бір ғылымның соңынан бар дүниені ұмытып, өзін-өзі сол жолда құрбан есебінде жұмсау адамның адам ретіндегі болмысына айтарлықтай пайда әкеледі дей қою қиындау. Кейде «ғылым үшін өзін құрбандыққа шалған», «дүниеден баз кешкен» деген ләммен тамсанысып бағамыз мұндай тағдырларға. Ондай «оқу өтіп кеткендердің» сол салаға әкелер пайдасы да соншалық бола қоймайды. Өмірден алыстау кімге опа берген дейсіз. Мұхтар Мағауин «Архив хикаясы» атты әңгімесінде осы мәселені бар қырынан ашып берген. Бүкіл жұрт, бар айналасы үлкен үміт күткен, ерекше тумысы мен қабілетіне өзі де ден қойған, өзіне аса сенімді Сембек (бас кейіпкер) күндер өте түсініксіз кепке түседі. Соның себебін осы тәуелділік мәселесі төңірегінен іздейді жазушы. Ғылымға деген шектен шыққан адалдық (моральдық) пен өзінің бүкіл тағдыры мен талантын әлдебір шалдың «оқымыстылығына» өңгеріп бере салған Сембектің «оны жазуға, жариялауға уақыт қайда?!» дейтіні оқушысын тыжырындырады. Автор мұны «тоқсан мың жылқы айдап, бүтін шалбар кимей кеткен Қарабаймен» теңейді. Қор болған есіл еңбек, зая дарын... Асыра сілтеудің неге соқтырарын білген жөн. Кейде өз қатарластарымыз болсын, үлкендер болсын белгілі бір тақырыпқа арналған мақаласын оқисың. Айтар ой оймақтай. Ал, көлем... Басы артық қаншама дерек пен естелік, болыпты-мыс пен депті-міс әңгімелер, цитаталар... Сөз жоқ, оқығанына, білетініне бас иесің. Ал оны қорыту... Өзі жасаған бір ғана тұжырымды қаншама «үзінділермен» айналдыра қоршап, жамап-жасқап жатқаны қызық көрінеді. Теориялық тұрғыда толықтай қаруланғанмен әлі күнге өзі өз болып бір оқ жонбаған оқымыстыдан келер қаншалық пайда бар? Ғылым-білім деген дүниелер адамға қызмет етуге тиіс қой, ал, адамның оған қызмет етуі басқа түрде болуы керек. Өзін ғылымға (поэзияға, прозаға, т.б.) арнаған адам ақырында соның бәрінен қарымта сұрамаса... - бәрі бекер. Алмас НҮСІП