Елге деген сағыныш мені ғылым жолына әкелді - Өзгежан Кесіжімен
***
- «Қазақ әдебиетін «1993 жылға дейін, Германияда жүрсем де жаздырып алатынмын. 1983 жылдан бастап, он шақты жыл бойғы «Қазақ әдебиетінің» тігіндісі де кітапханамда сақтаулы, - дейді, біздің бүгінгі кейіпкеріміздің әкесі - Абдулқайым Кесіжі - Еуропа Қазақ қоғамдары федерациясының төрағасы, саясат ғылымдарының докторы, Германияның Мюнхен қаласының тұрғыны.
Әрине, шетте жүрген аға буын қазақтың «Қазақ әдебиетін» білмейтіні кемде кем. Себебі, бұл басылым - аталар оқыған, әкелер оқыған газет емес пе?!.
- Адыраспанмен аластауды да, дәрілік шөппен емдегенді де көзбен көрдік. Әжелеріміз, шешелеріміз қойдың қарнын тазалап, оған сары майды қалай сақтағанын да, қатық езіп, құрт жасағаны да әлі күнге көз алдымда, - дейді жанарына сағыныш ұялаған Әке, - осы күнгі балалардың бұл дәстүрмен танысы некен-саяқ.
Солай болса, солай да шығар. Елден шалғайда жатқан Еуропа қазақтары тұрмақ, өз ішіміздегі жас толқынның құрт қайнатып, күбі піскенге этнографиялық музейдің жәдігері тіріліп кеткендей таңқалатыны бар ғой кейде.
Жоқ, біздің айтпағымыз бұл емес еді ғой. Пікірқайшылығы көптеу қос буынның жалғастығы жайлы әңгімеден сыр шерткіміз келген. Жарын, үш қызын ертіп, атажұртты аралап қайтуға келген Абдулқайым мырза Астана, Көкшетау, Түркістан, Сарыағашты аралап, енді жыр Жамбылдың туған жерін көріп қайту мақсатында Жамбыл ауылына да ат басын бұрған сапарына үзеңгі жолдас болып ере барып, Өзгежан Абдулқайымқызы Кесіжімен таныстық. Мюнхенде дүнеге келген Өзгежан Парижде, Стокгольмде, Ұлыбританияда білім алған. Ана тілімен қатар, түрік, неміс, ағылшын, француз және орыс тілдерін меңгерген. Қазір Ирландияның Дублин қаласында « Қазақ ұлттық идентификациясының қалыптасуы. Алаш зиялыларын талдау» тақырыбында ғылыми зерттеуге кіріскен екен. Доктарантураның екі жылын артқа тастаған жас ғалым бұл жолға түсуіне әке өнегесімен қатар туған елге деген сағыныштың да әсер еткенін айтады...
***
- Өзгежан, Қазақстанға тұңғыш келуің бе?
- Туған елдің топырағына табаным тұңғыш рет 2009 жылы тиген. Ол кезде елге екі аптаға келіп кеткен едім. 2011 жылы Астанаға келіп, сегіз ай бойы студенттерге сабақ берген тәжірибем де бар.
- Демек, атажұртың туралы біраз мағлұматың бар екен. Еуропа елдерін де көріп жүрсің. Өзге елдің салтын білетін көзқарасыңда Қазақстан қандай ел?
- Дамыған, мәдениеті өте жоғары ел дер едім. Сырттағы жұртпен салыстыра қарағанда, мына бір жері олқы-ау дейтін, бетке ұрып көрсететін үлкен бір кемшілігін байқай қоймадым. Туған жерің болған соң ба, өзім көрген аймақтың бәрі тамаша, бәрі ғажап секілді.
- Сен сіңірген тәрбие, өскен қазақы орта қандай еді?
- Қазақы дәстүрді сақтаған отбасында өстім. Әлі күнге салт-дәстүрімізді жоғалтқанымыз жоқ. Сондықтан болар, өзімді мұнда шеттен келген адам сияқты сезінбеймін. Ұлттық тағамдарымыз, той-томалақтағы салт-дәстүрлер де бірдей. Иә, мұнда келіп өзім өскен ортамен салыстырғанда азғантай айырмашылықты байқағандай болдым. Бәлкім, біз шетте тұрған соң салт-дәстүрді қатаң ұстанатын шығармыз. Мұнда салтты сақтайтындар да, сақтамайтындар да бар екен...
- Еуропаның қазақ жастары қандай? Олар нені армандайды, нені мақсат етеді?
- Олар үшін жақсы білім алу өте маңызды. Жақсы жұмыс табу одан да маңыздырақ. Еуропада дүниеге келіп, Еуропаның білім алсақ та, ата-аналарымыз жасап берген қазақы ортада тәрбие көрдік. Атамекеніміз - Қазақстан екенін біліп өстік. Сондықтан, Қазақстан туралы кішкентай жаңалықтың өзіне қуандық. Әлі күнге дейін Қазақстанның жақсы жақсылығын ести қалсақ, шаттанамыз. Шетелдік болсақ да, өз еліміз бар деп мақтанамыз. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанды бір көруге тіптен қызықтық. Менің Еуропадағы қазақ достарымның бәрі түптің түбінде Қазақстанға келіп, туған жердің топырағына бір аунап кететіндерін айтады.
Әрине, ана тілімізді ұмытып бара жатқандар да жетерлік. Осы мәселе бізді мұңайтады.
- Басқа саланың болса да, әкеңіз - ғылым докторы. Ғылымды қууыңызға әке өнегесі себеп болды ма, әлде өз таңдауыңыз ба?
- Әрине, әке өнегесі әсер етпей қоймайды. Сонымен қатар, бұл - жеке таңдауым да дер едім. Кішкентай кезімнен зерттеуге қатты қызықтым. Адамның ғылыми зерттеу бағыты жас күнінен қалыптасады екен. Есейген соң, сол бала күнгі арманыма адал болғым келді. Сөйтіп, ғылым жолына бет бұрдым.
- Ғылыми жұмысыңның тақырыбы қандай?
- Тарихи социология саласы бойынша зерттеу жасап жүрмін. Тақырып: «Қазақ ұлттық идентификациясының қалыптасуы. Алаш зиялыларын талдау» деп аталады.
- Зерттеу барысында қандай деректерге сүйенесің?
- Ең әуелі Қазақстандық деректерге сүйенемін. Көптеген құнды деректерді Мемлекеттік архивтен таптым.
Тарихи социологияда «ұлттық қозғалыстардың теориясы» деген ұғым бар. Бірақ осы «ұлттық қозғалыстардың теориясы» тұрғысынан Алаш қозғалысын Еуропада әлі ешкім зерттей қойған жоқ. Бұл іске бел шеше кіріскенім де сондықтан.
- Еуропа ғалымдарының біздің елдегі ұлт-азаттық қозғалыстарға деген қызығушылығы қандай?
- Өте жоғары. Өйткені, Батыстың академиялық ғылымында басқа елдермен салыстырғанда, Орталық Азия елдері зерттелмеген. Мысалы, Қытай туралы бүге-шігесіне дейін білетін Еуропаның академиялық ғылымы, салыстырмалы түрде Қытайдан бері жатқан Орталық Азияны жетік білмейді. Сондықтан да осы күні Орталық Азия елдеріне қатысты зерттеулерге үлкен ынтамен, қызығушылықпен қарайды.
- Ғылыми ортаның қазақтар жайлы білімі аз болғанда, қарапайым халықтың қазақтар туралы білетіні жоққа жақын шығар. Мәселен, өз басың еуропалықтарға «Қазақтың қызымын» дегенде таңқалатындар көп пе?
- Бұрындары «Қазақтың қызын бірінші рет көріп тұрмын», «Қазақ деген ұлт туралы бірінші рет естідім» дейтін адамдар көптеу еді. Соңғы жылдары олай айту сиреді. Өйткені еуропалық жұрт қазақтар туралы біраз мәліметтер жинай бастады.
- Енді ғылыми тақырыбыңа қайта айналып соқсақ. «Тарихи социология» саласы бойынша ізденіп жүрмін дедің. «Тарихи социология» деген не?
- Социология - әр түрлі қоғамдарды зерттейді ғой. Түрлі қоғамдар қалай жұмыс істейді, олардың бір-біріне әсері қалай деген сауалдардың жауабын табуға тырысады. Тарихи социология болса тарихтың белгілі бір кезеңіндегі түрлі қоғамдарды зерттеумен айналысады. Яғни тарихи кезеңдегі түрлі қоғамды социологиялық тұрғыдан зерттейді. Белгілі бір қоғам белгілі бір кезеңде неге осы бір шешімді қабылдады, неге осы бір жолды таңдады, бүгінгі күннің көзқарасында біз ол қоғамды қалай түсінуіміз керек, осыны зерттейді.
- Алаш тақырыбын зерттесең, демек, сенің тарихи социологиялық талдауың, өткен ғасырдың алғашқы ширегіндегі уақыт аралығы ғой. Зерттеуші ретінде сол уақыт аралығындағы қазақтардың тарихи қоғамы, әлеуметшілдігі туралы қандай қорытындыға келдің?
- Тарихи социология тұрғысынан, Батыстың академиялық ғылыми түсінігін негізге ала отырып қарастырсақ, Алаш зиялылары қазақтың ұлттық ұғымы жайлы заңды сөзді бірінші рет айтты деуге болады.
- Өзің білерсің, ол кезеңдегі қазақ қоғамы екіге жарылды. Ақтар мен қызылдар, Алашорда мен большевиктердің пікірқайшылығының соңы Алаш азаматтарының айдалып, атылып, сотталуымен аяқталды. Қоғамдық түсінік тұрғысынан Алаш идеясын, Алаш тұлғаларын қоғам түсінбеді дейміз бе, әлде олар қоғамға сөзін жеткізе алмады деуге бола ма?
- Жоқ, олай дей алмаймыз. Себебі, ол - қоғамның таңдауы емес еді. Алашорда үкіметін жариялаған кезде олардың әскери қуаты әлсіз болатын. Сондықтан олар әуелі ақтармен, кейін большевиктермен ымыраға келуге тырысты. Большевиктер Алашордашыларға берген сөзінде тұрды ма, мәселе сонда. Яғни, тарихи социология теориясына салсақ, бұл қазақтың сол кездегі қоғамының түсінбеуі де, Алаш зиялыларының қоғамға сөзін дұрыс жеткізе алмауы да емес, әскери қуаты қолында болған саяси күштердің таңдауы.
- Еуропаның бүгінгі ғылымы туралы аз-мұз ақпараттармен бөлісе кетсең. Еуропаның заманауи ғылымының даму тенденциясы қалай?
- Әсіресе қоғамдық зерттеулер бағытында даму жоғары. Қоғамдық зерттеулер жүргізу барысында бұрын көбінше Батыстың пікіріне ден қоятын. Тіпті, Шығысты зерттесе де Батыс ғалымының көзқарасы алдыңғы орында тұратын. Қазір зерттеулерде Батыстың көзқарасына емес, ең әуелі зерттелуші елдің көзқарасына ден қоятын болды.
- Соңғы уақытта Орталық Азияға деген қызығушылық артып келе жатқандай. Геосаясатта да Батыстың Орталық Азияға деген көзқарасы ерекше. Әлемнің көптеген елдерінің бізге оянған қызығушылығын өз кәдемізге асыра аламыз ба? Қазақтың жас ғалымы ретінде не дей аласың?
- Әрине, геосаясаттағы бұл ерекшелікті пайдалануға әбден болады. Бірақ, меніңше, оған біраз уақыт керек. Екі жақты даму қажет.
- Біз кең байтақ жеріміз туралы айтқанда, Қазақстанға бірнеше Еуропа мемлекеттері сиып кетеді дейміз. Бірнеше Еуропа мемлекеттерін білесің, «сол елдерді бойына сыйдыра білген» Қазақстан осы сапарыңда қалай әсер етті?
- Оныңыз рас, Еуропаның бірнеше мемлекеттері алып жатқан территорияда бір Қазақстан орналасқан. Аймақтық ерекшеліктері де бар екен. Әр ауыл өзінің мақтанышын айтып жатты. Біреуінің тауы биігірек, бір жердің суы дәмдірек дегендей. Бұл өте жақсы ғой. Мәселен, Еуропаның кішкене мемлекеттерінің қай аймағына барсаң, табиғаты бірдей. Мұнда табиғат та әр түрлі. Бір өңірде қатты ыстық, бір өңірде салқындау. Тамашалайтын ғажап жерлер де, ол жерлердің әдемі тарихи әңгімелері де қызғылықты.
- Еуропадағы қазақ достарың Қазақстанды көргісі келетінін айттың...
- Иә, еуропалық қазақ жастары туған жерін көргісі келеді. Бірнеше жылдан бері Еуропа Қазақ қоғамдары федерациясының басшылығымен Еуропадағы жастардың конференциясын өткізіп келеміз. Конференция барысында Еуропаның қазақ жастары Қазақстаннан келген қонақтармен қуана әрі қызыға сөйлеседі, «Болашақ» бағдарламасы бойынша келген студенттермен де араласымыз жақсы.
Біз - Еуропада туып өстік. Еуропаның білімін сіңірдік, тәрбиесін алдық. Мектепте Еуропаның тарихын оқыдық. Оқушы кезімізде ешкім бізге Қазақстанның тарихын оқытқан жоқ. Алайда біз бала кезден Қазақстан туралы тереңірек білгіміз келді. Демек, мектепте Қазақстанды оқытпаса, өзіміз зерттеуіміз керек екен дедік.
- Қазақтың ғажап жазушысы Мұхтар Мағауин «Аласапыран» тарихи романында туған жерден жырақта дүниеге келіп, туған жерін өмірі кормеген бала Сүйіншіктің туған жерін сағынып, құса болғанын жазады. Бала кездеріңізде сіздер де туған жерді көрмедіңіздер. Туған жерді көрмей, білмей сағынуға бола ма екен?
- Әрине. Бала күнгі сағынышың тіптен ерекше ғой. Мен кішкене күнімде қазақшаны жақсы білмейтінмін. Әкемнің кітапханасы бар еді. Сол кітапханадан бір күні «Абай жолының» немісше аударылған нұсқасын тауып алдым. Кітапты оқи бастадым. Неміс тілінде жазылған кітаптың ішінде «бауырсақ», «домбыра» деген қазақы сөздерді оқығанда қалай қуандым десеңізші. Кітаптың ішінде де бар екенбіз ғой деп шаттандым. Әлгі «домбыра», «бауырсақ», т.б. таза қазақы сөздерді, еш тілге аударылмайтын, алайда нағыз қазаққа бірден түсінікті атауларды қайталап оқи бергім келетін. Бала күнімнен елімді білсем, терең танысам деген сағыныш, мені осы зерттеу жұмысымен айналысуға, ғылымға бер бұруыма септігін тигізді деп есептеймін.
- Әңгімеңе рахмет, Өзгежан.
Әңгімелескен: Қарагөз Серікқызы