Ертаев схемалары: Ел тарихындағы ең ауқымды қаржылық алаяқтық
АСТАНА. KAZINFORM — Қомақты қаржы мен даулы амнистияның арғы жағында одан да күрделі оқиға жатыр. Jibek Joly телеарнасының «Правда в деталях» бағдарламасы бұрынғы қазақстандық банкир Жомарт Ертаевтың ақшаны шетелдік банктер арқылы қалай жымқырып, заңдастырғанын зерттеді.
Бағдарламаның кезекті санында сарапшылар мен куәгерлер қылмыскер жасаған айла-шарғыларды егжей-тегжейлі ашып көрсетеді, деп хабарлайды Kazinform агенттігінің тілшісі.
Ертаев Ресейде қаржыны қалай заңдастырды?
Қазіргі тергеудің басты тақырыбы — бұрынғы банкир Жомарт Ертаевтың ісі. Сот материалдары бойынша ол ел тарихындағы ең ірі, бірақ қарапайым қаржылық жүйелердің бірін жасап, жүзеге асырған.
Алдыңғы шығарылымда оның банк саласындағы мансабы талқыланып, бақылаудың әлсіздігі мен ашықтықтың болмауы оның схемаларын іске асыруға қалай мүмкіндік бергені айтылған еді.
Бұл жолы түсірілім тобы банктен қаражаттың қалай ұрланғанын егжей-тегжейлі зерттейді. Олар ақша қайдан, қалай өткенін анықтап, бұл схемаға қандай танымал компаниялардың тартылғанын және неге кейбір қаржы Қазақстаннан тыс кеткенін білуге тырысады. Осы мақсатта қылмыстық іс материалдары, сарапшылардың қорытындылары, куәгерлердің айғақтары зерттеліп, сұхбаттар жүргізілді.
Басты назар Жомарт Ертаевтың Ресейде жасырын тұрған уақытына ауды. 2018 жылы ол Ресейдегі тергеуге разы екенін айтып, Қазақстанға оралмайтынын, сонда өмір сүріп, жұмыс істейтінін жариялаған. Сол кезде ол Ресейде жылжымайтын мүлік сатып алған, бизнес құрған және тұруға рұқсат алған. Қазақстан оны елге қайтаруға тырысқанымен, оның босқын мәртебесін алғаны белгілі болған соң бұл әрекет нәтижесіз қалды.
Бағдарламаға сұхбат берген спикерлердің айтуынша, Ертаев Ресейдегі жобаларға белсенді инвестиция жасап, өз бизнесін әртараптандырған. Мәскеу оған тек қауіпсіз орын ғана емес, активтерін бақылауға ыңғайлы мекен болды. Қазақстанда қалған Rbk-Банктің жағдайы оны аса алаңдатпады, басты мақсаты өзінің қаржылық мүдделері еді.
2017 жылдың мамырында ол «Тройка-Д-Банк» директорлар кеңесінің төрағасы болды. Акцияның 5 пайызын иеленді. Сондай-ақ, «Волго-Окский» коммерциялық банкінің директорлар кеңесін басқарды. Кейін шағын нәрсемен шектелмей, өз қаржы ұйымы Алма-Банк-ті құрды.
Қазақстан тарапынан тергеу жүріп жатқан кезде, Мәскеудегі Пресня соты Ертаевты өз пәтерінде үй қамаққа алды. Кейін оның Ресейде тұруға рұқсаты мен босқын мәртебесі жойылды. 2019 жылғы 11 қаңтарда бұрынғы банкирді Қазақстанға қайтару шешімі қабылданды. Қазақстанда Ертаев қаражатты жымқырып, негізсіз жаратқаны үшін кінәлі деп танылып, бастапқыда 11 жылға сотталған, кейін апелляцияда жазасы 9 жылға қысқартылды. Ал Алма-Банк атауы не үшін таңдалды? Шын мәнінде ол Оңтүстік астананы құрметтеу үшін қойылған жоқ. Ол бұрынғы әйгілі Алма-ТВ компаниясының тарихын жалғастыру ретінде таңдалған.
2014 жылы Ертаев Алма-ТВ-ны өзіне сенімді адамдардың атына тіркелген жалған ЖШС арқылы сатып алған. Осы сауданы жүзеге асыру үшін ол банк басқармасы төрағасының орынбасарына 16 миллиард теңге көлемінде несие алуды тапсырған. Сонымен қатар, серіктестеріне компанияның барлық акциясын бағалау туралы жалған есеп дайындаған. Сол есеп бойынша Алма-ТВ-ның құны 42 миллиард теңге деп көрсетілген.
Кепілді қамтамасыз ету департаментінің қызметкері өтініштің шұғылдығы туралы нұсқау алғаннан кейін, құжаттарды нақты тексермей-ақ кепілдің құнына сәйкес екенін растай салған. Несиеге өтініш несие комитетінен, банк басқармасының отырысынан және директорлар кеңесінен екі күн ішінде өткен.
Банк саласында істейтін адамдар мұны мүмкін емес екенін жақсы түсінеді. Әсіресе ол кезде онлайн-отырыстар жоқ еді. Ал барлық жобаны менеджерлер қорғап, ұсынатын.
Одан бөлек, жобаға қисынсыз арнайы жеңілдіктер жасалған. Негізгі қарызды қайтаруға 24 айлық жеңілдік және алты айлық сыйақы берілген. Банк бөлімшелерінде және шешім қабылдайтын органдарда Ертаевтың адамдары жұмыс істеген, олар қарапайым қызметкерлерге құжаттарды қалай дайындау керегін көрсетіп, бұл несие акционерлерге тиімді деп сендірген.
— Қарапайым қызметкерлер әдеттегідей әрекет етеді. Оларға бір фирмаға құжаттарды тез дайындау керек деп нұсқау келеді, олар орындап жібереді. Неге? Себебі басшылық солай деді. Ешкім «Мен қол қоймаймын, бұл заңсыз» деп қарсы шықпайды. Барлығы кепілдер жалған екенін, схема күмәнді екенін біледі, бірақ ашық айтуға қорқады. Адамдар жұмысынан айырылудан қорқып, тапсырманы орындайды. Тергеу кезінде бірінші сұрақ әдетте төменгі қызметкерлерден басталады: жобаны неге дайындадың, кім нұсқау берді, неге оң шешім берілді. Ал комитетке жіберілген оң қорытынды — бұл әдеттегі практика. Менеджер ешқашан теріс ұсыныс бермейді. Соңғы шешімді несие комитеті қабылдайды. Мақұлдау, бас тарту немесе белгілі шарт қою солардың жұмысы, — дейді тәуелсіз банк сарапшысы Нұржан Бияқаев.
Спикер атап өткендей, менеджердің міндеті — жобаны қорғап, бәрі дұрыс екенін көрсету. Ал егер жоғарыдан «жедел дайындап, оң қорытынды беріңдер, біз қолдаймыз» деген бұйрық келсе, онда процесс тек формалды іске айналады. Бұрын осылай болған, қазір де солай болуы мүмкін. Тек XXI ғасырда скоринг, электрондық жүйелер бар, көптеген шешім онлайн қабылданады. Сол үшін бәрі жедел бітетін болды. Ал бұрын бәрі әлдеқайда күрделі әрі баяу жүрген еді.
— Жобаның барлық дерегін, есептері мен материалдарын, презентацияларын дайындайды, әсіресе ірі жобалар мен банк арқылы өтетіндерін. Әдетте менеджер комитетке бірдеңені дәлелдеуі керек. Бірақ егер комитет мүшелері алдын ала келісіп қойған болса, дәлелдеудің қажеті жоқ. Құжаттар тексеріліп, бәрі «мақұл» деп дауыс береді, қол қояды, солайша ақша шығып кетеді, — дейді Нұржан Бияқаев.
Ертаев несие алып, Алма-ТВ-ны бақылауға алғаннан кейін, ақшаны Ресейге жіберу үшін сенімді адамдарын пайдаланған. Ол компанияның Мәскеудегі өкілдігін ашып, үш жыл ішіндегі шығындарын пайдаланып шамамен 306 миллион теңге аударған. Бір миллиард теңгеден астам ақша негізсіз ресейлік компанияларға жіберілген. Тағы 70 миллион теңге де дәл осылай Алма-ТВ арқылы өткізілген.
Бірақ бұл тек басы ғана. Ақшаны заңдастыру үшін Ертаев өз адамдарымен бірге «Республикалық қоғамдық бірлестік — Ұлттық құқық иелері одағы» деген ұйымды тіркеген. Сол ұйым арқылы Алма-ТВ-да көрсетілген өнімдер үшін ақша бөлінген сияқты етіп жалған төлемдер жасалған.
Есептер жалған болған. Ал авторлық төлем алушылар толтырылмаған құжаттарға қол қойған. Кей кездері олар аздап ақша алған болуы мүмкін, бірақ қалған қаражат схеманы ұйымдастырушылардың қолына өтіп отырған. Тергеу деректері бойынша Ертаевқа заңсыз түрде шамамен 270 миллион теңге ақша берілген. Қарапайым қызметкерлер банктің ішкі ережелерін бұзып жатқанын түсінген, бірақ көптеген сарапшы оларды жағдайдың құрбаны деп санайды.
Жұмысын жоғалтпау үшін олар қосымша сұрақ қоймай, басшылықтың нұсқауларын орындаған. Дегенмен, мұндай мәміле өз ар-ұжданының алдында қаншалықты заңды болды? Ал сот бұл әрекеттерді басқа қылмыстар секілді заңсыз деп тапты.
— Егер топ-менеджмент емес, осы істегі қарапайым қызметкерлер туралы айтсақ, олардың көпшілігі іс процесінің құрбаны болғаны айқын көрінеді. Олардың нақты рөлі ескерілмеген және олар кінәсіздігін дәлелдей алмады. Солай, оларды көрсетілген айыптар бойынша қамап қойды. Кейінірек кейбіреуіне айып жеңілдетілді: қаражатты жымқыру немесе негізсіз жаратудың орнына, оларға қайтарылмайтын несиелер беру туралы айып тағылды. Бұл бап бойынша жаза үш жылға дейін бас бостандығынан айыруды көздейді. Бұл әсіресе қамауда отырған адамдар үшін салыстырмалы түрде жеңіл болып көрінді, себебі олар бұрын өткізген уақыт жазасына есептелді, — дейді адвокат Руслан Қожахмет.
Бірақ сарапшы қызметкерлердің басқа бір тобы болғанын тілге тиек етті. Олар үнемі кепілмен немесе қолхатпен бақылауда жүргендер. Олар үнемі ақыры соңында жазасын алудан қорқып жүрген дейді.
— Тергеу кезінде әр қызметкер өзге мамандардың жұмысына толық қанық емес екенін түсіндіруге тырысты. Бірі несие менеджеріндегі ақпаратқа қол жеткізе алмайтынын айтса, екіншісі жобаны кепіл жағынан бағалау өз міндетіне кірмейтінін айтты. Өйткені олар әртүрлі бөлімдерде істейді: біреу жобаны әзірлейді, біреу тәуекелді есептейді, тағы біреуі құжаттарды шешім қабылдайтын органға жолдайды. Несие жобасы осылай бірнеше сатыдан өтеді. Ал дәл осы көп деңгейлі процесс айыптаушы тарапқа «барлық қызметкер алдын ала келісіп әрекет етті» деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді, — дейді адвокат.
Көп қорғаушының дәлелдері сотта қолдау таппады, өйткені логикалық тұрғыдан көптеген мәміленің заңсыз екенін түсіну қиын емес. Процедуралардың нақты бұзылуы да айқын байқалады.
— Ең өкініштісі, банк қызметкерлері мен директорлар кеңесі осының бәрін «байқамай» қалған. Кейін біз бұл жайды прокурорға, тергеушілерге және сотқа көрсеткенде, біздің дәлелдеріміз ескерілмеді де, қайта тексерілмеді де. Біз кездескен негізгі жағдай — осы адамдар өз айғақтарын бұрын күтпеген сияқты. Жалпы, осы істі талдағанда, бұл жағдайға мемлекеттік органдардың араласқанын аңғардық. Егер бастапқыда бүкіл құрылым дұрыс ұйымдастырылған болса және жоғарыдағы адамдар өз міндетін адал орындаса, мұндай жағдай болмас еді, — дейді Руслан Қожахмет.
Жауап беру кезінде көптеген қызметкер кредиттік жобаларға оң қорытынды шығарғаны үшін ешқандай пайда көрмегендерін айтқан. Менеджерлер де, кепіл бөлімінің мамандары да, қауіпсіздік қызметі мен заңгерлер де бұның бәрін жоғары басшылықтың бұйрықтары бойынша жасағандарын, ал кей жағдайда тапсырма орындалмаса жұмыссыз қалу қаупі болғанын жеткізді. Соған қарамастан, қаражат жымқыру фактісі бойынша жауапкершілік барлығына бірдей жүктелді.
— Бұл істің негізгі айыбы сәйкес баптың 4-бөлімі бойынша аса ауыр категориядағы қаражатты жымқыру және негізсіз жарату. Осы бап басты айып ретінде есептелді, кейінгі банктік істер де осы нормамен қаралды. Дегенмен, бұл бапқа қатысты күмәндар бар. Шындығында, бұл асыра сілтеу. Несие жобаларын қараған қызметкерлер ақшаны жымқырды немесе ысырап етті деп айтуға болмайды. Олар банктің ішкі ережелерін немесе процедураларын бұзған болуы мүмкін, бірақ бұл қаражатты өздеріне алды немесе ысырап етті дегенді білдірмейді. Қылмыстық заңнама бойынша, жымқыру — адамның ақшаны өз иелігіне алып, кейін оны өзіне қалдыруы. Ал ысырап ету — ақшаны негізсіз жұмсау. Бұл жағдайда қызметкерлердің қолында ақша физикалық түрде болған жоқ. Ақша тек құжаттағы цифрлар түрінде болған, оларды алып, өздері пайдалана алмады. Ұйымдастырушылардың арасында шамамен он пайыз қатысушының жағдай өзгеше. Бұл адамдар шынымен де пайда көріп, ақша жұмсап, қымбат жабдықтар мен мүлік сатып алған. Ал орта деңгейдегі қызметкерлер мен кейбір жоғарғы менеджерлердің жағдайы ондай емес. Бұл қызметкерлер ақша көрмеген, қолымен ұстамаған, алайда қазір олар заңсыз алынған қаражатты нақты пайдаланған адамдармен бірдей жауапкершілікті арқалауға мәжбүр, — деп қосты Руслан Қожахмет.
Ертаев тағы қандай жүйелерді қолданды?
Тағы бір схема «Алиби» компаниялар тобының жалған астық квитанцияларына негізделген. Бұл жүйе бұған дейін де бірнеше рет қолданылған еді. Компанияның серіктестері банктен несие алу үшін өз аттарына кредиттік желі ашып, элеватордағы астық квитанцияларының бос бланктеріне астықтың бар екендігі туралы жалған мәлімет енгізген. Онда бірнеше ондаған миллион тонна бидай бар деп жазылған, ол қарыз алу үшін кепілге қойылған деп көрсетілген. Алайда банк несиесін өтеу мерзімі келгенде, не ақшасы, не астықтың өзі жоқ болып шыққан.
— Несие кепілі ретінде астық квитанциялары берілгенде, олар қарыз алушының қолында болса да, бір күннің ішінде бірнеше банкті аралап, квитанцияны қабылдайтын барлық жерде рұқсат ала алды. Тіпті кейбір банктер түпнұсқаны емес, көшірмесін де қабылдаған. Осындай жағдайда несие қаражаттары арқылы қомақты байлыққа кенелуге болады. Әсіресе «қажет болса бөлісеміз, қайтарамыз, ешкім сұрамайды» деген жасырын келісім болса, бұл нағыз алтын кен орнына айналады. Тіпті бір ғана несие қаржыландыруымен Forbes тізіміне кіріп кетуге мүмкіндік бар еді.
Астық квитанциялары мен олардың тексерісі өте қарапайым болды. Қағаздағы құжатта белгілі бір элеваторда 50 мың тонна астық сақталғаны көрсетілген. Бірақ осы көлемнің ішінде нақты компанияның астығы бар-жоғын көзбен анықтау мүмкін емес. Оны тек арнайы комиссия ғана тексереді. Ал кім комиссияны шақырады? Барлығы формалды түрде дұрыс болса, неге ұзақ әрі күрделі процесті бастау керек? Комиссияны тек тексеріс басталғанда немесе қылмыстық іс қозғалғанда ғана шақырады. Сол кезде ғана бәрін іздеп, салыстырып, тексеруге кіріседі, — деді Нұржан Бияқаев.
Жомарт Ертаев заңсыз баю үшін жаңадан компаниялар ашып, олардың атынан несие алып отырған. Әдетте мұндай фирмалар кепілге нарықтағы бағасынан бірнеше есе жоғары бағаланған мүлікті қоятын. Компанияның басшылары азғантай ғана сыйақы алып, банктен алынған негізгі қаражаттың қалай жұмсалғанын да білмейтін.
— Бұл схемалардағы қаржыландыру «null фирмалар» арқылы жүзеге асқан. Мұндай фирмалар тек нақты жоба үшін құрылып, ресми түрде қарыз алушы болып көрінеді. Бірақ қаражат ешқашан нақты мақсатқа жұмсалмаған. Ақша дереу ұйымдастырушылар қалаған жаққа аударылған. Кейде бұл фирмалар банктен Ертаевтың телефон қоңырауы бойынша не жеке кепілдігі арқылы қаржыландырылған. Ақша кейде кепілдіксіз-ақ жылдам шығарылған. Қағазда бәрі дұрыс көрінгенімен, іс жүзінде ол мүлде болмаған. Мұндай тәжірибе бұрын өзге де банктерде болды. Алайда олар жабылып қалды. Кепілге алынған мүлік қағаз жүзінде сенімді көрінгенімен, іс жүзінде ол болмаған. Мысалы, жер учаскесі, ғимарат немесе құжаттағы мүлік мүлде болмауы мүмкін. Ресми түрде келісімдер жасалған, кепілдер рәсімделген, жеке тұлғалардың құжаттарына қол қойылған. Бірақ бәрі де жалған болған, — дейді Нұржан Бияқаев.
Кепіл мәселесіне келсек, кейбір эпизодтарда тіпті күлкілі жайттар тіркелген. Мысалы, кепіл ретінде небәрі 10 мың теңгелік депозит ұсынылған. Бір қызығы осындай кепілге миллиондаған теңге несие берілген. Алайда бұл схемалардың бәрін әшкерелеу тым қарапайым болды.
— Мұндай схемалардың негізгі әлсіз тұсы — несие қаражатын мақсатсыз пайдалану. Заңды тұлға несиеге өтінім береді, рұқсат алады, ақша траншпен не толық сомамен беріледі. Ең маңызды сәт — сол қаражаттың нақты қайда кеткені. Бұл ең бірінші осал тұсы, ал тергеу үшін істі тарқатуға мүмкіндік беретін негізгі нүкте, — деді Нұржан Бияқаев.
Спикердің айтуынша, берілген қаражаттың едәуір бөлігін дереу қолма-қол ақшаға айналдыру да әрқашан күдік тудырады.
— Тағы бір әлсіз тұсы — несие қаражатын шетелге сыртқы экономикалық келісім-шарттар арқылы шығару. Тергеу үшін бұл өте маңызды, өйткені келісім-шарттар тексеріледі және ақша шынымен көрсетілген контрагенттердің шоттарына түскенін анықталады. Көп жағдайда келісімдер тек қағаз жүзінде ғана жасалады. Ал ақша басқа шоттарға аударылған болып шығады. Тіпті ақша шоттарға түскен болса да, тергеу оның әрі қарайғы қозғалысын қадағалайды. Мұндайда көбіне қаражат тез арада жеке адамдардың шоттарына аударылады, не болмаса қолма-қол ақшаға айналдырылады, — дейді Нұржан Бияқаев.
Барлығы сол кездегі бақылау мен қаржылық тексерудің сапасына келіп тірелді. Қадағалаушы органдар ұзақ уақыт бойы бұл схемалардан хабарсыз болған. Мұны пайдаланған алаяқтар одан сайын ашкөздене берген. Бірақ банктердегі кейбір проблемалар белгілі болғаннан кейін мұндай схемалар әшкерелене бастады.
— Уақыт өте келе ҚМА, экономикалық тергеу департаменттері, басқа уәкілетті органдар мен тіпті Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тарапынан банк секторында қатаң бақылау жүргізілетін болды. Жалпы алғанда, бақылау әкімшілік тарапынан да жүргізілгенін айта кету керек. Дегенмен, сол кезде бұл істің қатысушысы, әдеттегі схемалары бойынша әрекет етуін жалғастырған. Бұл тәжірибенің тамыры «Альянс Банкі» кезеңінен басталады. Мен 2006 жылы «Альянс Банкі» құрылымына келгенде, Ертаев сол уақытта үкіметтің өкілі болды. Банк сол кезде өте агрессивті дамып келе жатты. Оның артында Марғұлан Сейсембаев басқаратын акционерлер тобы тұрды. «Альянс Банк» қаржы институттарының үздік қатарына тез енді. Сонымен қатар, банк мемлекеттік қолдауды едәуір пайдаланды. Еуропа қайта құру және даму банкі және басқа механизмдер арқылы проблемалық банктер жүйесіне үлкен қаражаттар жіберілді. «Альянс Банк» те солардың қатарына кірді, — деді Нұржан Бияқаев.
Ертаевтың жазасы
Айыптаушы тарап бірталай дәлел ұсынса да, күдіктілердің көбі кінәсін мойындамай, бағалаумен келіспеді. Кей айыпталушылардың адвокаттары істің кей эпизодтары бойынша тәуелсіз сараптама жүргізуге мүмкіндік ала алмағанын айтады. Тергеудегі кейбір жағдайларды әртүрлі бағалауға болады. Бірақ қорғаушыларға бұл қорытындыларды толық тексеру мүмкіндігі берілмеді.
Адвокаттар қосымша сараптамалар мен зерттеулер тағайындау туралы өтініш бергенімен қылмыстық тергеу органдары оны қабылдамаған. Сол себепті олар тергеу қорытындыларын тек істің материалдарына сүйене отырып түсіндірген.
Қаржы мамандары керісінше тергеуге қатысқан сарапшыларды қолдайды. Олардың айтуынша, әрбір сараптаманың қорытындысы жеке жауапкершілік. Сарапшылар өз есебіндегі әрбір мәліметке қол қояды. Сот сараптамалық мекемелер тек қылмыстық істерде емес, экономикалық, қаржылық және несие мәселелерінде де сараптама жүргізеді. Егер сотта қандай да бір маңызды қателік не қарама-қайшылық анықталса, сарапшы қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Мамандар бұл жағдай олардың жұмысы мұқият және адал жүргізілгенін көрсетеді деп отыр.
Бұл қылмыстық істегі басты ойыншы — Жомарт Ертаев. Оны зерделі, ойлы, стратег және ерекше қарым-қатынас шебері деп атайды. Ол жағдайды бірнеше қадам алға болжауды біледі. Жүйеде кемшіліктерді тауып, өзіне және айналасындағыларға сенімділік ұялата алады. Сарапшылар мен адвокаттар сотта оның әрекеттерін бақылау өте қызық болғанын жеткізді. Ол кінәсін мойындап, өкінетінін жеткізгенде әрбір қимылын, дауыс ырғағын, сөзін мұқият ойластырған.
Ертаев кей заңгерлерге ерекше әсер қалдырыпты. Ол ойларын анық және жүйелі жеткізген, фактілерден ауытқымаған, жауапкершілікті басқаларға аударуға тырыспаған. Дегенмен, оның болмысы да әрқилы. Зерделі ойы, өзін-өзі әзілмен қағытуы, мақтаныш сезімі мен амбициялары тұтқындалғанға дейін-ақ оның белгілі тұлға екенін көрсетті.
Мансабын бастаған кезінде ол Мұхтар Әблязовтың жетекшілігімен жұмыс істеді. БТА Банкінің Украинадағы филиалында басшылық қызмет атқарған. Сол кезден-ақ күрделі қаржылық схемаларды құру тәжірибесін меңгерген. Кейін ол медиа тұлғаға айналды. Банктік қызметін блогерлікпен ұштастырды, журналистер мен әсіресе Алматыдағы блогерлермен белсенді байланыста болды. Киім стильімен де көзге түсті.
Қазір Ертаевтың түрмеден босауына бір жылдан аз уақыт қалды. Әрі рақымшылыққа ілінуге мүмкіндігі. Босап шыққаннан кейін он жыл бойы қаржы саласында жетекші қызмет атқара алмайды. Ал одан кейін не болары уақыт еншісінде.
