Халық астрономиясы: Қазақтар карта мен GPS жоқ заманда қалай жол тапқан
АСТАНА.KAZINFORM — Ежелгі заманнан бері қазақ халқы ауа райын болжау мен далада жол табу үшін жұлдыздарға және табиғи құбылыстарға ерекше мән берген. Тарихшы және этнолог, тарих ғылымдарының докторы Ахмет Тоқтабай Алтайдан Атырауға дейінгі алып аумақта қалай бағдар алғанын айтып берді.
Тарихшының айтуынша, қазақтар сияқты көшпелі және жартылай көшпелі халықтардың көпшілігі күнделікті өмірінде табиғи құбылыстарға жіті мән берген. Ғасырлар бойы жинақталған табиғат туралы білім халықтың тәжірибесін көрсетеді. Бұл туралы саяхатшылар мен зерттеушілердің еңбектерінде және жолжазбаларында айтылады.
— Қазіргі Қазақстан аумағына келген саяхатшылар мен ғалымдар қазақтардың байқампаздығы туралы көп жазған: кең далада, ну орманда, таулар арасында, қою түнде, жаңбыр мен қарлы боранда олардың үйге қалай жол тауып, өздерін, малын және ауылын қалай сақтағанын баяндайды. Қазақтар табиғатқа етене болып, бала кезінен-ақ қоршаған ортаны өз үйі ретінде қабылдаған және айналадағы барлық нәрсені — жануарларды, құстарды, орманды, ағаштарды немесе тастарды білетін болған. Жұлдыздарға қарап бағдар алған, ғарыш денелерін ажырата білген, осылайша ұшы-қиыры жоқ далада дұрыс бағдар алған, — дейді Ахмет Тоқтабай.
Әсіресе жаңа туған айға, күннің орналасуына, жұлдыздар мен олардың қозғалысына ерекше назар аударылған. Қазақтар Үркер, Шолпан, Есекқырған, Қызылжұлдыз, Темірқазық, Жетіқарақшы, Үшарқар, Босаға, Алқа жұлдыз, Қамбар және Сүмбіле сияқты жұлдыздарды айыра білген.
Табиғатты бақылау арқылы боран, жаңбыр, желдің бағыты, егін егу уақыты мен маусымдық көшу кезеңдері анықталған. Халық астрономиясы қазақтардың мәдениетімен, аңыз-ертегілерімен және күнделікті өмірімен тығыз байланысты болып, көшпелі өмір салты үшін іс жүзінде тиімді болған. Жалпы, ғарыш туралы білім шаруашылықты тиімді басқаруға және табиғат циклдерін түсінуге мүмкіндік берген.
Тарихшының айтуынша, ресейлік әскери Врангельдің жазбаларында мынадай оқиға бар: бір жас қазақ оған аспанда бір үлкен жұлдызды көргенін, ол екінші жұлдызды жұтып алып, кейін қайта шығарып жібергенін айтқан. Автор мұның Юпитер екенін, оның басқа жұлдызға жақындағанда көлеңкеде қалып, жоғалып кеткендей әсер беретінін, ал кейін таң ата қайта көрінетінін жазады.
Ахмет Тоқтабай қазақтардың жұлдыздарды телескоп арқылы емес, өз көзімен бақылайтынын айтады. Олардың ерекше өткір көру қабілеті алыстағы нысандарды көріп, басқаларға көрінбейтін ұсақ бөлшектерге дейін ажырата алуға мүмкіндік берген.
Тарихшының айтуынша, қазақтар табиғатта жол табу мен бағдарлау бойынша таңғаларлық қабілетке ие болған, бұл олардың көшпелі өмір салтының нәтижесі. Мысалы, Батыстағы Кіші жүз қазақтары мыңдаған шақырым жерге қоныс аудара алатын: олар Бұхарадағы қысқы қоныстарында қыстап, кейін Ақтөбе мен Орынборға дейінгі жайлауларға баратын, кейін қайта оралатын. Жолда елді мекендер болмаса да, олар жер бедерінің ерекшеліктерін жақсы білетін және жолды дәл таба алатын болған.
— Бұрынғы қазақтар ерекше қырағы әрі зейінді болған. Өтуге қиын жерлерде, экстремалды жағдайларда олар жол бағытын дәл анықтай білетін. Бұл саяхатшылар мен орыс әскерінің офицерлерін таңғалдыратын, — дейді ол.
Сондықтан Орталық Азиядан Қытайға дейінгі аймақты қамтыған сапарлар мен экспедициялар кезінде қазақтар жиі жолсерік болып жүрген.
— Отырықшы халықтар сияқты қозғалысы шектелмеген қазақтар мыңдаған шақырым қашықтыққа көше алатын. Азия саудагерлері де қазақтарды жолсерік ретінде пайдаланып, олардың қызметіне ақы төлеген. Орыс саяхатшылары мен Географиялық қоғамның көптеген экспедициялары қазақтардың жиі жолсерік болып жүргенін атап өткен, — деді Ахмет Тоқтабай.
Орыс саяхатшысы Николай Пржевальский өз жазбаларында Шығыс Қазақстаннан шыққан батыр Мырзаш Алдияровты еске алады. Мырзаш батыр Пржевальскийдің сапарларында жолсерік ретінде қатысқан — 1877 жылдың күзінде Құлжадан Гученге, ал 1879 жылғы үшінші экспедицияда Зайсаннан Хами арқылы Тибетке және Сары өзеннің жоғарғы ағысына дейін барған.
Осы экспедицияның арқасында батырдың фотосуреті сақталған. Пржевальский Мырзаш батырдың қиын ауа райында жол тауып, жергілікті халықпен ортақ тіл таба алғанын, бұл экспедицияның жұмысының сәтті өтуіне мүмкіндік бергенін жазған.
Саяхатшы өз кітабында: «Мырзаш біздің шекараға жақын жатқан Жоңғарияның батыс бөлігін өте жақсы білетін, ол онда жылдар бойы барымта жасаумен айналысқан. Жолсерік ретінде Мырзаш өте пайдалы болды» деп жазған.
Ахмет Тоқтабайдың айтуынша, қазақтардың тағы бір ерекшелігі — аң-құстың көмегімен жол таба білуі. Оның айтуынша, аттың көзі бірнеше шақырым жердегі бидай дәніндей затты да байқап қалады. Ат алдында қауіп болса, иесіне белгі береді және адам адасса, өзі жол таба алады.
— Өзімнің бала кезімнен бір мысал айтайын, бұл 1961 жылдың қыркүйегінің соңы еді, мен екінші сыныпта оқитынмын. Сол кезде біз ауылда, киіз үйде тұрдық. Анам мені көрші ауылға жіберген, қайтып келе жатқанымда қараңғы түсті. Жол жоқ, айнала тек құмды төбелер мен дөңдер еді. Мен Қытаймен шекараны кездейсоқ кесіп өтемін бе қорықтым. Ақыры жол таба алмай қорқып, жылап, аттың шылбырын босатып, ұйықтап кеттім. Оянсам, аттың жол таба білуінің арқасында аман-есен үйге жетіппін, — дейді Ахмет Тоқтабай.
Тарихшы атап өткендей, қазақтар «дала ботаниктері» де болған. Ғалым Михаил Залесский жазғандай, қазақтар жүздеген шөп түрін тани алатын: қай шөп малға жарайтынын, қой қай шөпті жейтінін, сиыр мен ат қай шөпті жейтінін білетін. Олар әрбір шөптің қашан гүлдейтінін де білетін, осы арқылы ауа райын алдын ала болжай алатын.
Жұлдыздарға қарап ауа райын анықтау — қазақтарға тән тағы бір өнер болған. Мұндай адамдарды халық астрономдары, яғни жұлдызнамашылар деп атайды.
— Халық астрономиясын ғалым Әбішев зерттеген және 1950 жылдары осы тақырыпта тамаша еңбек жазған. Оған қоса, өзімнің байыптауымша, Қытайдағы қазақтар арасында да бұл сала жақсы зерттелген. Бұл білімнің иелері азайып келеді. Бүгінде ауа райын синоптиктер болжап береді. Ал бұрын жұлдызнамашылар табиғатты бақылап, жұлдыздарды қадағалап, мәліметтерді жазып, жеке бақылауларына сүйеніп, қорытынды шығаратын. Олар өз өнерін атадан балаға қалдырып отырған, әр ауылдың өз жұлдызнамашысы болған. Белгілі байлар жазда жұлдызнамашылар мен астрологтардан кеңес алып, күздің алғашқы суықтарында олардың болжамдарына сүйеніп, қауіпсіз қыстау іздеу үшін адам жіберіп отырған. Мұндай адамдар өте білімді болған, — дейді Ахмет Тоқтабай.
Бұған дейін Түркістан облысы Созақ ауданы Ақсүмбе ауылындағы 6 ғасырдан астам тарихы бар «Ақбикеш» мұнарасы туралы мақала жарияланған еді.
