Ішімдік тек алкомаркетте сатылсын: жаңа шектеу қоғамды тәртіпке келтіре ме
АСТАНА. KAZINFORM – Ішкі істер министрлігі алкогольді тек арнайы алкомаркеттерде сатуды ұсынды. Ұсыныс жастарды зиянды әдеттерден қорғауға, тұрмыстық жанжал мен қылмысты азайтуға бағытталғанымен, қоғам мен бизнес ортада қызу пікірталас тудырып отыр.
Ішкі істер министрлігінің ресми деректері көрсеткендей, еліміздегі әрбір үшінші қылмыс алкогольді ішімдіктерді ішкен күйде жасалады, ал әрбір екінші кісі өлтіру ішкен адамдардың жанжалдарынан болып жатыр. Бұл - алкоголь жеке адамның ғана емес, тұтас қоғамның қауіпсіздігіне төніп тұрған нақты қатер екенін айқын дәлелдейтін статистика.
Осы деректерді ескере отырып, ведомство алкоголь өнімдерін тек арнайы дүкендерде — алкомаркеттерде сатуды ұсынды. Ұсыныстың негізгі мақсаты түсінікті – тұрмыстық жанжалдардың алдын алу, жастарды зиянды әдеттерден қорғау және қоғамдағы тәртіп пен қауіпсіздікті арттыру.
Министрліктің ресми мәлімдемесі бойынша, ұсынылған шаралар тек қана қылмыстың алдын алу үшін емес, әрбір азаматтың қауіпсіз өмір сүруін қамтамасыз ету және қоғамдағы тәртіпті қалпына келтіру мақсатында жасалуы керек. Бұл бастама - қоғамда тұтыну мәдениетін қалыптастыруға, жастарды зиянды әдеттерден қорғауға және азаматтардың денсаулығын сақтауға бағытталған кешенді мемлекеттік саясаттың бір бөлігі.
Нарколог Тоқтар Қойшыбаев ішімдікке салыну мәселесі өзекті екенін сандарға салып айтады.
– 2023–2024 жылдар қорытындысында диспансерлік бақылауда тұрған адамдар саны шамамен тұрақты болды: 2023 жылы – 77 882, ал 2024 жылы – 78 431. Соңғы 15–20 жылда алкогольді қолданумен есепке алынғандардың жалпы саны 100 мыңға жуық. Бұл мәселенің әлі де өзекті екенін көрсетеді, – дейді.
Дәрігердің пайымдауынша, қатаң тыйым салу немесе толық шектеу мүмкін емес, себебі адамдар үй шарабын жасауы не басқа зиянды заттарды қолдануы ықтимал.
– Ең тиімді жолы – алкогольді тек мамандандырылған алкомаркеттерде сату және 21 жасқа дейінгі жастарға сатуды шектеу. Бұл шара жастарды қауіпті әдеттерден қорғайды. Алкоголизмнің ауыр сатысындағы адамдар ішімдікті тауып алса да, халықтың басым бөлігін алкогольден алшақ ұстау керек, – дейді.
Әсіресе, жастарды алкогольден шектеудің маңыздылығын баса айтты.
– 8–11 сынып оқушылары бір кеште бір-екі сыра ішуі мүмкін. Ал сыра –алкогольге тәуелділіктің бастауы. Жалпы, 21 жасқа дейін балалар алкогольді қолданбауы тиіс. Сол кезде олар өз еркімен шешім қабылдай алады: ішімдікті қолдану немесе салауатты өмір салтын таңдау, – дейді Тоқтар Қойшыбаев.
Ал экономист Бауыржан Ысқақтың айтуынша, алкоголь өнімдерін тек мамандандырылған алкомаркеттерде сатудың экономикалық тұрғыдан әсері болады.
– Қысқа мерзімде салық түсімдері төмендеуі ықтимал. Егер алкоголь сатылымы супермаркеттер мен шағын дүкендерден арнайы дүкендерге ауысса, сауда көлемі азаяды. Бұл акциз, ҚҚС және табыс салығынан түсетін кірістердің қысқаруына әкелуі мүмкін. Сондай-ақ, алкогольді «жолай алу» мүмкіндігі шектелгендіктен, тұтынушылардың мінез-құлқы да өзгереді, бұл жалпы сатылымды азайтуы ықтимал, – дейді.
Айтуынша, жұмыспен қамту жағынан алғанда соншалықты тиімді бола қоймайды.
– Шағын бизнеске түсетін қысым да маңызды мәселе. Алкомаркеттерге қойылатын талаптар – лицензия, бейнебақылау, қауіпсіздік стандарттары, арнайы сауда аймағы – едәуір қаржылық жүктеме. Шағын кәсіпкерлер мұндай талаптарды орындай алмауы мүмкін, бұл олардың нарықтан шығуына әкеледі. Сондықтан мемлекеттің қолдау шараларын ұсынуы – қайта оқыту бағдарламалары, лицензия шығындарын субсидиялау немесе салық жеңілдіктері – өте маңызды. Алкомаркеттердің ашылуы қысқа мерзімде қосымша жұмыс орындарын берсе де, бұл - көбіне жұмыс күшінің бір сектордан екінші секторға ауысуы ғана, – деп толықтырды экономист.
Дегенмен, ұзақ мерзімде алып қарағанда, егер шын мәнінде алкоголь тұтыну азайса, мемлекет денсаулық сақтау, құқық қорғау және әлеуметтік қолдау саласындағы шығындарды қысқартады. Алкогольге байланысты аурулар мен жарақаттар, тұрмыстық зорлық-зомбылық, жазатайым жағдайлар азайған сайын бюджетке түсетін жанама шығындар да төмендейді. Бірақ, бақылау жеткіліксіз болса, сұраныстың бір бөлігі көлеңкелі нарыққа ауысуы мүмкін.
- Онлайн заңсыз сауда, тіркелмеген жеткізу қызметтері және «қара нарықтың» басқа түрлері белсенді болып кетсе, мемлекет қосымша салықтық шығындарға ұшырайды. Сондықтан реттеудің тиімділігі бақылау жүйесінің сапасына байланысты, – дейді ол.
Ал нарколог Тоқтар Қойшыбаев саудаға қатысты шектеулерді жан-жақты қолдау, яғни қоғамдық-мәдени шаралар арқылы күшейту керектігін айтады. Дәрігердің айтып отырғаны, ұлттық ойындар мен дәстүрлерді жаңғырту, мерекелерді отбасылық және мәдени бағдарламаға бағыттау, жастарды спортқа, шығармашылыққа, көптік ісшараларға тарту керек.
Осы ретте айта кетсек, әкімдіктер мен қоғамдық ұйымдар тұрғындарды құқықтық тәртіпке тартуға бағытталған жобаларды іске асырып та жатыр. Мәселен, Ақмола облысында – «Зиялы қауым», Түркістан облысында – «Ақсақалдар кеңесі», Солтүстік Қазақстанда – «Қоғамдық кеңестер» құрылған. Бұл алаңдарда құқық бұзушылыққа бейім адамдармен жеке профилактика жүргізіліп, ауылдардың проблемалық мәселелері қаралады.
Сөз соңында халықаралық тәжірибені бір шолып өтсек. АҚШ-та 21 жасқа толмағандарға алкоголь сатуға тыйым салынған, барлық сатып алушылар жеке куәліктер арқылы тексеріледі, полиция қадағалауымен бақылау жүргізіледі. Нәтижесінде жол-көлік оқиғалары мен қылмыстардың саны айтарлықтай төмендеген. Еуропа мен Азия елдерінде де алкоголь сатуды қатаң бақылау жүйелері қолданылады. Швеция мен Норвегияда алкогольді сату мемлекеттік монополия арқылы жүзеге асырылады, Германияда «тексеру шегі» моделі жұмыс істейді, Ұлыбританияда «Challenge 25» саясаты жасқа байланысты тексеруді талап етеді. Жапонияда автоматтардан сату электронды карталар арқылы шектелген, ал Түркияда түнгі уақытта сату мен жарнамалауға шектеу қойылған. Индонезия мен БАӘ-де жас ерекшелігі мен жеке куәліктер тексеріледі, ал Қатар мен Иранда алкогольге қатаң заңнамалық шектеулер енгізілген.
Қазақстан қандай шешім қабылдайды және оның нәтижесі қандай болады? Мұны уақыт көрсетеді. Әзірге белгілісі, Ішкі істер министрлігінің алкоголь айналымын реттеудің жаңа тәсілдерін енгізу туралы ұсынысына орай, Қаржы министрлігі жанынан жұмыс тобы құрылды. Осы топ заң жобасын әзірлеп шығады.
Елімізде суррогат алкоголь өндірісі де өршіп тұр...
