Еуразиялық ынтымақтастықтың жаңа белесі: Қазақстанның көшбасшылық рөлі
АСТАНА. KAZINFORM — «Российская газета» Душанбеде өткен саммитте Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев көтерген бастамаларға арналған мақала жариялады. Ресей Үкіметінің ресми басылымы атап өткендей, Ресей Орталық Азиямен интеграциядан тыс қалғысы келмейді, қалып та қоя алмайды, өйткені бұл өңірмен оны терең экономикалық әрі мәдени-гуманитарлық байланыстар біріктіреді, олардың тамыры ортақ тарихқа барып тіреледі, деп жазды Kazinform агенттігі.
Басылымның жазуынша, Еуразиялық экономикалық одақ құрылған тұста, оның бастауында Қазақстан тұрған. Сондықтан да Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзінің басында Қазақстан мен Ресей арасындағы әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекараға (7,5 мың шақырымнан астам) назар аударуы тегін емес.
Сондай-ақ Мемлекет басшысы 2024 жылы Ресей мен Орталық Азия арасындағы жалпы сауда айналымының елеулі бөлігі Қазақстанға тиесілі екенін нақты сандармен атап өтті: өңір бойынша 50 миллиард АҚШ долларын құрайтын сауда көлемінің 28 миллиарды Мәскеу мен Астананың үлесіне тиеді.
— Қазақстан мен Ресей өзара одақтастыққа, стратегиялық серіктестікке және, сайып келгенде, достыққа берік байланған елдер, — деп атап өтті Қасым-Жомарт Тоқаев Ресей Президентімен кездесу барысында.
Ал Ресей Президенті өз кезегінде Мәскеу мен Астананың «посткеңестік кеңістіктегі интеграциялық үдерістердің бастамашысы болғанын» еске салды.
Мазмұнды, креативті идеялар туралы
Екі елдің географиясы мен ортақ тарихи тағдыры олардың тығыз қарым-қатынас орнатуын қамтамасыз етіп отыр, деп жазды «Российская газета». Осы тұста Ресей мен Қазақстан үшін аса маңызды бір сауал туындайды: алдағы уақытта қос елдің жаңа буын басқарушы кадрлары, сондай-ақ Орталық Азия мемлекеттерінің өкілдері бір-бірімен қалай байланыс орнатады? Халықтар арасындағы өзара әрекеттестік қалай қалыптасады?
Бүгінде Қазақстанның 60 жоғары оқу орны Ресейдің 50 университетімен әріптестік орнатқан. Ресейде білім алып жатқан қазақстандық студенттердің саны 60 мыңнан асты.
Қазақстанда Ресейдің 9 жетекші жоғары оқу орнының филиалы ашылған. Олардың қатарында биыл ашылған МГИМО филиалы да бар. Сондай-ақ Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Омбы мемлекеттік университетінің базасында өз филиалын ашты.
Душанбедегі Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше мемлекеттер басшылары кеңесінің отырысында Президент Тоқаев Креативті индустриялар қауымдастығын құру бастамасын көтерді. Бұл қауымдастық ТМД-ның Гуманитарлық ынтымақтастық жөніндегі мемлекетаралық қорының негізінде құрылмақ.
Басылымның жазуынша, жаңа құрылымның негізгі міндеттері — жас дарындарды қолдау, бірлескен жобаларды жүзеге асыру және ТМД кеңістігінде креативті экономиканың экожүйесін қалыптастыру болмақ.
Айта кету керек, ТМД Парламентаралық Ассамблеясы деңгейінде биылғы жылы «Креативті (шығармашылық) индустриялар туралы» үлгілік заң әзірлеу жұмысы аяқталды. Бұл бастама осы саладағы институционалдық жұмыстан нақты іске көшу кезеңінің басталғанын білдіреді.
— Қазақстан, айта кетейік, бұл бағытты белсенді дамытып келеді: барлық ірі қалаларда креативті хабтар ашылып жатыр. Осы салада жұмыс істейтін кәсіпкерлер үшін арнайы салықтық режим енгізілген. Креативті индустрияны қолдау мақсатында тиісті заң да қабылданды. Бүгінде Қазақстандағы креативті сектордың қосылған құны 2 миллиард доллардан асты, бұл салада 143 мың адам еңбек етеді, — деп жазады «Российская газета».
2024 жылы Қазақстанның креативті индустриялар саласы үшін жаһандық инновациялар рейтингінде айтарлықтай алға жылжу болды. ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің мәліметіне сәйкес, ел «Креативті тауарлар мен қызметтер» көрсеткіші бойынша 93-орыннан 65-орынға көтеріліп, «Ұлттық фильмдер өндірісі» көрсеткіші бойынша 60-орыннан 31-орынға дейін жылжыды.
Ресей де осы салаға баса назар аударып отыр. 2024 жылы креативті экономиканың жалпы қосылған құны 7,5 триллион рубльге жетіп, оның Ресейдің жалпы ішкі өніміндегі үлесі 4,1%-ды құрады. Бұл көрсеткіш 2017 жылы 2,8% болған еді.
Жалпы алғанда, креативті индустрия мәдени дипломатияның тиімді құралына айналып келеді. Ол мемлекеттер арасындағы сенімділікті, достық пен көршілік қатынастарды нығайтуға ықпал етеді. Өнер, дизайн, кино, музыка және басқа шығармашылық түрлері арқылы ТМД елдері өзара сыйластық пен идея алмасуға негізделген жаңа ынтымақтастық формаларын құра алады және, маңыздысы, жаһандық нарыққа бәсекеге қабілетті өнімдер шығаруға мүмкіндік алады.
Осылайша, Қазақстан өзіне тән ерекшелігімен экономиканың басым салаларындағы даму перспективаларын «жұмсақ күш» саясатымен ұштастырып, жаһандық өзгерістер жағдайында бұл бағыттың маңыздылығы артып келе жатқанын көрсетті.
Еуразияға бастайтын көпір
Душанбедегі күн тәртібі «Орталық Азия – Ресей» саммиттері мен ТМД мемлекеттері басшылары кеңесінің тағы бір басымды мәселесі ретінде көлік және логистика саласын көрсетті.
— Президент Путин «Солтүстік – Оңтүстік» және «Шығыс – Батыс» бағыттарын дамыту, жаңа трансконтинентальды дәліздерді құруды негізгі міндет деп санайды және Одақтың ортасында орналасқан Қазақстанның осы үдерістегі орнын ерекше атап өтті, — деп жазады басылым.
Президент Тоқаев өнімді сауда-экономикалық ынтымақтастық тек белсенді жұмыс істейтін көлік дәліздері арқылы ғана мүмкін болатынын баса айтты. «Солтүстік – Оңтүстік» дәлізі ТМД елдеріне Парсы шығанағы мен Оңтүстік Азия елдерінің нарықтарына тікелей қолжетімділік ашады.
Болашақта дәліздің шығыс тармағын инвестициялық және инфрақұрылымдық қолдау жөніндегі Бірлескен бағдарламаны іске қосу жоспарланып отыр, оған халықаралық қаржы институттары мен инвестициялық қорлар тартылуы мүмкін.
2024 жылы 2,5 млн тоннаға жеткен «Солтүстік – Оңтүстік» дәлізінің өткізу қабілетін 2027 жылға қарай екі есеге көбейту жоспарланып отыр. «Шығыс – Батыс» дәлізі мен Қытайдың «Белдеу және жол» мегажобасымен байланысты Трансқаспий бағыты (ТҚБ) да қарқынды дамып келеді.
Барлық осы бағыттарды үйлестіру үшін Қазақстан Президенті ТМД-ның цифрлық картасын жасау идеясын ұсынды. Бұл карта ұлттық жоспарлар мен көлік дәліздерін біріктіруге мүмкіндік береді.
— «Жолдар мен бағдарламалық қамтамасыз етудің үйлесімі» дәліздерді инвесторларға ашық әрі тартымды етеді. Қуаттарды үздіксіз және толық брондау, жеткізу уақытының (ETA) біртұтас есебі және түсінікті есеп-қисаптың тоқтап қалуынан әрі айыппұлдардың алдын алуға көмектеседі. Цифрлық карта қиын жерлерді — мысалы, Каспийдегі дауыл немесе жөндеу кезінде — айналып өтуге мүмкіндік беретін динамикалық маршруттауды қамтамасыз етеді. Ал цифрлық накладнойлар мен электронды құжат алмасу дәліз шекарасындағы қолмен жүргізілетін құжат айналымын жояды, — деп жазады «Российская Газета».
Сонымен қатар, Қазақстан бастамасымен дайындалып жатқан ТМД-ның негізгі көлік артерияларын үйлестіру тұжырымдамасы да аяқталуға жақын. Бұл құжатқа жүк тасымалының ағымын басқару, шығындарды азайту және тәуекелдерді минимумға түсіру мақсатында жасанды интеллект технологияларын енгізу туралы баптар енгізу ұсынылады.
Осы және басқа да жобалардың басты мақсаты — Еуразия транзитін көлік ағындары мен деректерді үйлестіріп басқару режиміне көшіру, жүктерді тасымалдау үшін бірыңғай экожүйе құру. Бұл енді жай көлік дипломатиясы емес — бұл өндірістік қуаттарды, локомотивтер, вагондар, рельс жолдарын, көпірлер мен туннельдер, терминал-логистикалық кешендерді салуды есепке алатын басқарылатын индустриялық бағдарлама. Бұл әдіс жүк жөнелтушілерге, банктер мен қорларға жақсы таныс.
Басылымның жазуынша, Қазақстанның көлік және логистика саласындағы белсенділігі оның географиялық орналасуымен түсіндіріледі. Елдің орны оны Шығыс пен Батыс, Солтүстік пен Орталық арасындағы табиғи көпірге айналдырады және Евразияның көлік-логистикалық желісінің орталық буыны болуға мүмкіндік береді. Қазақстан аумағы арқылы 11 халықаралық көлік дәлізі өтеді, оның ішінде бес теміржол және алты автомобиль жолдары бар, олар арқылы Азия мен Еуропа арасындағы құрлықтағы жүктердің шамамен 85%-ы тасымалданады.
— Қазақстан көптеген жылдар бойы заманауи көлік-логистикалық жүйені құрумен айналысып келеді: Қытайдан Еуропаға, Ресейден Иранға, одан әрі Үндістан мен Пәкістанға апаратын теміржол және автомобиль жолдарын түзеп, жаңа әуежайлар мен теңіз порттарын салып, саудаға кедергі келтіретін тар жерлер мен бөгеттерді жояды. Соңғы 15 жылда көлік саласын жаңғыртуға 35 миллиард доллардан астам инвестиция салынды. 2030 жылға дейін 11 мың километр жол жөнделіп, 5 мың километр жаңа теміржол салынады деп жоспарланған, — деп жазады газет.
2025 жылдың күзінде Қазақстан Қытай шекарасындағы «тар жердің» мәселесін шешіп, Достық-Мойынты теміржол желісінің екінші жолын салды. Алматыны айналып өтетін айналма жол құрылысы аяқталуға жақын, сондай-ақ маңызды Мойынты — Қызылжар учаскесінің құрылысын жалғастырып жатыр.
Жаңа Бақты — Аягөз теміржол желісінің құрылысы жүргізіліп жатыр, сондай-ақ Қытаймен үшінші теміржол шекаралық өткелі құрылады.
Сонымен қатар, «Батыс Еуропа — Батыс Қытай» автомобиль дәлізінің өткізу қабілетін арттыру шаралары жүзеге асырылмақ. Бұл дәліздің Қызылордадан Ресей шекарасына дейінгі учаскесі төрт жолақты қозғалысқа ауыстырылмақ.
Ақтау портында ТМТМ бағыты бойынша жүк айналымын арттыруға бағытталған контейнерлік хаб жобасы аяқталды. Осы дәліз арқылы бірінші жартыжылдықта транзиттік контейнер айналымы 32,4 мың TEU (жиырма футтық эквивалент) құрап, өткен жылмен салыстырғанда екі есе өсті.
Осы және басқа да шаралар тасымал көлемінің тұрақты өсуін қамтамасыз етеді. Душанбе саммитінде Президент Тоқаев атап өткендей, соңғы үш жылда Ресейден Орталық Азияға Қазақстан арқылы өтетін теміржол транзиті 26%-ға өсіп, 30 миллион тоннадан асты. Керісінше бағыттағы транзиттің көлемі шамамен 50%-ға ұлғайды. Сонымен қатар, Ресейден Қытайға Қазақстан арқылы транзиттік жеткізілімдер үш есе көбейіп, 5 миллион тоннаны айналып өтті.
Осылайша, ТМД кеңістігінде транспорттық-логистикалық жүйені дамыту стратегиясы сәтті жүзеге асырылып, бұл аймақ елдерін Еуразияның негізгі транзиттік түйініне айналдырады. Қолданыстағы дәліздерге болашақта жаңа дәліздер қосылуы жоспарланып отыр. Мысалы, қыркүйектің басында Қытайдың Тяньцзинь қаласында өткен ШЫҰ саммитінде «Трансалтай диалогын» орнату перспективалары талқыланды — бұл Ресей, Қазақстан, Қытай және Моңғолияны біріктіретін жаңа бастама.
Транспорт дәліздерінің тұрақты дамуы біріккен транспорттық кеңістікті қалыптастыруға және экономикалық байланыстарды кеңейтуге қолайлы жағдай туғызады. Еуразиялық ағындарды, олардың жылдамдығы мен табыстылығын басқару ТМД үшін жаңа ұрпақтың цифрлық логистика стандарттарын белгілейді.
— Осылайша, негізгі қорытынды — Қазақстан Еуразиялық интеграция үдерісінде Ресейдің ең маңызды серіктесі болып табылады. Астана мәдени-гуманитарлық саладан бастап сауда-экономикалық бағыттарға дейін барлық негізгі бағыттар бойынша байланыстырушы буын ретінде шығып, ТМД елдерін біріктіретін «жұмсақ күштің» жетекшісі мәртебесін нығайтады және шығыс пен батыс нарықтарын жалғайтын ірі логистикалық хабқа айналып отыр, — деп қорытындылайды газет.
Қазақстан креативті индустриядан бастап жасыл энергетикаға дейінгі жаңа экономикалық салаларды іздеуде маңызды елге айналып отыр. Тоқаевтың ұсыныстары ТМД елдерін құру мен ілгерілеу, жаңа идеялар мен мүмкіндіктер орталығына айналдыруға бағытталған кешенді әрі прагматикалық стратегияны білдіреді.
Бұған дейін Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Орталық Азия — Ресей» екінші саммитінде сөйлеген сөзінде Душанбе саммитінің нәтижесі өңірлік ынтымақтастықта жаңа тарауды ашатынына сенімді екенін айтқан еді.
