Балабақша, мектеп, емханаға жаяу жету: Алматы 2040 жылға қарай қалай өзгереді
АЛМАТЫ. KAZINFORM – Алматы – 2,2 млн тұрғыны бар еліміздегі ең ірі мегаполис. Халық саны күн сайын артып келе жатқан шаһар алдағы уақытта қалай дамиды? Kazinform агенттігінің тілшісі зерттеп көрді.
Алматы – тартымды әрі жайлы шаһар
Алматыға қоныс аудару тарихы 1854 жылы Верный бекінісінің негізі қаланып, оған Ресей империясының орталық губернияларынан қолөнершілер мен шаруалар қоныс аударуынан басталады. 1897 жылғы санақ бойынша Верный халқының саны 23 мың адамға жетіп (60%-ға жуығы орыс ұлты болған), 1913 жылы 41 мыңға дейін өскен.
1929 жылы қала Қазақстан (ҚазССР) астанасы болып, партия қызметкерлерінің, инженерлердің, құрылысшылардың және басқа мамандардың жаппай қоныс аударуына себеп болды. Соғыс жылдарында Алматыға зауыттар, ғылыми мекемелер, театрлар салынуынан жұмыс орындары ашылып, оларды белгілі ғалымдар және мәдениет қайраткерлері толтырды. Бұл қаланың мәдени және ғылыми өсуіне айтарлықтай әсер етті.
Тың игеру саясатына байланысты елімізге Ресейден, Украинадан және КСРО-ның басқа республикаларынан, сондай-ақ еліміздің ауылдық жерлерінен қоныс аударғандар көп болды.
Тәуелсіздік алғаннан кейін халықтың бір бөлігі тарихи отанына оралды. Қытайдан, Моңғолиядан, Өзбекстаннан қандастар келді. Бұдан бөлек, еліміздің басқа аймақтарынан да көшіп келіп жатты.
2000 жылдардың басында Алматы халқының саны 1 млн. 130 мың болса, қазір 2 млн. асып кетті. Осы уақытта қала халқының 64%-дан астамы қазақтар, одан кейінгі орында орыс, ұйғыр, татар, әзірбайжан, кәріс, өзбек ұлттар өкілдері.
Алматының Бас жоспарын әзірлеушілердің болжамы бойынша, 2030 жылға қарай халық саны 2,5 млн адамға, 2040 жылға қарай – 3 млн тұрғынға, 2050 жылға қарай – 3,6 млн адамға жетуі мүмкін.
Алматының демографиясына кім және не әсер етеді?
Қала зерттеуші, урбанист Алеся Нугаева Алматы халқының санының өсуі негізінен жаңа аудандардың, соның ішінде Наурызбай ауданының қосылуымен байланысты екенін айтты. Осылайша, бұрынғы қала маңы мен оған жақын орналасқан елді мекендер Алматының құрамына еніп, оның ауданы мен халқының көбеюіне ықпал етті.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің аға оқытушысы Думан Әлиасқаров Алматыдағы урбанизация үш фактордың әсерінен жеделдеді деп есептейді: табиғи өсім, көші-қон және ауыл-аймақтардың қалаға қосылуы. Бұған қоса, қаланың қолайлы орналасуы, оның Қазақстан мен Орталық Азия экономикасындағы рөлі, бірнеше агломерация өзектерінің қалыптасуы ықпал етеді.
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, өткен жылы мегаполис тұрғындарының саны 63 380 адамға өсті. Табиғи өсім - 22 196, көші-қон - 41 184 адам. Сыртқы көші-қон – 6 260 адам. Олардың басым бөлігі ТМД елдерінен Өзбекстан, Ресей және Қырғызстаннан келген.
– Былтыр 108 801 шетел азаматтары уақытша тіркеуге алынған. Осы жылдың басынан бері тіркелген шетелдіктердің жалпы саны - 22 065 адамға жетті. ТМД елдерінің азаматтары үшін уақытша тіркеу рәсімі қарастырылған, ал басқа елдердің азаматтары үшін виза қажет. Олардың келуінің басты мақсаты – жұмыс, – деп жауап берді Алматы қалалық ІІД Көші-қон қызметі тілші сауалына.
Ішкі көші-қонға келетін болсақ, ол 36 061 адамға жетіп, халық санының өсуінде шешуші рөл атқарды.
– Алматыда халық санының өсуінің негізгі бөлігі ішкі көші-қонмен байланысты. 2023 жылғы зерттеулер бойынша ең көп адам Алматы облысынан көшіп келген. Сондай-ақ Түркістан, Жамбыл, Жетісу облыстарынан аз да болса халықтың ағыны байқалады. Осылайша, Алматы халқының санының өсуі негізінен жақын маңдағы аймақтардың есебінен болып отыр. Олардың қайдан – ірі қалалардан немесе аймақтардан келгенін түсіну маңызды, – дейді урбанист Алеся Нугаева.
Алматы қашанда еліміздің барлық аймақтарынан білім алуға келетін студенттер қаласы болып саналғаннан, келушілердің үлкен легі – жастар мен студенттер. Сонымен қатар, әлеуметтік жағдайы жақсы ортада өз мүмкіндіктерін дамыту жолдарын іздеп келген жандар аз емес.
– Тағы бір елеулі топ бар. Олар Қазақстанның басқа аймақтарында немесе шетелде қалған отбасыларға жиі ақша жіберетін жастар. Алматыға қоныстануға бел буып, бүкіл отбасымен көшіп келетіндер де бар. Қала жеке өсу үшін де, қаржылық әл-ауқат үшін де мүмкіндіктермен тартады. Жаңадан келгендердің басым бөлігі шет аймақтарға – Наурызбай мен Алатау аудандарына, сондай-ақ Медеу ауданының төменгі бөлігіне қоныстанғанын түсіну керек, мұнда баспана қолжетімді, – дейді ол.
Өткен жылдың төртінші тоқсанында қала бойынша орташа атаулы жалақы 539 125 теңге болды. Ең төменгі жалақы Әуезов ауданында тіркелді (357 мың теңге), ал ең жоғарысы – қаланың Медеу ауданында (676 мың теңге).
Экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштер ғана емес, сонымен қатар «мәдени диффузия» да маңызды.
– Әртүрлі санаттағы адамдар қатар өмір сүретін және өзара әрекеттесетін қала құру маңызды. Біз бір жерде тек ауқаттылар, ал екінші жерде аз қамтылған азаматтар ғана тұратын немесе байырғы халық жаңадан келгендерден бөлінген оқшауланған гетто аймақтарының пайда болуына жол бермеуіміз керек.
Түрлі мәдениеттердің, тілдердің, жастың, әлеуметтік мәртебелердің араласуы болмаса, қала өзінің негізгі функциясын жоғалтады және маргинализация сияқты күрделі мәселелерге тап болуы мүмкін. Сондықтан әртүрлі жастағы, шыққан тегі, мәртебесі мен көзқарасы әртүрлі адамдар кездесіп, қарым-қатынас жасай алатын «үшінші орындар» деп аталатын қоғамдық кеңістіктерді құру қажет. Мұндай өзара әрекеттестік толеранттылықты дамытады және қалалық бірегейлікті нығайтады. Бұл әсіресе Алматы сияқты қарқынды дамып келе жатқан қала үшін маңызды, – деп атап өтті А. Нугаева.
Маятниктік миграция және жайлы қала критерийлері
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің аға оқытушысы Думан Әлиасқаровтың айтуынша, урбандалу – қоғамдағы қалалық өмір салты мен мәдениетінің үстемдікке ие болуы. Урбандалудың негізгі көрсеткіші елдегі қалалық тұрғындардың үлес салмағының арту қарқынымен сипатталады.
Урбандалуға негіз ретінде келесілерді айтуға болады: қала халқының табиғи өсімі, елді мекендердің қала статусын алуы, қала маңы аудандарының пайда болуы, ауылдық жерлерден қалаға қарай миграцияның артуы.
– Қалалардың жылдам өсуі және қала халқы санының артуы мүмкіндіктерді де, сол сияқты сын-қатерлерді де тудырады. Біріншіден, кіші және ірі қалалардың экономикалық өсуі мен дамуы, бизнес пен адамдар үшін мүмкіндіктердің шоғырлану орталықтарына айналады. Екіншіден, қалалардың инфрақұрылымы кәсіпорындар мен қала халқының жылдам өсіп жатқан қажеттіліктеріне ілесе алмайды, бұл қалаларда өмір сүру жағдайы мен экологияның нашарлауына, коммуналдық қызметтердің жетіспеуі мен төмендеу сапасына, аурулар мен адам денсаулығы үшін қауіптердің өсуіне сияқты көптеген өзге де мәселелердің туындауына негіз болады. Осылайша урбандалудың қоғам дамуындағы әлеуметтік-экономикалық әсерлерін жағымды және жағымсыз деп бөлуге болады,– дейді ол.
Спикердің сөзінше, елімізде қала халқының үлесі 62,4 пайыз. Урбандалудың қарқынды жүріп жатқанын ескерсек, бұл көрсеткіш алдағы жылдарда еселеп артатыны анық.
– Еліміздің мегалистеріне тән ортақ мәселе ретінде маятниктік миграцияны ерекше айтуға болады, яғни қала маңы зонасындағы халықтың жұмыс бабымен немесе оқу мақсатында тұрақты (күнделікті) қалаға қатынауы. Бұл -әсіресе, еліміздегі агломерацияларға тән жағдай. Әлемдік озық тәжірибеде, болашақтың қалаларын (future cities) құру трендке айналуда. Қалаларды Smart city (ақылды технологияларға негізделген қала), Ecocity («жасыл» немесе экологиялық бағыттағы көміртексіз қала), Biophilic cities (биоәртүрлілікті арттыру), Hightech city (жоғары технологиялы қала) және Liveable city (өмір сүру үшін жайлы қала) бағытында дамыту арқылы урбандалуды «ақылды басқаруға» және «жалған урбандалу» мәселелерін шешу жолында жұмыстар жүргізілуде. Урбоаймақтардың постиндустриялық даму бағыттары мен сценарийлерін ғылыми тұрғыдан зерттеп, жүзеге асырып жатыр, – дейді маман.
Сонымен қатар, ол елімізде ақылды немесе экоқалаларды дамытудың кейбір элементтері болғанымен, толықтай жүйе ретінде қызмет ету тәжірибесі жоқ екенін тілге тиек етті.
– Бұл да болса біздің кемшіліктеріміздің бірі. Тіпті, елімізде урбандалу үрдісін зерделеумен айналысатын ғалымдар мен ғылыми ұйымдар саусақпен санарлық. Сондықтан, урбандалуды ғылыми тұрғыдан зерделеуге мемлекет тарапынан көңіл бөлінуі керек. Жалпы, әлемдік тәжірибеде ғылым мен технологияның дамуына урбандалу оң әсерін тигізеді. Сондықтан да, еліміздің шағын және моноқалаларында, мамандануына байланысты ғылымның салаларын дамытуға, инновациялық технологиялық өнімдер алуға мән беру керекпіз, – деді ол.
Күндіз жұмысқа келетіндердің саны түнде келетіндерден бірнеше есе көп болуы мүмкін.
– Алматы соңғы уақытқа дейін моноорталық ретінде дамыды. Бұл барлық негізгі әлеуметтік, экономикалық және инфрақұрылымдық нысандар мен жұмыс орындарының бір жерге, орталыққа шоғырланғанын білдіреді. Соның салдарынан күн сайын шалғай елді мекендердің тұрғындары таңертең орталыққа ағылып, кешке қайтатыны маятниктік көші-қон құбылысын тудырды. Бұл мәселені шешу үшін қала полиорталық болып дамуы керек. Қаланы дамыту жоспарына сәйкес бес полиорталық құрылды, олардың әрқайсысының өз функциялары, ерекшеліктері мен әлеуеті болады. Бұл орталықтардың дамуы қаладағы кептелістерді жеңілдетуге және кем дегенде бес бағыт бойынша көлік ағынын қайта бөлуге мүмкіндік береді, - дейді А. Нугаева.
Алматы әкімдігі 2040 жылға дейінгі Бас жоспарда Моноорталық моделінен полиорталық үлгіге көшу қағидаты енгізілгенін атап өтті. Осылайша, балабақшаларға, мектептерге, медициналық мекемелерге жаяу жүру басты қағидаттардың бірі болады.
2040 жылға қарай балабақшалар үйден орта есеппен 300 метр, мектептер 500 метр, медициналық мекемелер бір шақырымнан аспайтын қашықтықта орналасады. Барлық аудандарда мектептер, балабақшалар мен емдеу мекемелерінің саны артып, спорт кешендері, театрлар, кітапханалар, мұражайлар пайда болады.
– Егер жайлылық туралы айтатын болсақ, негізгі критерийлердің бірі – 15 минуттық жаяу жүру. Барлық қажетті заттар алыс болғанда адамға өмір сүру ыңғайсыз. Бұл әсіресе маятниктік көші-қон қосымша қиындықтар туғызатын Алматыға қатысты, – деп түсіндіреді урбанист.
Көлік
Бас жоспарға сәйкес, 2030 жылға дейін Төле би көшесі бойымен 45 км Алматыда жеңіл рельсті көлік желісі, «Қалқаман» станциясынан «Барлық» станциясына дейін 5,2 км метро желісі салынады, төрт көлік-трансплантациялау торабы (Барлық, Алматы-2, Шығыс қақпасы, Солтүстік) салынады.
Думан Әлиасқаров соңғы жылдары Алматы қаласы мен оның маңындағы инфрақұрылымның қарқынды дамып келе жатқанын атап өтті.
– Бірақ та, Алматы урбоаймағында орнықты дамудың келелі мәселелері де бар. Бұл көлік инфрақұрылымын дамыту жұмыстарының әлі де болса урбандалу үрдісінен кейін қалып келе жатқанымен түсіндіріледі. Ядро – периферия қатынасындағы көлік инфрақұрылымын реттеуде қала және облыс аудандары біріге жұмыстар атқару керек.
Қала маңындағы серіктес-қалалармен метро байланысын дамыту, республикалық және облыстық маңызы бар көлік жолдарын кеңейту кезек күттірмейтін мәселе. Бұдан бөлек, қоршаған орта жағдайының шектен тыс ластануын атауға болады.
Бұл тұрғындар арасында «экологиялық аурулардың» (тыныс алу органдарының аурулары, қан-тамыр жүйесінің аурулары) артуына ықпал етуде. Бұған әсер етуші факторлардың бірі ретінде қаладағы және қала маңы аудандарындағы Жылу электр стансаларынан бөлінетін ластаушы заттардың (мысалы, Өтеген батыр кентіндегі ЖЭС) ауаға таралуын атауға болады.
Қатты отынмен жұмыс істейтін осындай ластаушы көздердің жұмысын газға ауыстыруға көңіл бөлу керек. Бұл жұмыстар жүзеге асырылса, урбоаймақтың тұрғындары үшін қолайлы орта қалыптастырумен қатар, «жасыл» дамуға алғышарт болар еді,– дейді сарапшы.
Айта кетейік, Алматының жаңа бас жоспарына сәйкес, 2040 жылға қарай мегаполисте бір орталықтың орнына «Солтүстік», «Батыс», «Оңтүстік-батыс», «Шығыс қақпасы» және «Тарихи орталық» сияқты бес орталық пайда болады.
Еске салайық, 2023 жылы ҚР Үкіметі Алматы қаласының 2040 жылға дейінгі бас жоспарын бекіткен болатын.