Балаға шаш қою дәстүрі

аурыздың 18-і. ҚазАқпарат /Бақытжол Кәкеш/ - Ұлтымыздың діни сенімі, тұрмыс-тіршілігі және тағы да басқа ерекшеліктеріне байланысты қалыптасып, ғасыр көшінің ұзақ үрдісінде ұлтық дәстүрдің мәйегіндей болып сіңісіп кеткен салт-дәстүрлеріміздің ұмыт болып бара жатқаны қаншама. Сондай-ақ керісінше, кейбір салт-дәстүрлеріміз жаңарып, тіпті сәнге айналып, бүгінгі күннің өзіндік бір ерекшелігі болып жүргендері де аз емес. Халқымыздың сондай ұмытылмай келе жатқан дәстүрлі мәдениетінің бір парасы - балаға шаш қою.

Атадан балаға мирас болып келе жатқан сол салт-дәстүрлеріміздің қайсыбірі болмасын, өзіндік қасиеттерімен ерекше. Адамға берер тағылым-тәрбиесі мол. Бұны тағы бір қырынан қарар болсақ, адам пенде ретінде сыртқы жағымсыз күштерден қорғанудың дәстүрге айналған психологиялық, сенім-нанымдық қағидаларын ешқашан ұмытқан емес, ұмыта да алмайды. Бүгінде қазақ елін құраушы ұлт ретінде сырт жұртқа ұлттық бөгенайымызды бедерлеп, айқындап тұратын дүниенің өзі осы сияқты мәдени құндылықтарымыз бен наурыз секілді ұлттық мейрамдарымыз екені даусыз.

Қазақтың көшпелі қоғамында адам шашы ерекше қастерленгендіктен, ер балаға шаш қоюдың да, қыз баланың шашын өсірудің де өзіндік қағидалары болғаны белгілі. Сол ғұрыптық мәдениетіміз кеңестік дәуірдің саясатының астында көміліп жатып-жатып, енді қазақтың бүгінгі жаңа қоғамында балаларымыздың бойында өзіндік жарасымын тауып, тіптен сәнге айналып келе жатыр десек артық айтқандық емес.

Өткен кезеңдерде балаға айдар қою да, тұлым өсіру де жоғалып кетті деуге болатындай жағдайға жеткен болатын. Ал қазіргі көңіл қуантарлық жаңалық қала көшелерінен айдарлы балаларды жиі көреміз, сирек те болса, тұлымшақты қыз балаларды да ұшыратамыз. Мұның себебін жаңа мен ескінің тоғысынан іздегеніміз жөн секілді. Қазіргі заман - өзіндік бір жаңару заманы. Ал жаңару дегеніміздің өзі, көп жағдайда, көненің жаңаша мағына мен тың сипатта көрініс табуы ғой. Адамның бойын түзеп, сәнденуінде, сондай-ақ сәндік бұйымдарында экзотикалық элементтер болғанда ғана ол өзіндік сәндік сипат пен мағынаға ие болады.

Ер баланың арасында өзіндік сәнге айналып келе жатқан «айдар шаш» - бүгінгі кезең үшін экзотикалық көрініс. Ал қазіргі заман осындай экзотикалық элементтерді ұнататын және соған құштар заман. Қалалықтар үшін экзотикалық көрініс болып табылатын «айдар шаштың» қазіргі заманғы сәндік белсенділікке ие болуының бір мәні осында, екінші жағынан бұл - балаға өте жарасымды да. Тіпті бүгінгі таңда тәуелсіз Қазақстан ұландарының өзіндік белгісіндей көрінуі де мүмкін дер едік. Мұндай балаларды көргенде көңіліңді бір түрлі мақтаныш сезімі билейтіні де жасырын емес. Осындай «айдар шаш» қоюдың мағынасы да, ежелден келе жатқан бұл ескі дәстүрдің көне сыры да көрікті.

Қазақта «айдарлы бала - айбарлы бала» деген сөз бар.Айдар шаш ер баланы тіл мен көзден сақтайтын көрінеді. Сондықтан да ата-ана баласы бір жасқа толғанда, оның қарын шашын алып, төбесіне бір өрімдей ғана шаш қалдырып, оны өсіріп, көзді маржан, қаратас тағып, өріп қоятын болған.

Айдар койған балаға арнап мал сояды. Ауылдағы ақсақалдарды шақырып, баласына бата алады. Өнерлі немесе батыр, ортасында сыйлы адамдардың орнына баланы аунатып, «балам осы адамдай болып өссін» деп тілек тілейді. Бірақ «айдар шашты» баланың бәріне бірдей қоя бермеген деген де сөз бар. Негізінен зарығып көрген балаға айдар қойған дейді. Ал ертеде көп жағдайда хан ұрпақтары, бай-манаптар өздерінің ең жақсы көрген және өзінің орнын басады-ау деген балаларына ғана айдар қойған екен. Айдарды он екі жасқа толғанда алып, алғашқы мүшел жасының құрбандығы ретінде ел-жұртқа көрсетіп, мал сойып, баласының ержеткендігін паш етіп, елдің батасын алатын да салт бар.

Қазір көшеден тұлымшақты қыз балаларды да жиі кездестіре бастадық. Бұл да өзіндік бір жарасымдылық. Қыз бала бір жасқа толғаннан кейін оның да қарын шашын алып, екі шекесіне екі шөкім шаш қалдырады. Оны «тұлым шаш», «тұлымшақ» деп атаған. Тұлымды да қыз балаға көз тимесін әрі қызымыз сұлу, сымбатты болып өссін деп ырымдап қойған. Осы жастан бастап қыз баланың шашын алмай, қарын шаштан қалған тұлымын кейін жетіліп өскен шашына қосып өріп өсірген.

Ал қыз балаға да, ер балаға да ортақ тағы бір шаш қоюдың түрі «кекіл қою» деп аталады. Онда баланың шашын ұстарамен жалтырата қырып, маңдайына таяу жерден бір шөкім шаш қалдыратын болған. Кекіл қою да ғасырлар бойы ортамызда сақталған дәстүр. Кекіл баланың сүйкіміне сүйкім қосады, кекілінде ата-ананың арман тілегі, балаға деген мейірім мен сүйіспеншілігі жасырынған. Үлкендер сәбидің кекіліне періште ұялайды деп ырым еткен.

Мақаламыздың басында айтқанымыздай шаш қоюдың осы үш түрі де бүгінгі таңда қайта жаңғырып, айдарлы ұлдарды, тұлымшақты қыз балаларды, кекілді сәбилерді жиі көретін болдық. Ескі дәстүр жаңа заманның сәніне айналды. Демек, қазақы салттың қай-қайсысының да өміршең екендігінің бұл да бір дәлелі.

Әлем халықтарының ішінде балаға шаш қоюдың өзіндік дәстүрлері тек қана біздің қазақта емес, шығыс халықтарының көпшілігінің тұрмысында әлі күнге дейін жалғасып келе жатқанын айта кеткеніміз орынды. Мысалы Таиланд халқы аурушаң балаға тұлым не айдар қойса, сауығып кетеді деп сенген. Сондай-ақ өте сүйкімді балаларды жын-пері айналдырғыш келеді деп, жын періні үркітетін тек қана тұлым шаш деп есептеген. Ал осыған ұқсас мағынада көбінесе сыртқы тылсым күштерден қорғайды деген сеніммен баланың шашын түрлі пішінде өсіретін елдердің қатарында қытайлар, кәрістер, мысырлықтарды атауға болады.

Әйтеуір, көптеген халықтардың шашты баланың бірден-бір қорғаушысы әрі қорғаныс қабілетін артыратын ерекше тылсым күшке ие деп есептейтіндігі шындық.