Қай елдердің ядролық полигоны әлі күнге дейін қолданыста

АСТАНА. ҚазАқпарат – Адамзат жасаған қарулардың ішінде ядролық бомбадан өткен зұлматы жоқ. Оны сынау үшін ХХ ғасырда әлемнің түкпір-түкпірінен ядролық алаңдар ашылды. Дүниежүзі бойынша 1945 жылдан бастап қазіргі күнге дейін 2 мыңнан астам ядролық сынақ өткізілді. Оның 90 пайызы АҚШ пен Кеңес одағының аумағында болды. Салдары ауыр зардаптарға әкелгенін көрген мемлекеттер уақыт өте бұл полигондарды жауып, жарылыстарды тоқтатты. Алайда, кейбір елдердегі сынақ алаңдары әлі күнге дейін қолданыста. Осы орайда, ҚазАқпарат агенттігі адамзат тарихындағы ең ірі ядролық полигондардың қай жерде орналасқанын және оларда қандай сынақтар өткенін назарларыңызға ұсынады.

Аламогордо полигоны (АҚШ) Фото: Фриц Горо (artsandculture.google)

Әлемдегі ең ірі сынақ алаңының бірі – Аламогордо. Ол АҚШ-тың Нью-Мексико штатының оңтүстігіндегі Аламогордо қаласынан шамамен 97 шақырым жерде орналасқан. Ядролық сынақтар дәуірі осы полигоннан бастау алады. Өйткені, дәл осы жерде алғаш рет 1945 жылы 16 шілдеде «Тринити» деп аталатын алғашқы ядролық қару сынақтан өтті. Кейін полигон тек әскери мақсаттар үшін, оның ішінде қарудың жаңа түрлерін сынау бағытында пайдаланылды. Бүгінде Аламогордо туристік нысан саналады. Мұнда жыл сайын 1 қазан мен 1 сәуір аралығында экскурсия өткізіледі.

Семей полигоны (Қазақстан) Фото: ОДВЗЯИ

Семей полигоны 1949 жылы алғашқы кеңес ядролық қаруын сынау үшін арнайы құрылды. Ол жер бетіндегі көлемі жағынан екінші ірі полигон еді. Онда қуаты бойынша әлемдегі төртінші ядролық арсенал орналастырылды.

Жарты ғасыр бойы қазақ даласында атмосфералық, жерүсті және жерасты сынақтары өткізілді. Оның салдары полигоннан 18 мың шаршы шақырым жерді мекендеген 1,5 миллионға жуық қазақстандықтың денсаулығына теріс әсер етті. Еліміздің шығысында, бұрынғы Семей полигоны аумағында радиациялық ластану әлі күнге дейін сақталып отыр.

Тарихи деректерге сай, 40 жыл бойы республика аумағында 456 сынақ жасалды. Олардың жалпы қуаты 1945 жылы Хиросимаға тасталған бомбаның қуатынан 2,5 есеге асып түседі. Жалпы, осы уақытқа дейін бүкіл әлемде жасалған сынақтардың 24 пайызы Қазақстан аумағында жүргізілген.

КСРО ыдыраған соң, оның ядролық арсеналының едәуір бөлігі Қазақстанда қалды. Сол уақытта еліміз әлемнің төртінші ядролық державасы мәртебесінен өз еркімен бас тартты.

Атап айтқанда, 1991 жылы 29 тамызда Президент Жарлығымен Семей ядролық полигоны жабылды. Ал 1993 жылы еліміз Ядролық қаруға тыйым салу шартына қосылды.

Невада полигоны (АҚШ) Фото: Америка Құрама Штаттарының федералды үкіметі (wikipedia.org)

Невада ядролық полигоны Лас-Вегас қаласынан 105 шақырым қашықтықта орналасқан. Ол 3,5 мың шаршы шақырым аумақты алып жатыр. 1951 жылдан бастап 1992 жылға дейін бұл жерде 928 ядролық сынақ өткізілді. 1986 жылы радиацияның алғашқы салдары анықталғаннан кейін полигонды жабу бойынша тұрғындар 530-дан астам наразылық акциясын ұйымдастырды. Оларға 37,5 мыңға жуық адам қатысты.

Дегенмен, 1992 жылдың 23 қыркүйегіне дейін полигонда жерасты сынақтары өткізіліп келді. Одан кейін мұнда жарылыс тіркелмеді. Бүгінде Невада ядролық полигонның әкімшілігі ай сайын аумақта турлар ұйымдастырады. Оған қатысуға ниеттілер бірнеше ай бұрын жазылады.

Новая Земля полигоны (Ресей) Фото: sentstory.ru

Новая Земляполигоны Солтүстік Мұзды мұхиттың қатпайтын порттары орналасқан бөлігінде құрылған. Бұл орынды полигонға айналдыруға себеп болған фактордың бірі – халық санының аздығы. Құрылып жатқан 1954 жылы мұнда 400 ғана тұрғын болған.

Жалпы, 1955 жылдан 1990 жылға дейін полигонда 132 жарылыс болды. Оның ішінде 1961 жылы 30 қазанда осы жерде «АН602» деп аталатын ең ірі термоядролық бомба сынақтан өтті. Оның қуаты 58 мегатоннаға бағаланған. Сондай-ақ, 1969 жылы 14 қазанда Новая Земля полигонында апат болды. Онда жер бетіндегі жарықтан радиоактивті газ бен бу сыртқа атқылап, 344 адам зардап шекті.

КСРО-дағы алғашқы су астындағы ядролық жарылыс және Новая Землядағы алғашқы ядролық жарылыс. 1955 жыл, 21 қыркүйек.Фото: КСРО Қарулы Күштері

Мұнда ең соңғы ядролық қару сынағы 1990 жылы 24 қазанда өтті. Дегенмен, бұдан кейін ол жабылған жоқ. Қазіргі таңда мұнда ядролық қаруды пайдалану және сақтау бойынша зерттеулер жүргізіледі. Көптеген заманауи полигондар сияқты ол қазір ғылыми-зерттеу орталығы ретінде жұмыс істейді.

Маралинга полигоны (Австралия) Фото: orangesmile.com

Ұлыбританияның бұрынғы Маралинга полигоны Оңтүстік Австралия штатының шөлінде орналасқан. Ауданы – 3,3 мың шаршы шақырым. 1956 жылдан 1963 жылға дейін мұнда қуаты 1-ден 27 килотоннаға дейін жететін 7 атмосфералық жарылыс жасалды. Сынақ басталғанға дейін австралиялықтар бұл аймақты қасиетті мекен санаған. Сондықтан, көпшілігі ядролық сынақтар аяқталғаннан кейін, яғни 1970 жылдан бастап осы өңірге қайта оралды.

Бұрын полигонда жұмыс істеп, зардап шеккен жергілікті тұрғындар мен ардагерлердің бастамасы негізінде 1984 жылдан 2000 жылға дейін Маралинга полигоны аумағында тазарту жұмыстары жүргізілген.

Лоб-Нор полигоны (Қытай) Фото: Қытайдағы алғашқы ядролық сынақ. 1964 жыл, 15 қазан

Лоб-Нор полигоны – Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданындағы тұзды көл маңында орналасқан. Дәл осы жерде Қытай өзінің алғашқы ядролық қаруын сынады. Полигон 2,4 мың шаршы шақырым аумақты алып жатыр. Мұнда тұңғыш рет сынақ 1964 жылы 16 қазанда өтті. Ал 1967 жылы 17 маусымда Лоб-Нор полигонында алғаш қытайлық сутегі бомбасы жарылды.

Кейін, яғни 1996 жылдың қыркүйегінде Қытай Ядролық сынақтарға тыйым салу шартына қол қойды. 2007 жылы Лоб-Нор полигонында туристер үшін арнайы база ашылды.

Атолл Муруроа полигоны (Франция) Фото: orangesmile.com

Атолл Муруроа полигоныТынық мұхитының оңтүстік бөлігіндегі аралдарда орналасқан. 1966 жылдан бастап Францияның ядролық қару сынайтын полигоны ретінде қолданыла бастаған. 1961 мен 1996 жылдар аралығында Муруроада 181 ядролық сынақ өткізілген. Франция 1998 жылы мұнда соңғы рет сынақ жүргізіп, кейін халықаралық шартқа қосылды.

Похран полигоны (Үндістан) Фото: orangesmile.com

Бұл полигон Раджастхан штатының Тар шөлінде орналасқан. 1974 жылы 18 мамырда оның аумағында «Күлімсіреген Будда» атауымен алғашқы ядролық сынақ өткізілді. Үндістан өзінде ядролық қарудың бар екенін 1998 жылы мамырда ғана мойындады. Ол уақытқа дейін аталған ел билігі Похранда 5 жерасты сынағын өткізіп үлгерген еді. Бүгінде полигон қолданыста, дегенмен Үндістан онда сынақтардың өтетіні немесе жарылыстардың болмайтыны туралы ақпаратты жарияламайды.

Айта кетейік,Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартқа (ЯСЖТШ) 185 мемлекет қол қойып, оны 170-і ратификациялады. Бұл ретті Үндістан, Солтүстік Корея және Пәкістан оған қол қоймаған.

Чагай полигоны (Пәкістан) Фото: orangesmile.com

Сынақ полигоны Белуджистан провинциясының аймағында орналасқан. Оны салуға арналған аймақ 1976 жылы таңдалған. Алайда мұнда алғашқы сынақтар 1998 жылы мамырда Үндістанмен арадағы кезекті шиеленіс кезінде өткізілді. Ол жолы ядролық қару Кох Камбаран тауында тесілген бір шақырымдық жарыққа орналастырылып, сынақтан өтті.

Пәкістан бүгінде полигонда сынақтардың өтетіні немесе жарылыстардың болмайтыны туралы ақпаратты жарияламайды.

Пунги-ри (Солтүстік Корея) Фото: orangesmile.com

Полигон Хамген-Пукто провинциясы Килху қаласының маңында орналасқан. Мұнда алғашқы ядролық сынақтар 2006 жылдың 9 қазанында өткізілді. Жобамен жарылыстардың қуаты - 1 килотонна. Ядролық сынақтар 2009 жылдың 25 мамырында және 2013 жылдың 12 ақпанында өткізілді. 2016 жылдың 6 қаңтарында Пунги-риде сутегі бомбасының жерасты сынағы өтті. Қазіргі таңда полигон қолданыста.

Тоқтала кетсек,Солтүстік Корея 1985 жылы Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартына (ЯСЖТШ) қол қойған. Алайда, 2003 жылы одан бас тартып, шарттан шықты.