Қазақстан ғалымдары ЭКСПО-ға термоядролық кешен құруға арналған серпінді жоба ұсынбақ
Ұлттық ядролық орталық Семей полигонында жүргізілген сынақтар бойынша ядролық қарулар инфрақұрылымын жоюдың барлық бағдарламалары үшін негізгі орындаушы ретінде құрылған болатын. Соның ішінде Дегелең тау сілемдеріндегі және Балапан алаңындағы сынақ ұңғымаларын жою бағдарламалары да осы мекемеде қамтылды. Орталық 1996 жылдан 2000 жыл аралығында Дегелең аумағындағы 181 ұңғыманың көзі жойды. Балапан алаңындағы пайдаланылмаған 13 ұңғыма жабылды. Ядролық орталық мамандары осы орындарда радиоэкологиялық сараптама жасау жұмыстарымен айналысып, радиоэкологиялық мониторингті жолға қойып келеді.
«Бүгінге дейін біз территорияның жартысынан астам аумағына зерттеулерді аяқтадық. Оның нәтижесі көрсеткеніндей, сынақ алаңының үлкен бөлігі, нақтылап айтқанда 90 пайызға жуық аумағы ауыл шаруашылығы мақсаттарына пайдалануға жарамды», - деді Э. Батырбеков.
Орталық басшысының сөзіне қарағанда, сараптамалық базада жылдам нейтронды реакторларға арналған жылу бөлетін құрамдастарға зерттеу бойынша талдаулар өткізу жоспарлануда. Бұл ұсыныс негізінен «Прорыв» жобасын сынап көруге қызығушылық танытқан ресейлік ғалымдар тарапынан түсіп отыр.
«Ұшқыр тақырып - аса перспективалы бағыт, сосын менің пікірім ғана емес, атом энергетикасы саласындағы көптеген мамандардың пайымынша, дәл осы мәселе - бұл біздің планетамыздағы атом энергетикасының келешегі болып табылады», - деді Ұлттық орталық басшысы.
Айта кетерлігі, Орталық «Токамак КТМ» термоядролық кешенін құру бағытында аса күрделі және құнды жобаны дайындау үстінде. Ол ауқымды халықаралық ITER жобасын жүзеге асыруға да өзінің үлесін қосатын болады. Осы жобаның нәтижесі ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінде де көрсетілетіні жоспарланып отыр.
«Бүгінгі күні дәстүрлі энергия көздерінің сарқыла түсуіне қатысты объективті проблемалар баршылық. Екінші бір жағынан экология мәселесі де аса өзекті - атмосферада көмірқышқыл газының жинақталуы жыл сайын артып келеді. Сондықтан да, энергия тұтынудың жаңа көздерін белсенді іздеу жүргізілуде, энергияны өндірудің мейлінше сапалы деңгейіне көшу мәселесі көлденең қойыла бастады. Көптеген ғалымдардың пікірінше, мейлінше қауіпсіз, экологиялық таза, сонымен қатар, шексіз энергия көзі - бұл термоядролық синтез», - деп атап өтті Батырбеков. Оның айтуынша, егер ғалымдар термоядролық синтезді басқаруды үйренсе, онда бүгінгі заманауи энергетиканың көптеген өзекті мәселелері өздігінен шешілетін еді.
«Термоядролық реакторда орын алған кез келген апат осы реактордың аумағынан сыртқа шықпайтын болады. Онда радиоактивті қалдықтар да жиналмайды, көмірқышқыл газының шығарындысы да жоқ, экологиялық тұрғыдан алғанда қоршаған ортаға залалды еш әсерлер болмайды. Бұл адамзат үшін нақты шешім. Ал бұндай реакторға қатысты коммерциялық шешімінің ең тұңғышы - бұл сөзсіз, ITER жобасы. Алайда, бұл жобаны құру барысында кездесетін көптеген проблемалар әлі де толық шешімін тапқан жоқ. Бірінші кезекте бұл реакторда пайдаланылатын материалға қатысты болатыны сөзсіз. Өйткені, ондай материал аса қатаң жағдайларға шыдас беруі керек. Мәселен, бұл температураға, түрлі алаңдардың әсеріне және тағы басқаларына қатысты. Осындай материалдық пайдалану міндетін шешу үшін қазақстандық «Токамак КТМ» жобасы құрылады. Міне, бұл дәл сол термоядролық синтезді басқаратын реакторларды қосу үшін қандай материалдар пайдалануға болатынын анықтаумен айналысады», - деп түсіндіреді Орталық директоры.
Тоқтала кететін жайт, әлемнің көптеген ғалымдары осы қазақстандық жобаның іске қосылуын тағатсыздана күтуде. Қазақстан тарапынан бұл бағыттағы атқарылған жұмыстар ауқымы да аз емес. Оның аясында жапон ғалымдарымен, ресейлік атом қоғамдастығымен меморандумдарға қол қойылған. Ал жобаның өзі басынан бастап ресейлік әріптестермен - «Росатом» мемелкеттік корпорациясымен және оның көптеген ірі жобаларын ғылыми сүйемелдеу жөніндегі тұрақты әріптесі әрі «Токамак КТМ» ғылыми жетекшісі болып табылатын Курчатов институтымен бірлесе жүргізіледі.
«Мен ұдайы айтып келемін, әлі де айта бергім келеді, болашақ энергиясы - бұл басқарылатын термоядролық синтез. Сондықтан да, ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің негізгі тақырыбы термоядролық синтез реакторы жобасымен толықтай үйлеседі. Оның үстіне «Токамак КТМ» жобасын жүзеге асыру арқасында бұл мәселеге Қазақстанның қосатын үлесі қомақты болады деп санаймын. Әрине, біз бұл жоба ЭКСПО-дағы негізгі экспонаттардың бірі болады деп жоспарлап отырмыз және біздің міндетіміз оның нақты іске қосылу мерзімін жүзеге асыру. Осыған байланысты жоспарымыз бекітілген, бүгінгі күні кешенмен жұмыстың 80 пайызы аяқталып қалды», - деп түсіндіреді Эрлан Батырбеков.
Сонымен қатар, ҰЯО директоры Қазақстанның еліміздегі барлық зерттеу реакторларын төмен байытылған отынға ауыстыру туралы міндеттеме қабылдағанына тоқталды. Оның айтуына қарағанда, ғалымдарға реакторларды жаңа отын түріне оның өзіне тән техникалық сипаттамаларын, бірегей қасиеттерін жоғалтпастан ауыстыру міндеті қойылған. Ал бұндай тәжірибенің алғашқысы да Қазақстанда жасалды - Ядролық физика институтындағы ВВР-К реакторы төмен байытылған отын түріне көшірілген. Бұны ғалымдар ешқандай шығынсыз ғана емес, тіпті оның сипатын біршама жақсарта отырып, жасап шыққан. Осылайша, қазақстандық ғалымдар отынның тестілік үлгісін сынақтан өткізуге кірісті деуге болады. Әрине, бұған біршама уақыт кетеді.
Түйіндей айтқанда, бүгінгі күні Ұлттық ядролық орталық атом энергетикасын қауіпсіз пайдалану саласында, соның ішінде жылдам нейтрондар энергетикасы бойынша көптеген сынақтар жасап келеді.
«Біз реакторларға арналған жылу бөлетін құрамдастарға табысты сынақтар жүргізіп келеміз. Тіпті, асыра сілтеусіз-ақ осы салада әлемде ең үздікпіз деп айта аламын. Бізде көпжылдық тәжірибелер қалыптасқан оны одан әрі дамыта түсуге жағдайлар да жасап жатырмыз. Бұдан бөлек, Қазақстанның Ұлттық ядролық орталығы атом энергетикасындағы ұтқыр тақырыптармен айналысатын барлық жетекші мемлекеттер тарапынан мойындалған. Жақында Жапония территориясында салынып жатқан жылдам нейтронды реакторға арналған жылу бөлетін құрамдастарды сынақтан өткізу үшін жапониялық компаниямен бесжылдық ауқымды жобаға қол қойдық. Қазіргі күні АСТРИД жылдам нейтрондардың жаңа реакторына арналған жылу бөлетін құрамдастардың қауіпсіздігіне сынақ жасау бойынша француз компаниясымен де салмақты келісімшартқа отырмақпыз. Ресейлік мемлекеттік корпорация «Росатом» АҚ кәсіпорнымен де келіссөздер жүргізіп жатырмыз. Олармен де келісімшарттарға қол қою мүмкіндігін қарастыратын боламыз. Осы бағытта американдық тараппен де жұмыс жасау туралы ұсыныстар бізге түсуде. Тұтастай алғанда, Қазақстанның ядролық орталығында нақты әрі әлеуетті әріптестер көп, өйткені, біз өз саламызды дамытып қана қоймай, оны қисынды түрде сату жолдарын да жетік меңгеріп келеміз», - дейді ҰЯО басшысы.
Бұдан бөлек, Эрлан Батырбеков 2013 жылы үш ел басшылары - Нұрсұлтан Назарбаев, Дмитрий Медведев пен Барак Обама, үш мемлекеттің күш біріктіруі арқасында Семей ядролық сынақ алаңының инфрақұрылымы толық жойылғаны туралы ресми мәлімдегеніне тоқталды. Ендігі күні ядролық қару-жарақ сынағының салдарын жою проблемалары шешімін табатын болады.
«Біз Семей сынақ алаңы аумағының барлық территориясына радиоэкологиялық зерттеулер жасаймыз, ал бұл дегенің онша-мұнша емес, бақандай 17,5 мың шаршы метрді құрайды. Яғни, Словения секілді тұтастай бір мемлекеттің аумағына тең жер. Осы ретте таратпау тұрғысынан белгілі бір қауіптер тудыратын ошақтарды жою бойынша да белгілі бір жетістіктеріміз бар екенін де айта кеткім келеді. Ал оған қатысты ғылымға келсек, біз сынақтар жасайтын базаны ғана сақтап қалған жоқпыз, оны дамытуды да жүргізіп отырдық. Жоғарыда айтылған «Токамак КТМ-ның» өзі де, төмен байытылған отынға ауыстырып жатқан зерттеу реакторлары да - бұған нақты дәлел», - дейді директор.
Сонымен қатар, ол Семей полигонын жабу туралы шешімнің маңыздылығына да тоқталып өтті. Оның айтуынша, бұл Қазақстан үшін ғана емес, барша әлемдік қауымдастық үшін де аса маңызды қадам болды.
«Семей сынақ алаңында КСРО-дан мұраға қалдырылған ядролық қару-жарақ сынақтарына арналған инфрақұрылымды не істеу керектігін шешу қажет еді. Ол аймақта орналасқан әскери-өнеркәсіптік кешен ұйымдары мәселесін де қарастыру керек болды. Бұдан бөлек, Қазақстанға өзінің атом энергетикасын дамыту үшін кадрлық, ғылыми және техникалық базаны құру міндеті тұрды. Міне, осы мәселелердің бәрін шешу үшін Ұлттық ядролық орталық құрылды. Ол өзінің міндетін толық әрі жоғары деңгейде орындады. Бұл орталық атомды бейбіт мақсатта пайдалану саласында төрт стратегиялық даму бағытын айқындап отыр. Бұлар: атом энергетикасын дамыту; радиациялық экологияны дамыту және Семей сынақ алаңы мәселелері; ядролық таратпау мәселелері; ең ақыры - атом саласын кадрлық, ақпараттық қолдау», - деп түйіндейді әңгімесін Эрлан Батырбеков.