Шыңжаңдағы қазақтардың тұрмыс-салтында қандай ерекшелік бар

АСТАНА. ҚазАпарат - АСТАНА. ҚазАқпарат - Қытайдағы Шыңжаң өлкесіНдегі қытай қазақтарының тұрмыс-салты туралы Жәди Шәкенұлының мақаласын ұсынамыз.

Қытай қазақтарының тұрмыстық салт-дәстүрі тұтас қазақ ұлтының салт-дәстүрінен бөлектеніп кетпейді. Дегенмен де, тайпалық одақ дәуірінен қалыптасқан қоныстық өзгешелік олардың әрбіреуінің өзіне тән жерлік қасиеттерімен ерек­шеленіп отыратын болған. Біз Қытай қазақтарының тұрмыс тіршілігі мен салт-дәстүріне тоқталғанда жалпылық ортақ ұғымдарға қысқаша, ал ұқсамайтын ерекшеліктеріне көбірек тоқталуды жөн көрдік.

Әдет-ғұрыптары мен қолданыстағы салт-дәстүрі (үй-жайы, киім-кешегі, ішіп-жем және ыдыс-аяқ, неке салты, отба­сылық өмір, әдет- ғұрыптары, мереке-мейрамдары, ойын-сауықтары).

1. Үй-жайы

Қазақ киіз үйінің шығу төркініне тоқталғанда қытайлық қазақ ғалымы Ясын Құмарұлы оның арғы сорабы мен көрі­ністік ерекшелігін Қытайдың орта жазық өңірлеріндегі ата-бабаларымыз қоныстанған ежелгі өңірлерден тауып, осыдан 5 мың жыл бұрын жасалғанын тілге тиек етеді. Ал қазақ мәдениетін зерттеуші қытайлық ғалым Су Бихай: "сақтар көшпенді өмірге үйлесу үшін киіз үй тігуді білген, киіз үйлер сыртынан қарағанда дөңгелек пішінде болып, ішін ағаш керегеден 6-10 қанат етіп, жеңіл уықтар шаншып тігетін етті". Керегенің сыртына киіз жапты, бұл - сақтардың маңызды жасампаздығы еді. Америка, Африка құрлықтарын­дағылар ерте заманда мал өсіруді білгенімен, киіз үй тігуді білмеді. АҚШ ғалымы Лауфер: киіз басу басқа өңірлерге Орта Азиядан тараған мәдениет саналады. Тігуге, жығуға қолайлы кереге-уық пен киіз арбамен немесе атпен алып жүруге өте ебдейлі, осының бәрі көшпенді өмірге үйлесу үшін алып парасаттылықпен тапқырланған"(96) деп көрсетті.

Ал үйсінге ұзатылған Хан патшасының қызы Ши Жүн ханшаның: "дөңгелек үй, туырлық там орнына, ет жеп, қымыз ішеді ас суына" деп ел жұртын сағынған жырынан да үйсіндердің киіз үйде тұратындығы меңзеледі.

Киіз үй керегесінің санына қарай "алты қанат", "сегіз қанат", "он екі қанат" болып көп түрге бөлінеді. Уықтың басын буып қалқиған қара қосты "абылайша" деп атайды.

Киіз үй құрылымы жағынан - кереге, уық, шаңырақтан құралады. Сыртынан туырлық, шаңыраққа түңілік жабылады. Есігіне жарма есік (сықырлауық) ұсталады. Киіз үйдің сыртқы әбзелдері туырлық, үзік, таңғыш, бас арқан, белдеу, шалма, желбау, басқұр, туырлық бау, үзік бау, бақан, ши секілді түрлерге бөлінеді.

Үйдің ішкі жиһаздары мен басқа да керек-жарағынан абдыра, ағаш төсек, адалбақан, алаша, асадал, аяққап, бөлшек, дастарқан, жүкаяқ, кебеже, сандық, қоржын, көрпе-жастық, құстөсек, сандық қап, сырмақ, текемет, түскиіз секілділерді атауға болады.

Шынжаң қазақтарының атамекеніне ірге тепкенінен қазірге дейінгі тарихында киіз үй және көшпенді тірлігінен әлі қол үзіп көрген жоқ. "Жаз жайлау, қыс қыстау" өмірі сол ата бабаларымыздан қалған ескі дәстүрмен жалғасып келеді.

Қыстаулар немесе отырықты елдің үйлері сол өңірдің жа­ратылысына сай тастан, ағаштан, шымнан қаланатын болған. Осы үйлермен қатар "шошала" (кей жерде "тошала үй" делінеді) деп аталатын шошақ төбелі үйлер болды. Оның құрылысы киіз үйге ұқсас келеді.

Өткен ғасырдың орталарынан кейін ғана балшықтан, кірпіштен, күйген кірпіштен, бетоннан үй тұрғызу жалпы­ласа бастады. Қазіргі кезде қытай қазақтары киіз үйдің өзін ағашсыз жеңіл металдардан тұрғызатын болды.

Қытайлардың "отырықты орында мал бағу" саясаты және жайлауларды саяхат орнына айландыруына байланысты ондағы қазақтардың көшпелі тұрмысы да жыл сайын азайып барады.

2. Киім-кешегі

Төрт түлік туралы сөз болғанда қазақтарда "мінсең ат, саусаң сусын, кисең киім, жесең тамақ" деген тәмсіл бар. Демек ата-бабаларымыз төрт түлікті тіршілігінің арқауы етіп келгені белгілі.

Малдың терісі мен жүні қазақ халқының ғасырларға жалғасқан ең негізгі киімі болды. Сол үшін де: "тоғыз қабат торқадан, тоқтышақтың терісі артық" деген мәтел бар.

Қазақ даласының ескі жұрттарынан табылған баскиім үлгісі "шошақ тымақ" түрінде кездеседі. Есік обасынан, Шілікті жазығынан және 1983 жылы Қытайдың Күнес ауданынан табылған жәдігерлердің ішінде "шошақ тымақ" айрықша көзге түседі.

Бас киім жағында "қыста ұзын және жалпақ милығы, мойынды жауып тұратын желкелігі бар шошақ төбелі тымақ киді. Мұндай баскиім елтіріден немесе түлкі терісінен тігілді. Жиегін дөңгелете аң терісі тігілген шошайма баскиім ерекше болды. Боран болған кезде баскиімнің сыртынан кең жалба­ғай киінетін. Жазда ми қайнатқан ыстықта жұқа ақ киізден тігілген биік шошақ төбелі қалпақ киді. Айыр қалпақ деп аталатын қайырмасы бар және қайырмасы тілік қалпақ кең таралды", ұзатылмаған бойжеткен қыздар жас келіншектер­ден өзгеше, жиегіне аң терісі тігілген, әсем, шошақ үкілі бөрік киді. Келін алғашқы түскен жылы әдетте тойға киген баскиімін - сәукеле киіп жүрді. Бір жылдан кейін ол сәуке­лесін тастап желек киетін болды. Желекті тұңғыш баласын немесе екінші баласын туғанға дейін киді. Кимешек - 30-40 жастағы әйелдердің кесте тігілген бас киімі. Бірнеше баланың анасы болған орта жастағы әйелдер біршама қара­пайым бас киім - жаулық жауып жүрген. Қазақтың егде тартқан әйелдері сәукелеге ұқсас дөңгелек бас киім - күндік киіп жүретін болған"(97).

Қытай қазақтарында ерлердің қыстық бас киімі "керей тымақ", "қызай тымақ", "қызай қалпақ" деп бірнеше түрге бөлінеді.

Қыздардың бас киімі: алуан түрлі моншақтармен безенді­ріліп, кестеленіп, әрленіп тұратын. Қыз баланың басына кішкене күнінен үкілі төбетай (маржандармен безелген, үкі тағылған тақия), бойжетіп қалған кезінен бастап маржанды шашақ, үкі тағылған бөрік кигізілетін. Бөрік әр үйдің ауқа­тына жарай құндыз, сусар сияқты қымбатты хайуан теріле­рімен, тіпті болмағанда қара мақпалмен қиюланады.

Қыз ұзатылған кезінде алуан түрлі кесте және моншақ­тармен безелген шошақ төбелі сәукеле киеді. Бірақ сәукеле кию салты ХІХ ғасырдың соңынан кейін негізінен қалды. Кейіндеп жаңа түскен келіншек желек(көбінше қызыл торғыннан жасалады) немесе әсем тоқылған қызыл, ақ бөрте салып жүретін болды. Жаңа түскен келіншек бір жылға дейін желегімен жүретіндіктен, қазақтардың аузында "желегі желбіреп тұр" деген сөз жалпыласқан. Бір жылдан кейін (немесе бір балалы болғанға дейін) желек орнына кестеленген, маржанды, салпыншақты кимешек шылауыш киеді.

Қазақ әйелдерінің кимешек шылауыштары жас кезінде, барынша ашық, әсем жібек жіптермен қанық және жиі кестеленеді. Алдымен кимешек киіледі де үстінен шекесіне шылауыш тартылады. Шылауыштың маңдайы, төбесі  (тіпті етегіне дейін ) кестеленіп, маңдайына күміс салпыншақ тағылады. Кимешек шылауыштың жасауында жалпы үлгісі ұқсаса да кейбір үлкен тайпалардың (үйсін, найман, керей) әйелдерінің кимешек шылауышында айырма да болады.

Үйсін әйелдері кимешектерін баспалап тігеді де, киме­шегіне маңдай (шылауыш орнына) қояды. Ал керей әйел­дерінің кимешегінің жағы кең тігіледі де, құлағы, самайы көрініп тұрады.

Қызай әйелдерінің кимешегі көбінше кестеленіп (ішінара кануалап) тігіледі де, жағы басына лайықтап тігіліп әдетте құлағы көрінбейді.

Қазақ әйелдері жасы ұлғайып кеткенде кимешек шылау­ыш­тарын шалаң кестелеп киеді. Өлімді-жітімді болған кез­дерінде, қызыл алалы кестелі кимешек-шылауыштарын бір жылға дейін кимей, бастарына қаралық салады. Ал кү­йеулері өлген әйелдер кимешек-шылауышты мүлде кесте­сіз (тек лайықты дәрежеде ақ, сары машина жіппен өрнектеп) киеді.

Келіншектердің кимешектерінің алды көрікті, кестелі болудан сырт, оған маржандап сөлкебай тағылады. Шы­лауыш­тарының маңдайына тағатын салпыншақтары асыл меруерт маржандардан немесе күмістен жасалады. Бас киімде әсемділік әйелдердің көркін асыра түседі.

Қазақ қыздары мен келіншектері алуан түрлі торғыннан, барқыттан, бал барқыттардан желбіреуік салып көйлек киеді, көйлектерінің сыртынан камзол (немесе жеңсіз қысқа казекейлер) киеді. Камзолдарының кеудесін кестелеп өрнек­тейді. Оған қыз балалар толып жатқан түрлі моншақ (түйме, маржан, сөлкебай т.б.) қадайды.

Әйелдердің қыстық, жаздық шапандары және ішіктері өз дәуірінің ең жаңасын, ең асылын өлшем ететін. Олардың жүн тартқан ұзын қысқа шапандары, ішіктері тек ең асыл кездемелермен тысталып, ең асыл терілерден жасалатын. Бірақ көрінісі жағынан ұқсас болмаған бай, кедей үй әйелдерінің киімі сапа жағынан бірінен-бірі өзгеше болды.

Әйелдердің дағдылы үнемілік аяқкиімі бұрын көбінше кебіс, мәсі болатын. Ауқатты үй әйелдерінің аяқкиімі сән-салтанат үшін тігілген кестелі етік, көк сауырдан тігіп оюлап күміс құйма қақтырған кебістер болды. Әйелдер, қыздар бұрын сым орнына әсемдеп, кестелеп тізе қап киетін. Жазда астарлап қана, қыста жүн тартылып тігілетін. Онда ау, ышқыр болмайтын...

Заман өзгерісіне қарай қазақ әйелдерінің қыстық-жаздық киімдерінде үлкен өзгерістер болды. Ежелгі үлгідегі киімдердің ең көрікті, ең жақсы түрлері (желбіреуікті көйлек, үкілі тақия, әсем камзол, бөрте сал т.б.) ғана сақталып қалды.

Қазақ әйелдері құлақтарына сырға алтыннан, күмістен, меруерттен, қолдарына алтын, күміс (немесе жез) білезіктер, саусақтарына алтынды, күмісті көзіне тас орнатқан жүзік салады. Қыздар, келіншектер мойындарына меруерт-маржан­нан алқа тағады.

Қазақ ерлерінің де өзіне лайық киімі бар. Баскиімнің ертедегі үлгілері мен бүгінгі үлгілерінде жақындық болған­ның сыртында, ерлер (ауқатты адамдар) құндыз, сусар, түлкі терісінен бөрік немесе тымақ киеді. Түлкінің пұшпағынан, елтіріден де тігіп киеді. Жаңбырдан, шаң тозаңнан қорғау үшін тымақ сыртынан киетін қаптаманы - күлапара дейді. Онан қалса жалпы қазаққа ортақ тақия атты бас киім бар. Ол көбінше қара, жасыл түсті бал барқыттан дөңгеленте маши­намен сырылып жасалады және зерден жиек-өрнек салынады. Қазір қазақ қолөнершілері тақияны түрлендіре тігіп, дүкендерде сататын болды.

Ерлер қыста қой, түйе жүнінен қалың кездемелермен (шибарқыт, трике т.б) тыстап кең-мол тігілген күпі киетін. Қой терісін қолдан илеп, бояуға салады да, жүнін ішіне қара­тып тон және шалбар тіктіреді. Шалбарларының бала­ғына, тондарының етек-жеңіне қара кездемелерден қию қойып, машинамен сырғызып, әсем түрге кіргізеді.

Ауқатты үйлердің адамдары елтіріден, қасқыр, түлкі, қабылан терілерінен (ішінара сусар, құндыз терілерінен) асыл кездемемен тыстаған қайырма жағалы ішік киеді. Мате­риалына қарай: тамақ ішік, пұшпақ ішік, орман ішік, тай тері деген аттары болады. Мұндай ішіктерді төзімді шибар­қыт секілді кездемемен тыстап та киеді. Сондай-ақ, жүнін сыртына қаратып әдемі жарғақ киетіндер де бар еді. Жаз күндері жауын-шашыннан сақтану үшін әдемі тоқылған кең сулық шидем болды. Сырттан киетін жаздық шапандарына жүн тартылатын. Кездемеден тігілетін сырттан киетін сымда­рын астарлап-жұқалап жүн тартқызып киеді. Әсіресе жігіттер мен балалардың сымдары балағы әшекейленіп тігілетін.

Ерлер жазда жұмсақ, жұқа кездемеден көйлек, оның сыртынан қысқа жеңді казекей, алуан үлгіде тігілген шапан киеді. Шапандарының жағасы, жанқалтасы алуан түрлі болады.

Қазақ ерлерінің аяқ киімі де алуан түрлі. Көбінше қыста киілетіні - өкшесі биік, қонышы тізені қаптайтын шоңқайма етік, былғарыдан тігілген саптама етік, аңға киетін қайқы тұмсық жұмсақ етік, жасы ұлғайған адамдар көбінше жұмсақ былғарыдан тігілген мәсі немесе шеттік, оның сыртынан кебіс немесе калош киеді. Кедей-кепшіктердің, жалшылар­дың қолы жеткені етік кисе, қолы жетпегендері сиыр терісінен, сиырдың бас терісінен, пұшпақтан т.б. шақай (шарке, шабат) тартады.

Саптама етік кию Алтай, Құмыл, Санжы өңіріндегі қазақ­тарда қазірге дейін бар. Іле, Тарбағатай өңірінде қазір көбінше етік-калош (қыста калошпен киетін киіз етік) кию жалпы­ласты (98).

 Қазіргі кездегі әртүрлі модаларға байланысты Шынжаң қазақтарының киім-кию үлгісі жыл сайын өзгеріп барады. Соның ішінде қытай ұлтының киім кию мәдениетінің ықпалы өте зор. Концерттік кештер, мерекелік бас қосулар, ақындар айтысы секілді көп жиналған орталарда жиі көрінетін қазақы киімнің күнделікті пайдалану көлемі күн өткен сайын тарайып бара жатыр.

3. Ішіп-жем және ыдыс-аяғы

Қазақтың малшаруашылық өмірі олардың ішпек-жеме­гімен де тығыз байланысты болды. Қазақты құраған ежелгі тайпалар заманнан қалған деректердің бәрі де бұл шындықты тіпті де айғақтай түседі.

"Үйсіндер мен қаңлылар ет тағамдары ішінде қой етін, онан қалса жылқы етін көбірек тұтынды. Қытай мемлекеті құрылғаннан кейін Текес, Мұңғұлкүре, Күнес өңіріндегі қабірлерді қазу барысында жылқы, сиыр, қой, ит сүйегі шықты. Олардың ішінен жылқы, қой сүйегі жиі ұшырады. Қабірден шыққан қой сүйегінің "екінің бірінен қанжар шықты, тіпті қанжар қой сүйегіне шаншылған күйінде шықты. Бұл сол кездегі адамдардың өлген адамдарға арнап о дүниеге ас-тағам, керек-жарағын дайындап қойғандығының образды бейнесі. Сондай-ақ тірілердің күнделікті тұрмысының шын суреттемесі екені де табиғи". Сонымен бірге қабірден тағы ит сүйегінің қаңқасы да шықты. Дәл осындай көр жолдас етілген ит сүйегінің табылуы сол кездегі малшаруашылығы өндірісінің ерекшелігін бейнелейді. Өйткені, ит - малшаруа­шылық өндірісі жөнінен төтенше маңызды орында тұрды, мал бар жерде бәрі ит асырады. Ал ит мал күзетті, итті көр жолдас етіп көму өлушінің о дүниеде де мал өсіру үшін жан-жақтылы дайындығы.

Қазақ ұлты жылқы етін кәделеп сойып жейді, ал басқа аз ұлттар жылқы етін өте аз тұтынады. Қытай мемлекеті құ­рыл­ғаннан ілгері соғымға жылқы союға шамасы келетін қазақ отбасылары қыста ылғи жылқы сүрісін жеп, қазысын кәделеп сақтап, онымен сыйлы қонақтарын сыйлайды. Міне осылардың бәрі үйсін, қаңлы ұлыстарынан қалған салт екені хақ"(99)

Қазақ халқы сүт өнімдерінен қымыз бен шұбаттан қалса айран, кілегей, қаймақ, қатық, қорықтық, құрт, май, ірімшік, уыз, шалап, іркіт секілді тағамдар мен сусындарды пайда­ланады.

Ет тағамдарынан табақ тартудың жолдары өте көп. Бастыларынан - бас табақ, орта табақ, күйеу табақ, келін табақ, қыз табақ, қосалқы табақ, сыбаға табақ, сарқыт табақ, ошақ табақ, ерулік табақ, сый табақ, қойшы табақ, бала табақ, сыйластық табақ сияқты түрлерге бөлінеді(100).

Еттен жасалатын - әсіп, бас, борша, жал, жаубүйрек, жая, жөргем, қазы, қарта, палау, қимай, шұжық, қуырдақ, құй­рық, бауыр, мипалау, сүр ет, сірне, сырбаз сияқты көптеген тағам түрлері бар.

Қазақтар сүт, ет тағамдарынан қалса ұн, тары, күріш, жүге­ріні пайдаланып әртүрлі тағамдар жасай білген. Басты­ла­рынан нан, жент, бауырсақ, шелпек, көже, құймақ, бесбар­мақ, талқан, бидай көже және қуырмаштар бар. Қазақтың ерте заманғы ыдыс-аяқтары негізінен ағаштан, қоладан, мыс тан, шойыннан, темірден, шыныдан жасалатын болған.

Бір тайдың еті толық сыйатын ет пісіретіндіктен оны тай­қазан деп атаған. Етті көбінесе екі құлақты ағаш астаулармен тартатын болған. Ондай астаулардың екі құлағынан екі жігіт көтеріп жүретін болған.

Бұдан сырт ағаш шелек, саба, күміс піспек, ағаш тостаған, самаурын немесе жез шәугім секілділерді пайдаланған. Бүгінгі Қытай қазақтарындағы бір ерекшелік қазақ тағамдарының көбін күнделікті тіршілікте пайдаланумен бірге "ұлттық асхана", "қазақ асхана" немесе "қазақ тағамдары рестораны" секілді ас мәзірін дайындайтын орындарда ежелгі тағамдардың көбін жасайды. Ондай тағамдарды өзіміз түгілі өзге ұлт өкілдері де сүйіп жейді.

4. Неке салты 

Қазақ халқы ежелден текті халық саналады. Оның басты белгілерінің бірі неке салтынан көрінеді, араларында жеті атаға толмай ағайын ара қыз алмайды, әуелі жігіт пен қыз тұрған "екі ауылдың арасында жеті өзен болсын" деген шарт та бар, мұның барлығы ұқсас қандылардың өзара некеленуіне тыйым салудан келіп шыққан. Малшаруашылық өмірде қалып­тасқан: "жақсы айғыр өз жатырына шаппайды" деген мәтел де соның бір мысалы. Бұхардың Абылайға: "Ей, Абылай, Абылай қатын алма қарадан..." деп басталатын жырының өзі тектілікті сақтауға қаратылған. Ежелгі хан-патшалардың өзара құдаласуы да жайдан-жай емес.

Құдаласудың өзі "қарын құда", "қарсы құда", "бесік құда", "әдеттегі құдалық" деп бірқанша түрлерге бөлініп отырған. Бұдан қалса қазақта "әмеңгерлік" деген жол бар.

Қазақтың жалпы неке салты бұл күнде өзгеше мән алғанымен Қытай қазақтарындағы бұрынғы дәстүрлердің көп түрі сақталып келеді.

Қытай қазақтарында қыз бен жігіт өзара сөз байласқаннан кейін ар жағы оны ата-аналарына немесе аға-жеңгелеріне айтады. Жігіт жағына иелік ететін ауыл ақсақалы немесе сөз білетін жанашыр туыстарының бірнешеуі (кейде жігіт әкесін де ішіне алады) жиналып қыздың үйіне барады. Қызы арқылы мұны алдын ала біліп отырған қыз жақ қыз айтты­руға келушілерді ыстық ықыласпен қарсы алады, ақсарбас сойып қонақ етеді. Қыз айттырып келушілер жағы сөз бастап: "жас өседі, жарлы байиды, ұл ержетсе керегең кеңиді, қыз ержетсе ат байларың болады, балаларымыз өзара табысып, сөз байласқан екен, сіздерге құдалыққа келдік" деген бұйым­тайын айтады. Ал қыз жақ: "бала мен бала мақұл болса бізде не айтар болсын" деп разылық сыңаймен аттандырады. Әрі "жауабын артынан айтамыз" деп сөз соңын кейінге қалдырады. Мұның мәнісі-бірі туыс-туғанмен ақылдасу, бірі қыздан істің анық-қанығын сұрап қайтадан қадағалауға қаратылған.

Қыз жақтың разылығын алған жігіт жақ енді оларды "құдалық қонағына" шақырады. Бұл бір жағынан "құданың от жаққан жерін көру", бір жағынан "құда болып, құйрық-бауыр жесіп" келісімге келу мазмұнында жүріледі. Жігіт жақтың өтініші бойынша құдалық қонағына кем дегенде 5-6 адам, көп болғанда 15-20 адам барады. Жігіт жақ қыз жақты ақсарбас айтып сойып үлкен дайындықпен қарсы алады. Күнімен-түнімен аяғынан тік тұрып күтеді. Бұл бір жағынан шағын той сияқты өтеді, ән шырқалып, би биленеді. Құда-құдағилар, құдаша-құда балалар өлеңмен айтысып қонағасын одан ары қыздырады, көп жағдайда бұл күні қыз жағы жігіт жағына қонып аттанады. Бір қызығы, қарсы алған құдалар жағы келген қонақтарды ұйықтатпай, таң атқанша күтуге тырысады, таңертең ұйықтамаған қалпы аттанып жататын жайттар көп кездеседі. Қонақтар аттанар алдында құдаларға алдын-ала дайындалған сый-сияпат ұсынылады, бұл негізінде бұрынғы дәстүріміздегі "қалың малдың" өтеуі ретінде жүріледі, бас құда (қыздың әкесіне ат немесе атаннан тартып аяғына құнан-тай делініп, малдан жетек жетектетіледі. Шынжаң қазақтарында 30 жетекке дейін жетектететіндер бар, жетектен қалса мотоцикл, теледидар, магнитофон, кілем секілді әр алуан дүниелер ұсынылады, қыздың үйіне арнап арнайы ақша және "ақтық" салады. "Ақтық" өлгендер парызы есептеледі.

Қазақтардың "бай мен байдың арасына жорға жүреді, кедей мен кедей арасына дорба жүреді" деуі осындайда айтылса керек. Себебі әлгіндей "құдалық қонағында" қанша нәрсе беруді жігіт жақтың ауқаты шешеді, кейде қыз жақтың қатаң талабынан кедей жігіттің үй-іші келін аламыз деп қарызға белшесінен бататын жағдайлар кездеседі.

"Құдалық қонағынан" кейінгі өтелетін салттың бірі "үкі тағу" немесе "сырға салу" деп аталады. Бұл жігіттің шешесі немесе жеңгелерінің қыздың ауылына алғашқы сапары есептеледі. Мұндайда жайдан-жай бара алмайды. Ат немесе құнан жетектеп, қызға арнап алтын сырға алып барады. Мұның мәнісі бір жағынан "қыз бұдан кейін біздікі,оған бөгде ешкім тиіспесін" деп жігіт анасының қыздың баскиі­міне үкі қадап, құлағына сырға салу ырымына қаратылған.

Үкі тағып, сырға салынғаннан кейін екі жақ тойдың қамына кіріседі. Мұнда көбінесе қыз жақтың тойға соятын малы мен басқа да шығындарын жігіт жақ дайындайды.

Той дайындығы біткен соң алдымен қыз жағы "қыз ұзату тойын" жасайды. Жігіт жақ өздері дайындаған отау жүгін машинаға тиеп той жасаудан бір күн бұрын немесе той жаса­лып жатқан кезде бір топ болып тойға келеді. Күйеу бала қызды алып қайтуға осы көппен бірге келеді. Қыз ауылын­дағы келіншектер жүктің алдына шығып арқан кереді. Онан соң жүк шешеді. Мұның бәрі де кәдемен атқарылады.

Қыз жақтың тойы аяқталған соң, енді тойға келуші жігіт жақ (көбінесе жеңгелері) келінді алып қайту қамына кіріседі де қыздың басына жаулық салады. Қыз босағамен, ата-анасымен, аға-бауыр, әпеке-сіңлісімен қоштасып "сыңсыма" және "көріс" айтады. Көрісіп болған соң қыздың жеңгелері мен жезделері қызды қолтығынан сүйеп аттандырады. Өз босағасынан сыртқа шығып бара жатқан қыз артына қайырылып қарамауы керек. Ол жаман ырым есептеледі. "Келін келеді" деген күні немесе соның ертеңі жігіт жақ тойды бастайды. Жас келін той басталар кезге үлгіріп келуі керек. Келін босаға аттар алдында "беташар" айтылады. Той басқа­рушы, пысық жігіт беташар жырымен келіннің бетін ашады. Жігіт шешесі алдынан шығып, бетінен сүйеді, "бақытты болсын" айтады. Келінге шашу шашады. Кейбір жерлерде босаға аттаған келін алдымен ошаққа май салады.

"Беташардың" айтылуы тойдың басталуы есептеледі, қызды ұзатушы топ ішінде қыз шешесі де болады. Қызды ұзата келгендер де құр қол келмейді, жігіт жақ құдаларға арнап "кит" аталатын сый-сияпат ала келеді, қызымызға деп мінер ат, сауын сиыр сыйлайтын салт та бар.

Ауылды жерлерде той үлкен салтанатпен өтеді. Шамасы келгендер ат шаптырып, бәйгеден келген жүйріктерге жүлде таратады. Балуан түсіріп, қыз қуар, теңге ілу, көкпар тарту ойындарын жасайды.

Той аяқталғанның ертесіндегі таңғы шайды жаңа келін құйады. Екі жақтың үлкендері ақ батасын арнайды, қызды әкеліп тастаушы шешесіне сүт ақысы деп бір ат немесе сиыр жетелетеді. Екі жақ "күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық" деп берекемен тарқасады.

 Әр жердің салт-дәстүрлеріне сай жоғарыдағы некелесу салтының өзге де үлгілері кездеседі. Күн сайын жаңаланып жатқан мәдени өмірімізге сай екі жақ бірігіп тек кафе, ресторандарда ортақ той өткізу жағдайы да көбейіп келеді.

Отбасылық өмір

Отбасылық өмірде Қытай қазақтарында қазақтың ежелгі салт-санасы мен дәстүрлері біршама молырақ сақталған, үй ішінде ер мен әйел бірін-бірі ерекше сыйлауы керек. Әсіресе, үлкендер әйелдердің бойында "мұсылман әйеліне тән" қасиеттердің болуын шарт етеді. Отбасының берекесі әйел болғандықтан "ерді ер ететін де, жер ететін де әйел" деп қарай­ды. Әйел еркектің бетінен алмауы керек, жалаңбас жүрмеуі керек, денесін толық жауып жүретін көйлек киіп жүруі шарт деп қаралады. Ал арақ ішіп, темекі тарту мұсылман әйелдеріне мүлдем жат құбылыс саналады.

Әйелдер үлкендердің алдынан кесе өтпейді, әуелі келіндер үйге кіргенде алдымен кірсе, шыққанда артымен шығатын салт болған. 1980 жылдар шамасы Қытайдың Көктоғай ауда­нында тұрып жатқан белгілі ақын, өнер қайраткері Қалибек Манапұлы әйгілі ғұлама, ақын Ақытқажы Үлімжіұлының суретін салып, оны Ақыттың ұлы Қазездің үйіне апарып, төр алдына іледі, сыртқы күйбеңде жүріп үйге кірген Қазез шалдың бәйбішесі (Ақыттың келіні) үйге кіріп келіп, суретті көріп көзіне жас алып, тәжім етеді, әрі: "жарықтықтың алдында алдымызбен кіріп, артымызбен шығушы едік" деп үйден шегініп шығып кетеді.

Қытай қазақтарында әке мен бала арасындағы қарым-қатынас та біршама жақсы сақталған, бала болған адам әке-шешесінің бетінен алмауы керек. Оны үнемі сыйлап жүруі қажет. Ал әке-шешесі оларды ат жалын тартып мінгенше (бүгінгі күннің есебімен 18 жасқа дейін) бағып-қағуы қажет. Ал одан асқан соң ол азамат болғандықтан өз күнін өзі көреді, еңбек етіп, нан табуы тиіс деп қаралады.

Қытай ұлтының еңбеккерлігінен үйренген ондағы қазақ­тар балаларын жастайынан еңбекке баулуды парыз санайды. Ауылды жерлерде мал бағу, егін салу, сауда-саттық тектес алуан жұмыстарда балалар үлкендерге жәрдемші болады, ұлдар әкесіне ілесіп, қыздар шешесіне еліктеп еңбек етуді ата жолы санайды. Сол үшін де халқымыз "ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер" деген аталы сөз қалдырған. Осымен қатар бізде: "әке тұрып ұл сөйлегеннен без, шеше тұрып қыз сөйлегеннен без" деген мәтел бар. Бұлар ұл әкесінің ақылын тыңдап еңбекқор болып өссе, қыз ананың ақ сүтін ақтап инабатты болып өссін деген ақ тілектен туған тамаша қасиеттер.

Қытайдағы қыз-жігіттер әке-шешесінің алдында албаты сөйлеуді, арақ ішіп, темекі тартуды өздеріне үлкен мін санай­ды. Інісі ағасын, сіңілісі әпекесін тыңдағанды жөн санайды.

Соңғы жылдары Қытай ұлттарында сақталған беттен алатын безбүйректік, "әйелдер еркекпен теңбіз" дейтін коммунистік азғырулар салдарынан қазақ салтына немқұрайлы қарайтын жаман әдеттер пайда болды, әсіресе, неге болса да тез еліктей жөнелетін қыз-келіншектер жағы қазақы таза ғұрып пен мұсылмандықтан шеттеп, өзге ұлттың озық жағынан гөрі тозық жағын қабылдауға бой ұра бастады, бұл олар үшін аса қауіпті індет.

Әдет-ғұрыптары

Қазақ ұлты, мейлі кім болсын, қонақтарын "құдайдай күтіп", мал сойып қызу қарсы алады. Абыройлы қонақтар келгенде ауыл болып жиналып, "көк қасқа тай", "ақсарбас қой" сойып күтеді. Малы жоқтары барын аямайды, өздері жемей сақтаған қымбатты тағамдарын меймандарының алдына қояды. Ал жатарда: "қонақты қондырма, қондырған­соң тоңдырма",- деп ең жақсы көрпе-тондарын соларға жабады, аттарын отқа қояды. Бұларға жамбас ақы тілемейді. Кетерінде хош айтып, қолтығынан алып аттандырып салады. Тіпті, қазақтардың тары-талқан жеп отыратын тақыр кедейлері де қонақтарын ренжітіп көрген емес. Бұл ғадеттер әлі де бар. Қазақтың дәстүрлі де, даңқты осы ұлттық салты жөнінде шетелдік бір саяхатшының: "егер экватор сызығын бойлап ылғи қазақ ауылдары қонып отырған болса, мен жер шарын бір тиын ақша жұмсамай айналып шыққан болар едім"- деген сөзі өте дәл айтылған.

Жер бетіндегі қазақтар ішінде "кең қолтық керей" атанып осы қонақжайлықты күні бүгінге дейін сақтап отырғандар Қытайдың Алтай аймағы мен Монғолияның Баян-Өлгий, Қобда аймақтарынан көбірек кездеседі, мүбәдә жолыңыз түсіп сондай үйдің біріне түсе қалсаңыз, олар сіздің кім екеніңізді сұрап жатпай-ақ ақсарбас ала жүгіреді. Үйіне қонақ түскеніне мәз болса, қонақты разы етіп аттандырып салғанына екі мәз болады.

Қазақтар тамақтың алды-артында қол жуып бата жасайды. Тамақтану үстінде көп сөйлемейді, ренжімейді. Қақырынып-түкірінбейді, құлақ-мұрынын шұқымайды.

Ырымы жасалып кесілген басты үй иесіне, құлағын баласына ұсынады. Табақ келіндерге қайтарылады. Келіндер сәлем етіп қабылдайды. Әңгіме-кеңес тамақ артынан шертіледі.

Түнде сақал-мұртын, шаш-тырнақ алмайды. Шаш-тыр­нақ­тарын күн ашық күні, ас- тамақ, ішіп-жем, ыдыс-аяқ, орын-көрпеден аулақ жерде алып, өртеп жібереді немесе көміп тастайды.

Көп санды қазақтар жұма күні кір жумайды, сейсенбі күні жолаушы шықпайды.

Қазақ әйелдері алғашқы жаңбыр жауып, күн күркіреген күні: "сүт көп, көмір аз",- деп белдеу айлана бір шөміш сүт шашып шығады. Мұнысы табиғаттан құлшылық тілегені болса керек. Сыпыртқымен бала ұрмайды, оның "әр талында бірден шайтан тұрады",- деп есептеп, сібірткімен бала ұрғандарды өте жек көрген. Бұл ғадет олардың аурулардан сақтанып, тазалықты қастерлейтіндігін, әсіресе, балалар денсаулығына өте көңіл бөлетіндігін көрсетеді.

 Қазақ малшылары таң сәріден тұрып, тамақтанып малын өрістетіп, кешке дейін мал соңында болады. Кеште мал сауып, малдарын қоралайды. Мұны "ел орынға отырған уақыт" деп атайды. Кешкі ас-суларын ішкен соң, қора (қотан деп те атайды) шетіне қарақшы тігіп күзет қойып барып ұйқыға жатады. Шопандар жаз мезгілі түстерде қойды қорада жуса­тады. Ал, күздің қысқарған күз мезгіліндегі түстерде қойды қораға әкелмейді. Мұндайда олардың түскі қорегі - "қорықтық" болады. "Қорықтық" дегеніміз-үлкен ағаш саптаяққа (қойшылар мұны қанжығаға байлап жүреді) екі-үш кесек, қатты қыздырылған ақ тасты салып пысырған қой-ешкі сүті.

 Түндерде дала және киіз үй ішінде жағылған оттарды сөндіріп, немесе көміп барып жатады. Мал күзетіндегілер кештерде "Бастаңғы" жасап ән айтып, "Алтыбақан" теуіп сауық құрған күндері болмаса, бет алды от жақпайды. Сөйтіп олар тек өз қоралары ғана емес, айнала төңіректің өрт апатының кетіп қалмауынан ежелден сақсынып отырған.

Шынжаң қазақтары адамдар ара бауырмалдық, ар-ұят деген­дерді де басты орынға қояды. Күнкөріс нашар жанұя­ларға аудан, ауыл, туыс-туған болып көмектесіп, оның "тор­қалы той мен топырақты өлімін" бірге көтеріседі. Қытай қазақтарының ішінен "қайыршы, тілемші" атауын естімейсіз әрі көрмейсіз. Адамдар ара шындықты айту өте жоғары орында тұрады. Өтірік айту, ұрлық істеу - кешірілмес күнә саналады. Біреу уағдасына жете алмаса басқалар оған "ұят болады" десе, бұл үлкен мін саналады. "Ұят" атты бір ауыз сөз-ақ талай жанды көрге сүйрейді.

Қазақ жаралмыштан ауыл үйге лаң салатын барлық қылмыскерлерді жек көріп оларға қарғыс жаудырып келген. Осылардың ішінде, әсіресе өз күшіне сүйеніп жан бақпай­тын, адал қауымның қан-терін сүліктей соратын- ұры, қиянатшы, өтірікші, зинақор, арсыз-намыссыз, содыр-сой­қандарды тіпті де жек көрген. Оларда адамгершілік, махаббат, достық, талап-талант атаулы болмайды деп есептеген.

Қазақ ауылдары әлмисақтан қазірге дейін көрші қонған елге "ерулік", көшетін елге "қонақасы" берсе, ал, шаршап-шалдығып көшіп келе жатқан елге арнаулы адамдар жол сусынын ұсынып келген. Қазақтың ежелден келе жатқан береке-бірлігінің бейнесі сияқты бұл ғадет қазірде жалғасып келеді(101).

Шынжаң қазақтарының көшпелі тұрмысының әлі аяқталмауына байланысты ежелгі әдет-ғұрыптарымыздың көбі қаз-қалпында сақталуда. Кейде Алматы қаласындағы қазақ мемлекеттік Орталық мұражайын аралап жүріп, қазақтың малшаруашылығына байланысты әртүрлі жәдігерлерінің Шынжаңда әлі күнге қолданылып жүргенін байқаймыз, содан Шынжаңды "қазақ этнографиясының тірі мұражайы" дегіміз келеді.

Десе де, жер бетіндегі соңғы қазақ керуенінің де доғарылар күні таяу екенін ойлағанда өшкіндеп бара жатқан бабалар ізіне батқан күнге қарағандай мұңая көз тігеміз.

Торқалы той, топырақты өлім

Қазақ халқының бүкіл өмірі той-думанмен өтеді. Адам өмірге келгеннен о дүние құшағына аттанғанға дейінгі тұтас бір өмірінің тойсыз өтетін сәттері аз болса керек.

Шілдехана, жарыс қазан, ат қою салты, ат тергеу, сүйін­ші, ит көйлек, бесікке салу, тыштыма, қырқынан шығу (қа­рын шаш), тұсау кесу, байғазы, атқа мінгізу, сүндетке отыр­ғызу, баланы оқыту, құдалық, қарғы бау, құдаласу, ұрын бару, жыртыс той, қоржын той, қыз танысу, қыз ұзату тойы, келін түсіру тойы, әмеңгерлік, аужар, беташар, көрімдік, өлі-тірі, отау той секілді дәстүрлердің көбі тоймен өтеді.

Соның ішінде Шынжаң қазақтарында баланың өмірге келгеннен кейінгі барлық салттары қазақ дәстүріне сай атқа­рылып келеді. Шілдехана, ат қою, бесікке салу, қырқы­нан шығару, тұсау кесу салттары дерлік шағын той түрінде өтеді.

Қытай қазақтарының балаға ат қою дәстүрі заман ауқы­мына қарай әр мезгілде әртүрлі болып отырған. ХVІІІ-ХІХ ғасыр­ларда ислам дінінің ықпалындағы аттар көбірек қабылданса, ХХ ғасырға келгенде "хан", "бек" жалғанған аттар көбірек қойылатын еді. Хан, бек қосымшасының жалғануы ерте заман­нан келе жатқан дәстүр болса да, қазақ хандықтарынан кейін біршама кең қолданысқа енген. Әсіресе, Қытай, Монғолия қазақтарының қазақ хандығының аумағынан алыстап Қытай хандықтарына бағынышты болған дәуірінде қазақ хандарының ұрпағын төрелікке әкелуімен "хан" қо­сым­шасы тіпті де көп жалғанатын болған. Атап айтқанда "қиыр қонып, шет жайласақ та қазақ хандығына бағыныш­тымыз" дейтін ішкі арман-тілегінің бейнеленуі еді. Мысалы: сол тұстағы белгілі адамдардың атын айтар болсақ, Қасымхан, Жеңісхан, Сейілхан, Шәріпхан, Есімхан, Дәлелхан, Бөкейхан секілділер.

Соңғы кездері "сүндетке отырғызу" үлкен той түрінде атқа­рылып келеді. Қытайдағы жоспарлы туу саясаты бо­йынша әр отбасында 2-3 баладан артық бала болмайтын­дық­тан олар баланың бес жасқа шыққан мезгілін үлкен белес санайды. Ал қыз баласы ғана барлар сүндет тойдың орнына "сырға салу" тойын жасап, сүндет той жасаушыларға кеткен қарымжысын қайтарып алады.

Кейінгі кезде Шынжаң қазақтарында "оқуға аттану тойы", "қоныс тойы" деген тойларда өткізілетін болды. Оқуға аттану тойы-баласы университетке түсетін болғанда немесе шетелге оқуға аттанса жасайтын алысқа аттандыру, ақ жол тілеу тойы, Қоныс тойы - жаңадан үй салып кірерде немесе жаңа отауға арнап үй салып соның босағасын аттарда жасалатын шаңырақ тойы. Қыз бен жігіттің некеленуі төңірегіндегі тойлар да белгілі салтанатпен өтеді.

Өлім-жітім салты

Қазақ "Ажалдан қашып құтылмақ жоқ", "Қарыс жерден қаза бар", "Тумақ - сүннет, өлмек - парыз" деп қарайды. Ажал діни жолмен айтқанда, Алла тағаланың пенденің маңдайына жазған дәмінің таусылуы. Күллі адам одан қашып құтыла алмайды. Ал, өлген адамның соңғы парызын өтеу, яғни бақиға аттандыру тірілерге сын.

ҚХР қазақтарында көбінесе ислам шарттары негізге алынып, жергілікті әдет-ғұрып, ырым-жосындар да бірге жүреді. Онымен қоса ежелгі шамандық діннің кейбір жорал­ғылары да ілесіп келген. Ескерте кетер жәйт - Қытай қазақта­ры­ның өлім шығару салты өзге елдердегі қандастарымыздағы үрдістермен ұқсас, бәлкім, басқаша шығар. Оны оқырман өзі пайымдар. Жалпылай алғанда бұл жоралғы төмендегідей ретпен жүргізіледі.

Адам қатты қиналып ауырғанда, ажал қаупі төнгенде оның басында отырған адам немесе өзі "Лә иләәх илаах Мұхаммед Расулаллах" деп әлденеше рет қайталап, "иман" айтады. Бұл "Бір Алладан басқа жаратушы жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі" деген мағынадағы сөз. Адамның ажалға қарсылығы­ның жоқ екенін айтып, өлімнің иманды болып, ұжымаққа баруы үшін тілеген дұға іспетті.

Алдымен қайтыс болған марқұмның көзін уқалап, жауып аузын жұмдырады. Ақтық бұлмен иегін төмен түсірмеу үшін төбесінен орай таңады. Қол - аяғын бесікке бөлеген балаша, жазады.

Марқұмның барлық жақын-туыстарына, жанашыр дос-жарандарына "хабар" айтылады. Хабар айтуды жақын туыстарына ат үсті немесе төтелей айта салмайды. Ауыл ақсақалдары бас қоса барып, жұбату сөздерімен жеткізеді.

Мәйіт үйдің оң жағына жатқызылады. Жатқызылмас бұрын мәйіттің астынан 20-30 см. тереңдікте, ені 40-50 см. адам бойымен деңгейлес шағын ұра қазылып, таза тақтай төселеді. Оның үстіне ақыреттік бұл (мата) жайылады. Өліктің беті (жүзі) құбылаға қаратылады. Тұсына шымылдық құрылады. Сүйек ұстайтын молла немесе ауыл ақсақалы киімін шешіндіріп алады да, үстіне денесімен бірдей таза ақ бұл жабады. Онан кейін "құйындыру" немесе "дене дәретін" алдыру жоралғысы бойынша қолының басынан бастап жуылып, аузын шайқап "дәрет алу" рәсмиятын өтейді. Оң иығынан бастап, бүкіл денесі сабынды, таза сумен кемінде үш рет қайталай жуылады. Оған көбінесе 3-4 адам араласады. Бірі басын, екіншісі белін, үшіншісі аяқ жағын жуады. Бір адам құман ұстап су құйып тұрады. Мұны әдетте "басына түскен, беліне түскен, аяғына түскен" деп атайды. Қаза болушы әйел адам болғанда жоғарыдағы жоралғы әйелдер жағынан атқарылады. Мұнда да иманы бар, намаз оқитын, таза жүретін, ауылдың салиқалы бәйбішелері таңдалады.

Әдетте қайтыс болған адамның қазан толмасының үстін, жүрек тұсын, жамбы тектес бағалы ауыр металмен не таспен бастырып қоятын жәйт те болады. Бұл адамның ішінің кеппеуі үшін, бір жағынан ыстық кезде салқындық үшін қажет. "Кеудеңді қара тас бассын" дейтін қарғыс осыған қаратылған.

Кей жерде жоғарыдағы бір "құйындыру" мен жұмысты тәмамдаса, кей жерде шығарарда және де "шығару дәреті" немесе "ақырет дәреті" делініп тағы да жуындырылады.

Ақырет киімін, яғни кебінді молда немесе жөн-жоралғы білетін ауыл ақсақалының бірі дайындайды. Ер адамның ақырет киімі үш қабат болады. Әуелі таза, ақ бұл(мата) жейде ретінде басынан мойын шығара кигізіп, мөлшеріне дейін ұзындықта өлшеніп жасалады. Онан соң сыртынан екі қабат, басынан бір қарыс, аяғынан бір қарыс артылта орайды. Орау барысында бүйі, шаян, тышқан қатарлы ұсақ жәндіктердің зақымдап бүлдірмеуі үшін қалампыр тектес иісті дәрі-дәрмек себіліп, бірге оралады. Әйелдердің ақырет киімі бес қабат болады. Әуелі басына жаулық ретінде бір, алжапқыш ретінде тағы бір қабат тізесіне дейін оралады. Үшінші ішкі көйлек ретінде қызыл асығына түсерліктей бір қабат, сыртынан ерлер­дікіне ұқсас екі қабат оралады. Орап болған соң, басын­дағы артылған бір қарыс бөлектен, мәйіттің ортан белінен, аяққы артылған бөлектен үш жерден буады. Бұл рәсім "құ­йын­дыру", "киіндіру", "арулау" деп әртүрде айтыла береді.

Мәйіті жуылып, кебінге оралған соң енді "иман киіз" дайындалады. Әдемілеп басқан, жұқа, таза, ақ киізден адам­ның бойынан 2-3 қарыс артық, екі орауға жетерліктей өлшеніп алынады. Осы ақ киізбен мәйітті қаусыра екі қабат орайды. Сыртынан ақ құрмен орап байлайды. Мәйіттің үстіне, (бетіне) кілем жабады. Мәйіт көбінесе үйде бір түне­тіліп шығарылады. Алыстан келетін туыстарын күтіп, 2-3 күн еру болатын кезі де болады.

Мәйітті үйден шығарарда, кейде сыртта тақыл (соңғы иман) оқылады. Діни нанымда қайтыс болған адамның құлағы үш күнге дейін ашық жатады, сөзді естиді, бірақ сөйлей алмайды деп қарайды.

Мәйітті үйден бірнеше адам алып шығады. (Екі жақ жанынан жағалай көтереді). Алып шыға сала молда "Асса­латты жаназа" (жаназаға келіңіздер!) деп үш рет айғай салады. Алдын ала хабарланған жамағат жаназаға топтасады. Жаназа мешіт барда мешітке, жоқ жерде үй маңында, таза жерде оқылады. Жаназаға қатарынан тізілушілердің алдында молда тұрады. Мәйіт шалқасынан жатқызылып, оң иығы құбылаға қаратылады.

Жаназа оқу - өлген адамның басына оқитын намаз, өлгенге иман тілеу, тірілердің өліге жаназасын білдіріп, қоштасу қатар­лы мазмұндарды қамтиды. Марқұмның тірі күніндегі артық-кем істерінен кешірім сұралады. Біреуден алған қарызы болса сұрап артындағы мұрагерлері мен жақындары жағынан қайтарылып беріледі. Молда: "Марқұм қандай адам еді?" дейді. Жамағат бір ауыздан "жақсы адам еді" деп үн қатысады.

 Қабір шығыс оңтүстіктен батыс солтүстік бағытта қазы­лады. Қабір көбінесе "тік ақым" және "жан ақым" деген екі түрде болады. Тік ақым тік бұрышталып қазылып, бетін ағаш, цементпен тегіс жабады. Ал, жан ақым болғанда бір жарым метр тереңдікке жете бере бір жақ жанынан адам жатарлық қана орын қазып, қазылмаған екінші жағынан мәйіт жатқан үстіңгі жиегіне көлбете ағаш, цемент тақта жабады. Қабірді көбінесе төрт адам қазады. Мұның өзі сауап іс саналады. Қабіршілер қабірді мәйітті әкелуден бұрын дайын­дап болады. Ең алғашқы қазылған топырақ бөлек алынып қойып, ол мәйіттің басына жастық ретінде төселеді. Бұл бір жағынан ақыреттік таразыда жақсылығы үшін тастаған тірілердің куәсі саналады.

Мәйітті қабірге ала жөнелгенде әйелдер көрісу айтып қоштасады. Бұл соңғы қоштасу болып есептеледі.

Табылған көлік жағдайымен мәйіт қабір басына жеткізі­леді. Қабірдің ішіне екі адам түсіп, үстінен берілген мәйітті ептеп түсіреді. Иман киізін алып, ақырет киімімен оң жақ жам­ба­сын жерге тигізіп, жарым шалқалатып, арқасын шығыс­қа, басын батыс солтүстікке, жүзін құбылаға қаратып қояды.

Мәйітті жерлеген соң беті жабылып, жиылған жамағат топырақ салады. Көбінде қабір басына барушылар кезек алмасып, барлығы да топырақ салады. Топырақ салынып бола салысымен, молда құран сүрелерін оқиды. Онан соң қабір басындағылар өлім шыққан үйге қайта оралып, марқұмға арнап құран сүрелерін оқысады.

Жеті күн болғанда жетілік нәзір, қырық күн болғанда қырқы (нәзірі) беріледі. Жыл толғанда ас беріледі.

Ұлтта жоқ ұнамсыз салт-дәстүрлер

Қытайдағы қазақтарда қалыптаса бастаған ұнамсыз іс-әре­кеттер мен салттар төңірегінде сөз қозғайтын "Ұлт қамы - ұлағатты іс" кітабы біраз әңгіменің бетін ашып береді. Ең әуелі қазақтар жиі қоныстанған Іле қазақ автономиялы облысының жағдайына келсек, онда былай делінген:

"Іле облысы әлі кедей, артта қалған районға жатады. Облысымызға төте қарасты аудан, қалада 150 мыңға жуық кедей жан саны болып, 2003 жылы бүкіл облыс бойынша егінші-малшылардың жан басындық орташа кірісі 3020 юан, облыстық төте қарасты орындардікі 2683 юан, кейбір ауыл­дар­дың жан басындық кірісі не бәрі мың юан айнала­сында болып, ішкі өлкелермен салыстарғанда парық өте зор болған"(102). Ендеше мәселенің мәні неде?

Кітапта келтірген кейбір дерек көздерін пайдалана отырып, істің анық-қанығына көз жіберіп көрейік.

 Бірінші, некелену төңірегіндегі даулы мәселелер немесе одан туған нашар салт-дәстүрлер.

Қытайдағы қазақ жастарының некелену жағдайындағы қалыңмал мәселесі олардың жілік майын үзуге айналған ең үлкен апаттың бірі екен. Аталған кітаптың айтуынша Іленің белгілі бір ауданындағы біреу қашып келген қыздың ат-шапан айыбына 60 қой, 5 сиыр, 20 мың юан ақша берсе, тағы біреу қашып келген қыздың айыбы үшін құдаларына 35 ірі қара, 25 мың юан ақша берген. Енді біреудің қалың мал үшін берген ақшасы 80 мың юаннан асқан. Алайда, бұл қолында дәулеті бар адамдардың ғана қолынан келетін жұмыс. Осындай қалыңмал алған құданың тағы бір бақталасы өз құдасынан да осындай көп қалыңмал сұрайтын болған. Оны қарсы жағының қалтасы көтере ме, жоқ па, онымен ешкім санаспайды. Осылайша қазақтар бірін-бірі "мәдени жолмен тонауға" кіріскен. Тіпті кейбіреулер қолындағы малын беріп құтылғанымен қоймай, егістік жеріне дейін беріп, үрерге иті, сығарға биті жоқ мүсәпір күйге түскен. Бұдан да масқарасы қыз-жігіт некеленген соң қыздың төркін жағындағы қыз-бозбала жиналып жас отауға "хал сұрай баратын" дәстүр пайда болған. Бұл оларды соңғы рет "шабумен" бірдей ішіп-жеудің сылтауы ғана екен. Қалыңмалдың мейлінше өршуінен бе, әлде жастардың жалаң еліктегіш әсершілдігінен бе соңғы кездері қыз алып қашу дәстүрге айналған. Бұл үрдіс Іле өңірінде 95 пайызға дейін жеткен. Қызды алып қашқанменде бәрі бір айып тартады екен. Қалың мал берсін немесе ат-шапан айыбын төлесін жігіттер келіншегіне; "Мен сені сатып алғанмын. Немесе, сенің кеселіңнен кедей болып қалдым" деп ұрыс-керіс шығарып, отбасы бірлігін бұзатын жағдайларды жүз берген. Осы секілді әр түрлі себептер салдарынан кейбір қара көз қазақ қыздары Қытайларға қашып кететін болған. Алтайдың Қаба ауданында 20 неше қазақ қызы қытайларға күйеуге шыққан. Мұнанда сорақысы кейбіреуі түнгі көбелектерге айналып, қытай шалдарының ермегіне айналған. Әйел алып кедей болған немесе қалыңмал төлей алмаған кейбір қазақ жастары өздерін арақ-шараппен жұбатып, ішімдікке салын­ған. Жоғарыдағылармен қабаттасқан тағы бір жағдай қытай­дың жоспарлы туыт қызметі болып, оның мәнін толық түсіне алмаған қазақ келіндері туудан шектелеміз деп дәрі-дәрмекті беталды пайдалануы себепті немесе мезгілсіз түсік түсіртуден денсаулығынан айрылған.

Екінші, жұмыссыздық тудырған жүгенсіздіктер.

Жастардың жоғары оқу орындарына түсе алмауы немесе оқуға түсіп тұрса да ақша төлеуге шамасы келмеуі, универ­ситет тауысса да жұмысқа орналаса алмауы оларды тығы­рыққа тіреді. Осы себепті арақ ішу, ұрлық жасау секілді жаман әдеттер қалыптаса бастаған. Аудан орталықтары мен ауылдарға дейін жалпыласқан түнгі клубтар мұндай бассыз­дықтардың ұясы болған. Бұл туралы аталған кітаптың 61-бетінде тілшінің келтірген деректерінде былай делінеді: "Қазір ауыл-қыстақтарда жастардың, әсіресе, азамат жасына толма­ғандардың арақ ішу жәйті өрши түскен. Кейбіреулері арақ ішіп, ұрлық істеп түрмеге түскен. Тоғызтарау ауданының түрме­сінде жатқан қазақ жастарының арасынан арақ ішіп алып 35 юан ақша ұрлаймын деп қолға түскен 17 жастағы бір қылмыскерді жолықтырдық. Ал, қалған алтауынан сұрасақ барлығы ұрлық қылмысымен түрмеге түскен. Тексеру бары­сында біз қыстақтардағы таңсаханардың (түнгі клубтардың) белгілі тәртіп түзімдерінің, кемелді расмиятта­рының жоқтығын, тек бір жекенің ақша табу ниетімен ашқандығын, осыдан барып оның жастардың ойнақ сала­тын, арақ ішетін, ойына келгенін істейтін орынға айналып қалғанын сездік..."

Түнгі клубтар арақ ішіп, ұрлық жасауға орай тудырып қана қалмастан, кәмелетке толмаған қыздардың жыныстық байланысқа түсуіне немесе неке жасына толмай жігітпен қашып кетуіне де мұрындық болатын көрінеді. Сөйтіп, бір бөлім қазақ жастары масаңдықпен есеңгіреп көзсіз көбелектің күйін кешуде.

 Үшінші, той-томалақ, өлім-жітімдегі бәсекелестік. Қолы жеткендер торқалы той мен топырақты өлімді ел алдында бет-бедел жинаудың бір түрлі жолы білген. Сол үшінде қолындағы ақшасын судай шашатын ысырапшылдық кеңінен орын алған. Тойды былай қойғанда өлік шыққан күні ас тарату, жетілігі, қырқы, жылдығы немесе қайтыс болған кісінің бәленбай жылдығына ас беру секілді әдет-ғұрыпттар кеңінен жалпыласқан. Ұлға сүндет той жасаса, қызға сырға салу тойы дейтін шыққан. Мейлі той, мейлі өлімдегі осындай бей-берекет ішіп-жеу екінші жағынан бәсекелестік күйге ауысқан. Сөйтіп, "бәленшеңнен біздің қай жеріміз кем" дейтін қазақы даңғазалықпен біреу тойып секірсе, біреу тоңып секіредінің кебін киіп жүргендер де аз емес екен.

Төртінші, ұлттық салт-сананың кемеюі мен дінге құрмет­сіздік. 1966-1976 жылдары жүргізілген "мәдениет төңкерісі" қазақ ұлтының көп асыл қасиеттерін келмеске кетірді. 1980 жылдардан кейін ел еңсесін көтере бастаған еді. Нарықтық экономика мен табиғи ассимиляация санасы сарпалдаңға түскен халыққа мысық табандап жетті. Жай жеткен жоқ, желкесін қиюға харекет жасады. Оның қарапайым мысалда­рын айтар болсақ, әйелді әлемнің қожасы санайтын комму­нистік идеяның көбігіне семіргендер отбасы ішіндегі қайшы­лықтарға мұрындық болды. Қытай ұлтының ұлттық дәстүріне жақын-әрекеттер қазақ жастарына көптен жұға бастады. Қазақ жігіттері тамақ істеп, кір жуу, үй тазалау секілді ұсақ жұмыс­тарға бейімделе түсті. Әйелі ерінен, баласы әкесінен үстем тұратын идеяның итермелеуімен келіндер ата-енесінің бетінен алатын безбүйректіктер қалыптасты. Киім киюі мен жүріс-тұрысы қытайлардан аумайтын, жүрегінде ізгілігі, аузында иманы жоқ, аты қазақ заты басқа жас буын өсіп келе жатыр. Керек десеңіз оның көбі сәлем беруді білмейді. Мұсылман­дықтың ауылынан алыс жүргендіктен олардың бәрі "даныш­пан". Оларға қазақ болу намыс та, қытайша жасау бақыт болып елестейді. Ораза ұстап, намаз оқитын адамдар­дың күн санап азаюы, діндік наным мен қазақы салт-сананың кө­лең­кеге көміле бастауы, жаңашыл жастардың көбеюі ұлты­мызда жоқ көптеген ұнамсыздықтарды ала келді. О.Бөкеевтің сөзімен айтқанда "қауіпті будан" төбесін көрсетті.

Ескерте кетерлік бір жәйт, аталған кемістіктермен келең­сіздіктер жалпылық деген ұғымды бермейді. Бірақ, бүгінгі Шынжаңда жасап жатқан жас қазақтардың жанынан табыла бастағаны жасырын емес. Бұл жәй ғана әсер етіп қалмастан ата-бабаларымыздан жалғанған аппақ арымызды кірлетіп, салт-дәстүрімізге салқындық әкелетін жұғымтал індет болып саналады.

МЕРЕКЕ-МЕЙРАМДАРЫ

Наурыз мейрамы

Наурыз-қазақ халқының жаңа жылы. Парсы тілінде нау-жаңа, роз-күн деген сөз. Бұл екі сөз қосылып "жаңа күн" яғни "жаңа жыл" деген үғымды білдіреді. Қазақ халқы уақыт есептеуде бағзы заманнан бері байырғы дәстүрге айналған 12 жылдық мүшелдік календарды қолданды. Осы мүшел жылының басын күн мен түннің көктемдегі теңелуінен (күн тоғысуынан) бастап, осы күнді (22-наурызды) "Ұлыс күні" немесе "Наурыз" деп атады(103).

Қытай қазақтары көне жыл есебі бойынша ақпан айының 20-күні Наурыз өткізеді. Ал кейбір ауқатты отбасылары өздерінің байлығын көрсету үшін, көктем келудің алдында бір рет, көктемнен кейін тағы бір рет наурыз өткізеді. "Наурыз мейрамы" әдетте екі апта айналасында болады. Кей­де 15 күн, 9 күн, 3 күн және бір күн өткізетіндер де болады. Түркиядағы қазақтар наурыз айының 20-күні, ТМД қазақта­ры наурыз айының 22-күні, Қытай қазақтары наурыз айының 21-күні наурыз мейрамын өткізеді(104).

1980 жылдардан бері қарай Қытай қазақтары наурызды жыл басы ретінде ерекше тойлап келеді. Қытай мемлекеті де оны арнайы мереке ретінде танып, әр жылы үш күн демалыс береді.

Наурыз мерекесі қытымыр қыстан аман өтіп, жадыраған жазды қарсы алар көктемнің басы болғандықтан оны қазақтар "Самарханның көк тасы еріген күн" деп те атайды. Бұл бүкіл табиғат ананың тоңы жібіп, жаны кіретін тіршілік басы дегенді білдіреді.

Қыс басында "соғым басын" бере алмаған отбасылар мұны кейде осы наурызға орайластырады. "Еске алсаң ескі асыңнан сақта", немесе "қыстың сүрісін ұзын сары келгенде жейміз" дейтін қазақ ауылдары арнайы сақтап келген малдың ең кәделі мүшелерін осы күні қазанға салады. Соғымға сойыл­ған малдың басы немесе бір жақ шекесі қосылып, қазы-қарта, жал-жая салып қазан толтыра ет асады. Ет сорпасына "көп көже" қайнатады. Көжеге салынатын тағам 7-ден кем болмауы керек. Жұрт ортаға ақсақалдарды алып қыдырып көп көже ішеді. Кейінгі кездері арнайы шақыратын салт та қалыптасты.

Бұл күні тек ет жеп, көже ішіліп қана қоймай "Наурыз" жыры бастаған өлең-жырға да орын беріледі. Қазақтар ұлттық дәстүрдегі қазақи киімдерін киіп мереке сәнін асырады. Кейде ат шаптырып, балуан салу, жұмбақ шешу секілді ойын және спорттық қимылдар қоса жүріледі.

 Ораза айт

 Исламдағы бес парыздың бірі саналатын ораза Қытай қазақтарында мереке ретінде аталып келеді. Ораза сөзі парсы тілінен кірген болып, мүсылман баласының отыз күн "тыйылуына" қаратылған. Бұл тыйылу - тек қана таң атқан­нан күн батқанға дейін тамақ ішпеуге қаратылмаған. Ғайбат сөйлеу, өтірік айту, айғайлау, нәпсіге ерік беру, сұқтана қарау секілді өрескелдіктен тыйылу, Аллаға ақ көңілмен мінәжат ететін қасиеттері үшін бағалы. Ал бүгінгі медицина­дағы "ашығу" ілімі оразаны өте қуаттайды. Олардың пайымынша ораза жан тазалығы ғана емес, адамдардың ішкі ағзаларын дерлік тазалайтын қасиетімен құнды екен.

Қытай қазақтары ораза кезінде дастарқанын түрлендіріп жасап, үлкендерді "ауыз ашарға" шақырады. 30 күндік ораза уақыты біткеннен кеиін "ораза айт" немесе "ауызашар айт" басталады, мешіттерде ауызашарға арналған айт намазы оқылады. Ауылды өңірлерде, көктеулік, күзеулік, жайлаулық жерлерде мешіт болмағанда табиғаты таза далада оқылады.

Қытай қазақтарында мемлекет қызметкерлерінің, пар­тиялық кадрлардың, оқушы-студенттердің заң мен саясаттың мәжбүрлеуімен ораза ұстап, намаз оқи алмауы жылдан-жылға көбейіп келеді. Осы жағынан қарағанда діни мерекеден гөрі ұлттық мейрамға қарай бет бұрып бара жатқаны көрінеді.

Құрбан айт

Құрбан айт-һижра жыл есебінің жаңа жылы болып есеп­теледі. Қазіргі ортақ қолданып отырған жыл есебінің 622-жылы шілде айының 10-күніне қараған түні Мұхаммед пайғамбар Меккеден Мединеге көшкен. Міне, осы күннен һижра күнтізбесі басталады. Ораза айттан кейін 70 күн өткеннен соң құрбан айт болады(105).

Құрбан (араб тілінде) - "жақындау" деген мағынаны білді­реді. Ал шариғаттағы терминдік мағынасы-аллаһ тағаланың ризашылығына жақындау ниетімен құрбан айт күндерінде шалынатын арнайы малдың аты.

Құрбан шалу - Ибраһим пайғамбарымыздан (а.с.у.) жалға­сып келе жатқан сүннет. Иә, Ибраһим пайғамбарымыз Аллаһ тағалаға деген сөзінде тұрып, бауыр еті баласы Исма­йылды ұлы жаратушысының жолында пида ете алатындығын паш етіп, қиын сынақтан өткен еді. Міне, құрбан шалу сол бір ғибаратты оқиғаның ұмытылмас көрінісі. Аллаһ тағала Құран Кәрімде: "намаз оқы және құрбан шал"-деп, әмір етіп, құрбан шалудың уәжіптілігін білдіреді.

Пайғамбарымыз (с.а.у.) "кімде-кім мүмкіншілігі бола тұра құрбан шалмаса, біздің намаз оқитын жерімізге жақындама­сын!"- деп бұйырған. Әрине мұндай қатаң ескерту, кем дегенде, құрбан шалудың уәжіптігін білдірсе керек.

Пайғамбарымыз хадисінде бұл ақиқатты былай деп түсіндіреді: "адам баласы құрбан айт күнінде (құрбан шалып) қан ағызудан да сүйікті басқа іспен Аллаһ тағалаға жақын­даған емес. Қан ағызылған мал қиямет күні мүйіздері, тұяқ­тары жүндерімен келеді. Ағызылған қан жерге тамбай жатып Аллаһ тағаланың құзырында үлкен махамға жетеді. Сондық­тан, құрбандықтарыңды көңіл ризашылығымен шалыңдар" (106).

Бір қызығы Қытай қазақтарында "Ораза айтқа" қарағанда "Құрбан айт" мерекесі жоғары деңгейде тойланады. Шамасы келетін отбасыларда құрбан шалмайтындар аз кездеседі. Қытай қазақтарының 80 пайызы таңертең ерте айт намазына барып келгеннен кейін дерлік құрбан шалады. Көбінесе қой шалынады. Сойылған құрбанның еті түгелдей асылып айтшы­лағандарға таратылады, терісі мешіттерге беріледі.

Құрбан айт Қытайда арнайы мереке ретінде қаралып, онда үш күндік демалыс беріледі. Қазақтар бір-біріне "Құрбан айт қабыл болсын" айтып жағалата қыдырады. Кем дегенде қырық үйге кіру керек деп біледі. Соңғы кездері басқа ұлт өкілдері де қазақтардың үйіне айтшылап кіретін дәстүр пайда болды. Бұл бір жағынан "төскейде малы, төсекте басы" жақындасатын ағайындықты білдіргенімен екінші жағынан дастарқанға арақ-шарап араластыратын жаман әдеттерді де қалыптастыра бастады. Құрбан шарттарын жақсы білетін үлкендер жағы ислам дінінде харам саналған "арақ" секіл­ділерді дастарқанға қоспайды, олай болғанда құрбандарының қабыл болмайтынын жақсы біледі.

Шынжаңдағы Құрбан айт мерекесі қыдырып тамақ ішумен шектелмейді. Ауыл, аудан, аймақ болып той - думанға кіріседі. Радио-теледидар концерттік бағдарламалар орналас­тырып, үш күн бойы мереке мерейін асырады.

Құрбан айт мерекесі кейбір жерлерде ат бәйге, көкпар тарту, қыз қуу, палуан салу тектес дабырамен үлкен той ретінде аталады.

Қытай қазақтарында ораза айт секілді құрбан айт та діни мерекеден көрі ұлттық (қазақы) мерекеге ауысып бара жатқан түрі бар. Тіпті қалалы жерде отыратын ішінара отбасылар құрбандық малын құрбан айттан бір күн бұрын шалатын болған. Мұндай дәстүрлік өзгеріс мұсылмандыққа жат болып қана қалмастан ата-бабамыздан келе жатқан ежелгі салт-санамызға, ғұрып-әдетімізге де құрметсіздік саналады.

Ойын-сауықтары

Сахара мен тауда, орман мен құмда ұзақ жасаған қазақ халқы телегей теңіз сүйіспеншілігімен, батыр әрі өткір, кең пейіл әрі ақ жарқын мінезімен лықсыған сұлу табиғаттың шүлен шұғыласынан нәр алып, ақыл-парасат селін тасытып, әсем әрі алуан түрлі сахара мәдениетін жаратты. "Ән мен ат қазақтың қос қанаты" дейтін осы бір байырғы мақал өлең-жырдың қазақ тұрмысындағы маңызды орнын көрсетеді...

Ерте кездің өзінде адамдар қарбалас еңбек әредігінде рухани жақтан көңіл көтеруді көптеп қажет етті.