Тарихы терең теңге бұл!

АСТАНА. ҚазАқпарат - Ақша - тауарлар мен қызмет көрсету өлшемі. Ол - жалпыға бірдей балама рөл атқаратын, кез келген тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге айырбасталатын ерекше тауар түрі, деп жазады «Айқын» газеті.

Ең алғашқы ұлттық валютамыз - қазақ теңгесі ел тәуелсіздігін алғаннан кейін көп ұзамай 1993 жылы шығарылды. 

Дегенмен, бұл теңге еліміздегі алғашқы ақша емес. Ұлы Жібек жо­лы бойында орналасқан ежелгі қазақ даласында сауда, айырбас ертеден қалыптасқан. Көшпенді қазақ халқы мал, бағалы аң тері­ле­рі, алтын, күміс кесектерін де тауар ай­налымы ретінде пайдаланған. Ұсақ бөлшек саудада көбіне мыс фельстер қолданылды. Түркі ке­зеңін­дегі монеталарға аверс (тиын­ның оң беті) бетінде басылған таң­балар, жыртқыш аңдардың су­реті, бейнеленген. Белгілі археолог К.Байпақов жетекшілік еткен зерт­теу тобының археологиялық қаз­ба жұмыстарының нәтижесінде, «Отырар алқабы: Күйік-Мардан, Алтынтөбе, Жалпақтөбе қала жұр­ты» атты еңбегі жарық көрді. Олар Отырар алқабындағы Күйік-Мар­дан қала жұртынан теңгелердің та­­былғанын, олардың VІІ-VІІІ ға­­сырларға жататынын және ол тең­гелерде арыстан бейнесі мен таң­балардың бедерленгенін кел­тір­ген. Өткен жылы қазақ хан­ды­ғы­ның 550 жылдығы тойланып, оның нүктесі көне Тараз жерінде қойылды. Бұған себеп - қазақ хал­қы тарихында бұл шаһардың орны ерек­ше екендігі. Шамамен 704-766 жыл­дары Тараз шаһарында қола тең­гелер өндірілген. Осыдан-ақ Түр­геш қағанатының қуатты мем­лекет болғанын аңғарамыз. 
Қазақ жерінде ақша жасау ісі Қа­рахан әулеті тұсында қарқынды өріс алды. Бұл әулет ислам дінін мем­лекеттік дін ретінде қабыл­да­ғаннан кейін ақша айналымындағы тиындар «динар, дирхем, фулс» де­ген арабша атауға ие болды. Яғ­ни, қыпшақ тайпасы жайлаған Деш­ті қыпшақ даласында күміс жә­не мыс ақшаны қазіргі біз қол­да­нып жүрген ақшаның атауымен, мә­селен, алғашқысын танга (тең­ге), кейінгісін пул (пұл) деп атаған. Орта Азияның он алты қаласында шамамен 1260-1280 жылдардың өзін­д­е-ақ, монет соғатын ірі са­рай­лар болған. Қазақстан аумағындағы сол кездегі қалалардың бірі - Та­раз, Жент, Кенже теңге сарайларын айтуға болады. Теңгелерде көбіне арыс­тан, сұңқар, балық суреттері бей­неленген. Түрлі геометриялық өр­нектер, түрлі таңбалар, жырт­қыш аңдар, аңшы бейнесі, ислам дінінің суннит ағымының белгілері соқтырылған. Кейбір дирхемдер мен пұлдарда шоқ жұлдыздардың бей­несі салынса, енді бірінде то­тықұстың суреті бар. Алтыннан со­ғылған тиынды динар, ал, күміс тиын­ды «дирхем» деп атаған. Ал, қ­азіргі біз айтып жүрген теңге атауы Алтын Орда кезеңінде қол­да­ныла бастады. Жібек жол­ында дирхем мен динардан басқа, пени, манат, фулс, ділдә, жамбы сынды ақша атаулары да қолданыста бол­ды. Кейбір деректерге қарағанда, қазақ­тар қағаз ақшаны аққұйрық, ал, металл ақшаны бақыр, қара бақыр, күреш, қара күреш, шақа, со­қыр, жармақ, тиын деп әртүрлі ата­ған. Алтын мен күмісті салмағы мен көлеміне қарай тайтұяқ, атан­тұяқ, қойтұяқ, ботагөз деп атағаны да көне деректерде кездеседі. Қа­зақ ақшасының тарихы, міне, осы­лай басталған. Ресей пат­ша­лы­ғы­ның әкімшілік жүйесіне бай­ла­нысты ақша саясаты да өзгерді. Ішкі және сыртқы сауда айна­лы­мына ендігі кезекте біздің халық ре­сейлік ақша белгілерін қолдана бас­тады. Ал, өзіміз шет жағасына куә болған өткен жиырмасыншы ғасырда рубльмен есеп айырыстық. Бұл үрдіс ел тәуелсіздігін алып, өз алдымызға дербес мемлекет бол­ғанға дейін жалғасты. 

«1993 жылы ақша ауыстыру ке­зеңінде Алматы қаласындағы Ка­линин аудандық банкіне ор­та­лықтан жіберді. Сол кездегі жұ­мыс­тарымызды ойласам қолмен са­нап шыққан есепсіз қағаз ақша, кә­дімгі есепшот есіме түседі. Біз тәу­лік бойы банк қоймаларында ақ­ша санайтынбыз. Жолаушы тасымалдау автобустарынан түскен кі­лең 3 сомдық рубльдер тау-тау бо­лып үйіліп жататын. Талай ұй­қы­сыз түндер өтті» деп еске алады ұзақ жылдар еліміздің қаржы сала­сын­да еңбек еткен Майко Сағын­ды­қова апамыз. Бұл дәл сол ақша айыр­бастау кезіндегі қарбалас. Ал, оған дайындық ертерек басталып кеткен еді. 1991 жылы саяси жа­ғы­нан тәуелсіздік алғанымызбен, біз­дің экономикамыздың сан са­ласы Ресеймен, басқа да одақтас мем­лекеттермен тығыз байланыста бол­ды. Төл валютамыз болмай эко­номикалық жағынан Ресейге тәуел­діліктен арыла қоюдың қиын еке­нін уақыт дәлелдеді. 
«Ақша» да, «алтын» да емес, «теңге»!

1991 жылы ҚР Жоғарғы кеңе­сін­де Елтаңба мен Тудың кескінін тал­қылау барысында ұлттық валю­та енгізу мәселесі де туындады. Ұлт­тық валютаны айналымға ен­гіз­бей тәуелсіздікті экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету мүмкін емес екендігіне көз жетті. Төл валю­­­тамызды дайындауға өте құпия түрде жұмыстар жүргізіле бастады. 1992 жылдың 27 тамызында ҚР Ұлттық банкі басқармасы теңге купюрасының үлгілерін бекітті. Ғалым Байназаров - Қазақстан мем­лекетінің тұңғыш бас банкирі, ұлт­тық валютаның дүниеге келуіне үлес қосқан және шығу тарихының куәсі болған тұлғалардың бірі. Қа­зақ валютасының атауы, дизайны ұзақ талқылаудан өтіп, бекітілді. Төл валютамызды «ақша», «алтын» деп атау жайлы да ұсыныс болды. Де­генмен, ақылдаса келе түркі сөзі «теңге» болғаны дұрыс деген тоқ­тамға келді. Суретші-дизайнерлер Хай­ролла Ғабжәлелов, Тимур Сү­лей­менов, Меңдібай Әлин және Ағым­салы Дүзелхановтар жедел жә­не өте құпия түрде жаңа купю­ра­ның бет-бейнесін жасап шықты. 

Ғалым БАЙНАЗАРОВ, ҚР Ұлттық банкінің бірінші төрағасы:

- Қазіргі Қазақстан тер­ри­то­рия­сының ежелгі тарихында өзге мем­лекеттермен белсенді тауар ал­масуда өз экономикалық даму дең­гейіне сәйкес қаржы-қаражат жүйе­сін құрған және өз ақша бел­гі­лері болған. Археологтар ең ежел­гі ақша белгілерін Отырар, Тараз, Түркістан, Баласағұн және тағы бас­қа да Қазақстанның көне қала­ларын қазу барысында тапқан. Алтыншы ғасырға тән металл мо­неттері де табылған. Орта ғасырлық кезеңдегі, XII ғасырдың басындағы металл монеттерді шығаруда монет сарайлары неғұрлым дамыған тех­нологиялар қолданған. Бұл кезеңде мо­неттер күміс және алтыннан жа­салып, оның жасалған мерзімі көр­сетілген. Мұндай монеттер «тан­га» деген ортақ атауға ие бол­ған. 
ХVІІ ғасырдың басында Қазақ­стан Ресей империясының құра­мы­на кіріп, оның территориясында ресейлік ақша белгілері кеңінен та­ралды. КСРО құрылғаннан кейін, өзге де одақтас респуб­ли­ка­лардағыдай Қазақ КСР тер­ри­то­рия­сында да КСРО-ның ақша бел­гілері мен металл монеттерімен есеп айырысты. Айта кету керек, кеңес рублі - КСРО валютасы 1923 жылдан 1991 жылдың 26 желтоқ­санына дейін қолданыста болды. 1989 жылдан басталған КСРО-ның күйреуі 1991 жылдың желтоқса­нын­да аяқталды. Қазақ КСР Пар­ламенті 1991 жылдың 25 қазанында «Қазақ КСР-нің мемлекеттік еге­мендігі туралы» Декларацияны қа­былдады және осы өкілдігі жо­ғары мемлекеттік органның ше­ші­мі­мен 1991 жылдың 10 жел­тоқ­са­нында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Қазақстан Респуб­ликасы болып атауын өзгертті. Содан соң, 1991 жылдың 16 жел­тоқ­­санында «Қазақстан Респуб­ли­касының мемлекеттік тәуел­сіз­дігі туралы» Консти­туция­лық заң қа­былданып, онда Қазақстан Рес­публикасында тұңғыш рет өз бе­тін­ше қаржы-несие жүйесімен ақ­ша-несие саясатын жүргізу ту­ралы заңға негіз қаланды. 
1993 жылдың 13 сәуірінде «Қа­зақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» заң қабылданды. Осы заңда Қазақстанның Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы территориясында өз бетінше ақша-несие саясатын жүргізуге құқылы және бірден-бір банкнот пен монет эмитенті болып саналатыны анық көрсетілген. 

Саяси және экономикалық жағ­дайға байланысты 1993 жыл­дың 15 қарашасына дейін елімізде бұрынғы КСРО-ның ақша бел­гі­лері айналыста болды. Қазақстан Республикасы кеңес рублі аймағын тас­тап шыққан ең соңғы ел. Бұ­рынғы Кеңестер Одағының барлық республикалары, оның ішінде Ресей де 1993 жылдың тамызына дейін өз ұлттық валюталарын ай­налысқа шығарып үлгерді. Қа­зақ­станның Ұлттық банкі сол кездегі экономикалық қиын ахуалды сезініп, 1992 жылдың бірінші жар­тысынан-ақ ұлттық валюта шы­ғаруға, болашақ қазақстандық ақ­ша нарығын қалыптастыруға жұмыс істей бастады. 1992 жылдың қарашасында Қазақстанның Ұлттық банкі мен Ұлыбритания­ның «Harrison & Sons Limited» («Хар­рисон және оның ұлдары») фирмасымен ұлттық валютаны жа­сап шығару жайында өзара ке­лісімшартқа отырды. Істі қолға алғаннан кейін қазақ мемлекетінің тарихы зерттеліп, болашақ валю­таның атауы - «ТЕҢГЕ» дүниеге келді. Әртүрлі елдердің банкноты мен монетінің дизайнын зерттей келе портреттер бейнеленген ди­зайн таңдап алынды. Болашақ банк­нот пен монет дизайнын қазақ суретшілері «Harrison & Sons Limited» фирмасының дизайнер­лер тобымен бірлесіп жасап шық­т­ы. Ұлттық валюта дизайнына та­ри­хи-мәдени маңызы бар қазақ ғы­лымы мен мәдениеті өкілдері, қа­зақ мемлекетінің негізін қалаған хандардың портреті бейнеленіп, қазақы ою-өрнекпен безендірілген. Банкнот құрылымына келер бол­сақ, классикалық валюта аталы­мы­нан тұрады. Олар жеті аталым­нан құралды: 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 тең­ге. Ал, теңге 100 тиыннан құ­рал­ды. Олар 1, 2, 5, 20, 50 тиын. Осы­­­­лайша, 1992 жылы желтоқ­сан­ның басында Лондон қаласында орналасқан «Harrison & Sons Limited» фирмасында Қазақстан Республикасы Министрлер ка­би­неті өкілдерінің қатысуымен  банкноттың өндірістік үлгілеріне қол қойдым. Ұлыбританиялық фир­ма қазақстандық валютаны ба­сып шығаруды 1993 жылдың нау­рызында аяқтады. Жаңа валюта сәуір-мамыр айларында елге жет­кізілді. Теңге әлемдегі қор­ға­ныш­тық қабілеті жоғары валюталардың бірі болды. Кейбір купюралардың 14-ке дейін қорғаныштық элементі бар еді. Теңгенің заманауи дизай­ны мен жоғары сапасы үшін «Harrison & Sons Limited» фирмасы Ұлыбритания патшайымының 1993 ж­ылдың қорытындысы бойын­­ша үздік сапалы өнім ата­лымы медалімен марапатталды. Қа­зақстан Ұлттық банкі ұжымы­ның іскерлігінің арқасында және өз кіріс есебімен 1993 жылдың 1 шіл­десіне дейін ақша нарығы ны­сан­дарының барлық инф­рақұры­лымы құрылып, жұмыстар толы­ғы­мен аяқталды. Олар: Элект­рон­ды валюта биржасы, Монета са­райы, Банкнот фабрикасының бі­­рінші кезеңі, Алтын валюта қо­ры, Мемлекеттік валюта қоры мен қымбат бағалы металдарды сақтау қоймасы, Қазақстанның ішкі және сыртқы төлем жүйесі.
Қазақстан Республикасы Пре­зи­денті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен 1993 жылдың 15 қа­ра­шасында елімізде ұлттық валюта - теңге айналымға енгізілді. Бір теңге 500 кеңес рубліне тең болды. Рубльді ұлттық валютаға айыр­бас­тау 1993 жылдың 15 қарашасында сағат 8-де басталды және үш күн ішінде рубль мен теңге қатар қол­да­ныста болды. Ал, 1993 жылдың 18 қарашасынан бастап ұлттық валю­та - теңге Қазақстан террито­рия­сында бірден-бір заңды төлем құ­ралы болып саналады. 1993 жыл­дың 20 қазанынан бастап теңгенің өз­ге елдердің валюталарына шақ­қандағы бағамы белгіленді, оның ішінде АҚШ-тың 1 доллары 4,75 тең­геге тең болды. 
Ұлттық валютаның енгізілу ке­зеңі Кеңес Одағының құлау кезеңі деу­ге болады. Одақтың тарауы жә­не жоспарлы экономиканың күй­реуі бұрынғы одақтас Рес­пуб­ликалар экономикасын өте күрделі то­қырау жағдайына алып келді. Пост­кеңестік кеңістікте эко­но­миканы бір орталықтан басқару те­ті­гінің қолдан шығып кетуінен эволюцияның даму сатысын же­делдетіп жүгіріп өтіп, өте қысқа мер­зімде нарықтық экономиканы құруға ұмтылыс, Ресей үкіметінің бағаны шектен тыс либе­ра­ли­зация­лауы салдарынан рубль ай­ма­ғында гиперинфляцияның бе­лең алуы, өндіріс пен халықтың мар­дымсыз табысы күнкөріс дең­гейін күрт төмендеуін қалып­тас­тыр­ды. Қазақстанда инфляция дең­гейі 1991 жылы 147,1 пайыздан 1992 жылы 2960,8 пайызға, 1993 жы­­лы 2165,0 пайызға, ал, 1994 жы­лы 1158,3 пайызға дейін жетті. Осын­­­­дай қалыптасқан ауыр жағ­дай­ға қарамай, мемлекетіміз тәуел­­­сіздік алған алғашқы жыл­дары Ұлттық банктің қаржы кү­ші­мен дербес кредит саясаты ұс­та­ны­мы арқасында еліміздің өнер­кә­сіптік өндіріс әлеуеті мен аг­ро­өнер­кәсіптік кешенін дағда­рыс апа­тынан сақтап қалды. Бірте-бір­те гиперинфляцияны ауыз­дық­тау­ға мүмкіндік туды. 1998 жылға қа­рай экономикада өсім айқын бай­қалды. 
Ұлттық валютаны енгізу тәуел­сіз Қазақ елінде, Қазақстан халқы өмі­рінде үлкен тарихи оқиға! Мем­ле­кетіміздің Тәуелсіздігінің 25 жыл­дығы қарсаңында теңге өзінің та­рихи міндетін абыроймен атқар­ды деуге толық негіз бар. Ал, бел­гілі халықаралық рейтинг агент­тік­терінің бағалауы бойынша елі­міз­дің қаржы-банк жүйесі ТМД бойын­ша үздіктердің қатарында. 

Хайролла ҒАБЖӘЛЕЛОВ, тұңғыш теңге авторларының бірі, суретші-дизайнер:
- Қазақстан Тәуелсіздік ал­ға­нына 25 жыл болып отыр. Өткенге көз жүгіртсек, еліміз бүкіл әлемге танылған мемлекетке айналды. Дербес мемлекет болғаннан кейін өз шекарамыз белгіленіп, өз әс­кері­міз, өз ақшамыз болуы керек деген пікірлер айтыла бастады. Ұлт­­тық валютамызды жасап, ай­на­лымға енгізу жайлы пікір өте орын­ды еді. Тұңғыш теңге несімен құн­ды? Ол кезде жоқтан бар жа­салды. Ұлттық валютамызды жасап шығару үшін жұмыстар 1992 жылы қолға алынды. Ол экономикамыз­дың тұралап жатқан шағы еді, инфля­ция болып жатыр, орыстар басым, тауарлар қат... Сондай за­манда біз іс бастадық. Ұлттық банк­те Ғалым Байназаров төраға, оның орынбасары Мірсұлтан Тұр­сынов еді. Олар - нағыз қазақы, рухы мықты жігіттер. Біз топ құ­рып бірге жұмыс жасадық. Халық депу­таты, суретші Тимур Сү­лей­меновпен бірге «Қазақстанның ди­зайн орталығы» атты жауап­кершілігі шектеулі серіктестігін ашып, ұлттық валютаны жасау үшін арнайы құрылған кәсі­по­рын­ның қосарлы құрылтайшысы атан­дық. Тимурды «Қазқала­құрылыс­жобалауда» бірге жұмыс істеген жылдардан бері білетінмін. Күндіз қолымыз бос емес, кешкісін бірде оның, бірде менің үйімде кездесіп, қазақстандық болашақ ақшалар­дың нобайын, сұлбасын салатын­быз. Қолымызда ешқандай дерек, мәлімет жоқ. Соның өзінде ізденіп жүріп, сызып, алғашқы дизайнын жасадық. Банкноттардың негізгі идея­сы мен құрылымын талқылап алып, Ұлттық банк төрағасы 
Ға­лым Байназаровтың қабыл­дауына жазылдық. Банкноттардың но­байын көрсетіп, нәтижесінде, біз­дің дизайнерлік топ бекітілді. Ти­мур бұл іске талантты сурет­ші­лер Меңдібай Әлин мен Ағымсалы Дүзелхановты тартуды ұсынды. Осылайша, іске кірістік. Жоғарғы кеңестің саяжайын жалға алып, кө­шіріп көбейтетінді қойдық. Бояу­ларды таптық. Тарих пен ар­хеология бойынша кітаптар мен аль­бомдарды жинап алдық. Ұлттық банктің кітапханасынан бізге бағ­дар үшін «Дүниежүзінің валю­та­лары» атты үлкен киіз кітап берілді. Арамызда бұрын-соңды ақшаның суретін салған адам жоқ, сондық­тан, ісіміз баяу жылжыды. Әуелі купюралардың көптеген нұсқасы жасалды. Республиканың Жоғарғы кеңесі жанынан арнаулы комиссия құрылды. Олар барлық ұсынысты қарап шығып, кейінірек купю­ра­ларда пайда болған суреттерді бе­кітті. 
Англияға бірнеше рет барып-ке­ліп, байыз таппадық. Бір бар­ға­нымызда ағылшындар алдымызға дайын 1,3 және 5 теңгенің банк­нотын әкеліп көрсетіп, «Мынау сен­дердің банкноттарың» дейді. Қарасақ, құр әшейін, жай лотерея билетіне ұқсайды. Бізді түк біл­мей­ді деп істеп отырғандары. Бе­дел­ді, тәжірибелі, жасы 70-ті алқымдап қал­ған менеджер Джон Брайс Ги­веннің мақсаты - Қа­зақстаннан үлкен тапсырысты қалайда алу. Ма­ған «Сен кімсің? Жай сурет­шісің» дейді кемсітіп. Намысқа тырысып, банкнотпен бетіне бір соқтым. Дереу елге, Ұлттық банкке телефон шалдым. Жарты сағаттың ішінде «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің өкілі - Хайролла Ғабжәлелов» деген факс келді. «Егер тыңдамаса, қайтыңдар, бас­қа фирмамен келісімшартқа оты­рамыз» деді. Әлгінде мұрнын шүй­іріп тұрған ағылшындар зыр жүгі­ріп, құрақ ұшты. «Теңгемізді шы­ғарамыз» деп масайрап жүргені­міз­бен, ол кезде Қазақстан мемлекет ре­тінде таны­мал емес еді. Бізді тіп­ті, адам деп са­нап тұрған жоқ. Біз­дің оған көзі­міз жетіп, айқай-шу болды. Біз әр­­бір теңгенің сапа­сы жақсы болуы үшін жанталастық. 
Банкноттарымыздың сапа­сының жоғарылығы, дизайны және екі мемлекеттің арасын эко­номикалық тұрғыдан жақындат­қаны үшін «Харрисон және оның ұлдары» фирмасына Ұлыбри­тания­ның корелевасының алтын белгісі берілді. Сол кезде басылған тең­гелер әлі күнге қорғаныштық қа­білетін жоғалтқан жоқ.

Хайролла ағаның «жоқтан бар жасалды» деген сөзінің жаны бар. Ол кезде елімізде ақшаны бастыра­тын фабрика жоқ еді, тіпті, құнды қағаз бастыратын қаржы да тапшы болды. Елбасы Нұрсұлтан Назар­баев ол кезеңді «Президенттің үлкен ойы­ны» фильмінде «Шетелдерге бару үшін ұшаққа жанармай, аэро­порт­ты жалға алу үшін қаржы жоқ еді» деп еске алады. Осындай кезеңде елі­мізде қаржылық реформа жүр­гізіліп, ұлттық валютаның қажетті қаражаттық инфрақұрылымын жасау қолға алынды. Елбасы Н.Назарбаев: «Жеті миллион дол­лар тауып, ақшамыздың қалған бөлі­гін шығаруға қажетті шығынды төледік. Төрт «Ил-76» ұшағын жал­дап, ақшамыздың 60 пайызын елге тасып әкелдік. Бұл өте құпия опе­рация еді. Құжаттарға: «Мемлекет басшысының салынып жатқан рези­денциясына керекті мүлік» деп жазылды. Оған дейін облыс­тарда жерасты қойма жасатып қой­дық. Төрт ұшақ аптасына Лон­дон - Орал, одан облыстарға дейін әрлі-берлі он сегіз рейс жасап тұр­ды. 12 қарашаны мен «ақшаны ен­гізу күні» деп жарияладым. Жиыр­ма күнге жетер жетпес уақыт қалды. ҰҚК басшыларының бәрін операцияны өткізуге жұмыл­дыр­дым. Ең қиыны - ақшаны барлық аудандарға, бар­лық банкілерге жет­кізу. Ол сегіз күннің ішінде ат­қа­рылып шықты. Бәлкім, дүние­жүзін­де жаңа ақшаны енгізу тап осындай тез әрі табысты жүзеге асы­рылған жоқ шығар». 1993 жы­лы 1 қарашада Ұлттық банктің облыстардағы филиалдарына «Х» күні ашылады деген құпия кон­верттер жетті. Ал, араға үш күн салып Қазақстан Республи­касы­ның Президентінің Жарлығымен ұлттық валюта - теңгені енгізу бойынша мемлекеттік комиссия құрылды. 1993 жылы 3 қарашада Президенттің Жарлығымен құрыл­ған Ұлттық валютаны енгізу жө­ніндегі мемлекеттік комиссия ұлт­тық валютаны енгізудің тұжы­рым­дамасын дайындады. Бұл құ­жат­та жаңа валютаның енгізілу мер­зімі, тәсілі, жаңа валютаны айыр­бастау пункттеріне жеткізу мә­се­лелері, қолма-қол ақшаны айыр­бастау коэффициенті мен ли­миттері, валюта бағамын қалып­тас­тыру және басқа маңызды мәсе­лелер айқындалды».

Айналымға теңге енгізілген 1993 жылы біз студент едік. Қарашаның 13-інде республикалық барлық газеттер жаңа валютаның суреттерін берді. Радио-телевидение де бұл жаңалықты үздіксіз хабарлап жатты. Елдің бәрі кезекке тұрып қолындағы Кеңес Одағынан мұра болып қалған құны жоқ, уыс-уыс сабан ақшаны жап-жаңа, дизайны көздің жауын алатын ұлттық валюталарымызға айырбастап жатты. Төл теңгемізді көрген қариялар тіпті, көзіне жас алғанының да куәсі болдық. Ол кездері біз де жас болдық, көп нәрсенің мәнін түсініп, байыбына бара алған жоқпыз. Тап сол кезде үлкен тарихи сәтті басымыздан өткізіп жатқанымызды кейіннен ұқтық. Осылайша, Қазақ тарихында өшпес із қалдырған тарихи тұлғаларымыз - ағартушы әл-Фараби, айтыскер ақын Сүйінбай, күйші Құрманғазы, ғалым Шоқан Уәлиханов, ақын Абай, Әбілқайыр хан мен Абылай хан бейнеленген теңге халықтың арасына ене берді. Бұл - елдің рухын көтерді!

Гүлнар ЖҰМАБАЙҚЫЗЫ