Бабадан қалған бағзы өнер

АСТАНА. ҚазАқпарат - Ежелгі Қорқыт жерінде үш жылда бір рет өткізілетін «Қорқыт және Ұлы Дала сазы» халықаралық дәстүрлі музыкалық өнер фестивалі биыл үшінші мәрте ұйымдастырылды. Түркі тілдес халықтардың ұлттық музыкалық өнерін дәріптейтін шараға 9 елден өнерпаздар мен ғалымдар қатысып, тілі ұқсас, діні ортақ елдер салт-дәстүрлерін, қайталанбас өнерлерінің озық үлгілерін жұртшылыққа көрсетті.

Алдымен Қызылорда облысы әкімдігі мен «ТҮРКСОЙ» халықаралық ұйымы бірлесіп ұйымдастырған «Қорқыт ата мұра­лары - түркі халықтарының рухани қазы­насы» тақырыбындағы ғылыми-тео­рия­л­ық конференциясы өтті. Оған облыс әкімі Қы­рымбек Көшербаев, Қазақстанның халық жазушысы Олжас Сүлейменов, «ТҮРКСОЙ» түркі мәдениетін дамыту ұйымының бас хатшысы Дүйсен Қасейінов, Түркия, Ресей, Әзірбайжан, Өзбекстан, Қырғызстан, Молдова елдерінен арнайы келген делегеттар және отандық ғалымдар қатысты.

Конференцияның ашылуында облыс әкімі Қырымбек Көшербаев құттықтау сөз сөйлеп, күллі түркі руханиятының ортақ тұлғасы - Қорқыт ата тыныс тапқан мекенге келген қонақтарға облыс жұртшылығы атынан ізгі лебізін білдірді.

- Мұндай іс-шаралар жаһандану заманында түркітілдес халықтардың бірлігі мен ынтымағын нығайтуға, мәдениеті мен өнерін, тілі мен ділін, салт-дәстүрін наси­хаттауға тарихи жауапкершілікпен қарау үшін де керек, - деді облыс басшысы.

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарла­масының рухани дүниелерді түгендеудегі орны ерекше болды. Ұлы Жібек жолы бойында жатқан ескі қалаларды зерттеу, әдеби мұраларды жинақтау, Сыр бойын­дағы саф өнердің бастауын зерделеу үшін облыс әкімі жанынан ғылыми-әдістемелік кеңес құрылды. Елімізге белгілі мәдениет, руханият қайраткерлері осы кеңес құра­мын­да жұмыс істейді. ЮНЕСКО-ның матер­иал­дық емес мұралары тізіміне негізгі но­мина­циялардың бірі болып Қорқыт ата күйлері мен күй дәстүрі ұсынылды. Елбасы тапсырмасына сәйкес Қорқыт ата ескерт­кіш-кешеніне қайта жаңғырту жүр­гізілу­де.

Жалпы, түркілердің бәріне ортақ тарихи тұлға, кемеңгер ойшыл, ғажайып музыкант Қорқыт бабаның құрметіне қойылған ескерткіштің бітімі бөлек, тағылымы зор. Өйткені, бұл Қорқыт атаның кіндік қаны тамған жер, Оғыз мемлекетінің астанасы - Жанкентте дүниеге келген данагөй бабаның туған, көз жұмған, аңызы мен музыкалық мұрасы сақталған жер.

Осы киелі өлкеде туғандықтан ажалдан қашып, дүниенің төрт бұрышын кезген Қорқыт ата туралы аңыз-әңгімелерді жасымыздан құлаққа құйып өстік. Айтсаң, аңыз көп. Бағзыдағы бабалар ерлігі, батылдығы, даналығы, көрегендігі, бүгінде аңыздан аңызға, жырдан дастанға, күйден күй жырына ауысты. Ұлы жолдың бойында­ғы зәулім ескерткіш сол бабалар ерлігі мен кемеңгерлігін паш етіп тұрғандай. Желмая­сы­ның жабуын Сырдың топырағына төсеп, сол кілемнің үстіне отырып алып мұңлы күй тартып отырған ұлы күйші елес береді. Жалпы, адамзатқа жұмақ іздеп, жер-көкті шарлаған Қорқыт бабаның да тәңірмен тілдесу үшін Жеркіндік ретінде осы топы­рақты таңдағаны да тегін болмаса керек.

Қармақшы ауданының орталығы Жосалы кентінен 18 шақырым жердегі Қор­қыт бекетінің түбіндегі биік төбеге ор­на­ласқан кешен міне, отыз жылдан астам уақыттан бері қалың жұрт қастерлеп, тәу етер киелі орынға айналып, рухани дүние­міздің алтын діңгегі ретінде елге қызмет етіп келеді.

Тәуелсіздік алған алғашқы уақыттан бас­тап Елбасы тапсырмасымен жүзеге асы­рылып жатқан «Мәдени мұра» бағдар­ла­масының аясында көптеген ауқымды жұмыстар қолға алынды. Елімізде қан­шама өнер жәдігерлері қалпына келтіріліп, түгелденді. Сыр бойындағы ескі қалаларға археологиялық қазба жұмыстары жүргі­зі­ліп, тарихи-мәдени және сәулет ескерткіш­тері есепке алынды, оларды қайта жаң­ғыр­ту жұмыстары жүзеге асырылуда.

Сондай қолға алынған кешенді шара­лар­­дың бірі - Қорқыт ата ескерткішін қай­та жаңғырту жобасы. Қазіргі таңда мұнда осы жұмыстармен бірге 850 гектардан астам аумақты қамтитын қорық құру ісі қоса жүргізіліп жатыр. Келешекте кешен­нің тарихи құндылығын арттыру мақса­тында «Ақсақ қыз» және басқа нысандар да жөндеуден өткізіліп, «Оғыз-қыпшақ» бейітін қоршап, абаттандыру жұмыстары атқары­лады.

Кешен қайта жаңғыртудан өткізілгеннен кейін де бұрынғы архитектуралық формасы сақталатын болады. Қазір мұражай мен әкімшілік ғимараты салынып бітті. Ал, тікұ­шақ қонатын алаң мен ескерткіштің құры­лысы қызу жүргізілуде. Бұрын ескерткіш биіктігі 8 метр болса, енді ол 12 метрге, ал ескерткіш тұрған жер 2,5 метрге биіктейді. Бұған қоса, амфитеатрды жағалай бауырлас түркі елдерінің туы немесе ұлттық символдары орналастырылатын болады. Ең бастысы, ескі темір-бетон материалдарды мрамор, гранит, ұлутас тастары ауыстырады. Ал, «Батыс Еуропа - Батыс Қытай» авто­жолынан кешенге дейін, онан «Ақсақ қыз» кесенесіне дейінгі аралыққа жүр­гін­шілер жолы салынып, жарықтан­дыры­лып, аумақ түгел абаттандырылуда.

Жоспарлы жұмыстардың түпкі мақ­саты - кешенді «ЭКСПО-2017» бүкіләлемдік көрмесі нысандарының бірі ретінде әзірлеу және ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік Мәдени және табиғи мұра тізіміне енгізу болып табылады. Түркі мәдениетінің негізі Елбасының өзі «Алаштың анасы» атаған осы қасиетті өлкеде қаланды. Сыр елін түркі жұртының ортақ отаны десек, мұн­дағы «Қорқыт ата» мемориалды кешені күл­лі түркі әлемінің тәу етер орталығына айналады.

Қырымбек Елеуұлы түркі тектес халық­тарға ортақ мол мұраны сабақты жібіне дейін шашау шығармай жинақтауды мұрат ет­кен конференция жұмысына табыс тіледі.

Одан әрі Қазақстанның халық жазушысы, ақын Олжас Сүлейменов, «ТҮРКСОЙ» халықаралық ұйымының Бас хатшысы Дүйсен Қасейінов, Түркия Республикасының Ататүрік атындағы Түрік тілі құрылымының президенті Мұстафа Качалин, Түркияның Ескішеһир қаласы әкімінің орынбасары Гүнхан Язар сөз алды. Олар Қорқыт ата мұраларын ортақ құндылыққа айнал­дыру­дың өзекті тұстары талқыланатын бас­қосудың маңызына тоқталды.

Ғылыми баяндамаларға кезек келгенде алғаш болып Қазақ Ұлттық Өнер универ­ситетінің профессоры Саида Елеманова қазақтың дәстүрлі музыкасы мен Қор­қытты алғашқы музыкалық аспапты жасаушы деп танудың астарына үңілді. Қазақ аңыз­да­рын­дағы Қорқыт образы мен «Қорқыт ата кіта­бы­ның» аражігін ажырататын ғылыми тұжырымдарын ұсынды.

Орталық Азиядағы полигенезис қағи­дасы мен этнолингвомәдениет тарихын зерттеген Чуваш мемлекеттік Тіл білімі гуманитарлық ғылымдар институтының бө­лім меңгерушісі Николай Егоров көшпелі­лер өркениетінің басты дәуірлеріне өз бағасын берді. «Деде Коркут дастаны - түр­кі халықтарының ескерткіші» тақыры­бын­да баяндама жасаған әзірбайжандық ғалым Азизхан Танрыверди ортақ мұраның түбі бір халықтарды біріктіретін маңызы туралы айтты.

Қорқыттану белестеріне шолу жасаған елімізге белгілі ғалым Тынысбек Қоңы­рат­баев алдағы уақытта Қорқыт мұрасын зерт­­теу мен насихаттауда қандай танымдық мәселелерге назар аудару керектігіне тоқталды. «Қорқыт» энциклопедиясын, ха­лы­қаралық деңгейде «Қорқыт» атты журнал, Қорқыт туралы көркем шығармаларды әлемдік сахнаға шығару ұсыныстарын ортаға салды.

Конференцияда Сырдариядағы руна жазулары туралы қызықты деректер келтірген РҒА Археология институтының профессоры Игорь Кызласовтың, түркі тіл­дес халықтар педагогикасында «Китаби деде Коркуд» тағылымдарын ұғындыру туралы айтқан Манас қырғыз-түрік униве­р­ситетінің профессоры Акматалы Алымбе­к­овтың баяндамалары тыңдалды. Бүгінде Молдовада тұратын гагауздардың ғасыр­лар бойы ұрпақтан ұрпаққа берілген рухани құндылықтары ұлт мәдениетінің ажырамас бөлігіне айналған. Бұл туралы М.Маруневич атындағы Молдова ҒЗО директоры Петр Пашалы айтты.

Түс ауа конференция жұмысы одан әрі жалғасып, ғалымдар Қорқыт ата туралы де­ректердің тарихи шындығы, Алпамыс дастаны мен Қорқыт ата кітабының ал­ғы­сөздері, түркілердің мәдени мұрасын тү­сіндірудің кейбір мәселелері туралы сөз қозғады.

Түркі халықтарының ауыз әдебиетінде де, жазба жәдігерліктерде де кездесетін Қорқыт ата бейнесі туралы әртүрлі пікір бар. «Қорқыт ата кітабының» түркітілдес елдерге ортақ құндылық болып қалып­тасуы­ның сырын зерттеген ғалымдар оны исламға дейінгі идеология мен таным-түсі­нік­тен тауып жатады.

Қорқытқа қатысты деректердің бас-аяғы жүйеленген деп айту ерте. Өйткені, ақиқаттан, ғылыми тұжырымдардан гөрі аңыз­ға жүгінушілік басым. Бұл тұтас түр­кі­нің күллі мәдени мұраларына арқау болған тұлғаны танып-білудің әлі де кемшін тұс­та­ры бар екенін дәлелдеп тұрғандай.

Соңғы уақытта түркі тұтастығы, әр ха­лық­тың рухани мирасын түгелдеуі, ғылыми айналымға қосуы туралы әңгіме жиі айтылады. Осы ұлы міндетті орындауда мәңгілік мұ­раға айналған Қорқыт бейнесі мен «Қорқыт ата кітабының» қосар үлесі зор болмақ. Конференцияда ғалымдар түйген ойдың то­бықтай түйіні осы ойға қазық байлатты.

Кешкілік Н.Бекежанов атындағы об­лыс­тық музыкалық драма театрында «Қорқыт және Ұлы Дала сазы» атты дәстүрлі музыкалық өнер фестивалінің ашылу салтанаты болды. Сахна шымылдығы «Томирис» би тобының «Тәңірге табыну» биімен түрілді. Мұнан соң аймақ басшысы Қы­рым­бек Көшербаев сөз алып, барша Сыр жұрт­шылығы мен түркі халықтарын бүгінгі өнер мерекесімен құттықтады.

«Түркі мәдениетінің бастау бұлағы бол­ған Сыр елі - қашан да қазақтың қалпын, бабалар салтын сақтаған өркениет өлкесі. Қазақ елінің астанасы болған қасиетті бұл жер тарихи құндылыққа тұнып тұр. Өткеннің өнегесі, бүгінгінің баға жетпес байлығы ежелгі Қорқыт жерінде түркі тілдес ел­дер­дің «Қорқыт және Ұлы Дала сазы» халық­аралық дәстүрлі музыкалық өнер фести­валін ұйымдастырудағы негізгі мақсатымыз - түркі тілдес халықтардың ұлттық музы­калық өнерін дәріптей отырып, өзара мәдени қа­рым-қатынас пен байланысты нығайту. Сол арқылы тілі ұқсас, діні ортақ елдердің салт-дәстүрлерін, қайталанбас өнерінің озық үлгілерін жұртшылыққа таныстыру. Сол себепті де бүгінгі мерекенің маңызы зор деп білемін.

Сондықтан өткеннің уақытын бойына сіңірер ұрпақ барда түркі әлемінің әлі талай ғасырға ұласары сөзсіз. Елбасы Н.Назарбаев ХХІ ғасырды еліміздің «алтын ғасыры» болсын деген болатын. Түркі әлеміне де жаңару, жасарудың ғасыры болсын деп тілек білдіремін», - деді.

Мұнан әрі облыс әкімі халықаралық ТҮРКСОЙ Түркі мәдениетін дамыту ұйымы­ның Бас хатшысы Дүйсен Қасейіновке ал­ғы­сын білдіре отырып, түркі әлемінің мәдени жобаларын іске асырудағы еңбегі үшін облыстың «Құрмет» грамотасын табыс­­тады. Өз кезегінде ел ағасына риза-шылығын білдірген бас хатшы түрік шебер­лерінің қолынан шыққан өнер туындысын сыйға тартты.

Фестивальді бұдан кейін Қазақстан, Әзірбайжан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркия, Молдова елдерінен, Ресей Федера­циясының Татарстан, Алтай, Якутия, Хакасия, Башқұртстан республикаларынан келген 36 өнерпаз бен өнер ұжым­дары­ның концерті жалғады. Сыр халқы жиналған кеште әзірбайжандық Нурие Хусейнова мен молдовалық Петр Пет­ковичидің әні, сондай-ақ, түрік өнерпазы Нилюфер Огуз бен татар елінің өнер жұлдызы Айдар Валеевтің өнері көпшілікті бір серпілтті. Өнер мерекесінде сырбойылық жыраулар да жырдан шашу шашты. Жалпы, бұл мереке түбі бір түркі халқының тұтас­тығын, ұлттар достығын көрсете білді.

Фестивальдің екінші күні меймандар Қызылорданың көрікті жерлерін аралады. Қонақтар қаланың үш жылда танымас­тай өзгергенін айтты.

Екі күн бойы Қызылорда аспанын күймен күмбірлетіп, әуезді әуенмен әспет­теген түркітілдес елдердің өнерпаздары «Қорқыт және Ұлы Дала сазы» халық­ара­лық дәстүрлі музыкалық өнер фести­валін қорытындылады. Салтанатты шараға облыс әкімі Қ.Көшербаев қатысты.

Түбі бір түркі елдерінен келген өнер­паз­дар бабадан қалған бағзы өнердің туын көкке көтерді. Қобыздың қоңыр үні, сырнайдың сыңғыры, дәстүрлі әншілердің ашық дауысы кештің ажарын аша түсті. Басты жаңалық, алғаш рет сахнада Қорқыт атаның нақыл сөзіне жазылған түрік хал­қы­ның әні «Дәде Қорқыт» орындалды.

Сыр бойында сақталған Қорқыт күйлері мен сарындарының бүгінге дейін қолда­ныс­та болуы ерекше назар аудартады. Бізге Қорқыттың 20-дан астам күйлерінің аты белгілі болғанымен, нотаға түскені 11 шығарма. Олар: «Қорқыт» (үш нұсқасы бар), «Қоңыр», «Башпай», «Әуіппай», «Желмая», «Елім-ай, халқым-ай», «Сарын», (екі нұсқасы бар), «Ұшардың ұлуы», «Тарғыл тана», «Байлаулы киіктің зары». Қысқа сарынды болып келетін күйлер пішіні жағынан шағын, қара­пайым. Қорқыт бақсылардың пірі сана­латындықтан күйлерінде бақ­сы­лар зікі­рінің желісі байқалады. Күйлердегі бұл ерекшелік көнеліктің, ескіліктің нышаны болып табылады. Қобыздың атасы Қор­қыттың мұрасын ғасырлар бойы хал­қымыз құрметтеп, қорғап келеді. Қорқыт күйлерінде өмірдің мәні мен элегиялық көңіл-күй, терең философиялық тебіреніс бар.

Алтай асып, төрт құрлықтың түкпір-түкпіріне тарыдай шашылып кеткен түркі халықтарының басын дәстүрлі музыка біріктіретіні тағы бір дәлелденді. Қорқыт бабамыздың музыкалық мұрасын, түркі халықтарына ортақ дәстүрлі өнерді қа­дір­леп, қастерлеуді әрі оны кейінгі ұрпаққа саф алтындай таза күйінде аманат етуді мақсат еткен фестиваль өз мәресіне жетті.

Гүлім Сыдықова