Ядролық сынақтардан Абай облысының қай аудандары көбірек зардап шекті
СЕМЕЙ. KAZINFORM — Семей полигонында жүргізілген ядролық сынақтар өңір экологиясына қалай әсер етті? Осы және өзге де маңызды сұрақтарға жауап алу үшін ҚР Ұлттық ядролық орталығы Радиациялық қауіпсіздік және экология институты филиалының директоры Асан Айдархановты әңгімеге тарттық.
— 1991 жылы 29 тамызда Семей полигоны ресми түрде жабылғаннан кейін қандай қиындықтар болды?
— Семей ядролық сынақ полигоны жабылған күннен оның жаңа тарихы басталды. Курчатов қаласы ғылыми орталыққа айналып, онда ҚР Ұлттық ядролық орталығы құрылды. Бұрынғы Семей полигонының инфрақұрылымы мен ғылыми базасында осы орталықты құру — ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында ғылыми әлеуетті сақтап қана қоймай, зерттеу реакторларын қауіпсіз пайдалануды қамтамасыз етуге, кейін кең ауқымды радиоэкологиялық жұмыстарды бастауға және полигон аумағын қалпына келтіру ісіне кірісуге мүмкіндік берген стратегиялық қадам болды.
Орталық құрылған сәттен бастап алдына ауқымды стратегиялық міндеттер қойылды. Оның ішіндегі ең әуелгісі — жаппай қырып-жоятын қарулардың таралуына жол бермеу режимін қамтамасыз ету. Аталған жұмыстар сол кезеңнен бастап күні бүгінге дейін халықаралық әріптестермен тығыз ынтымақтастықта жүзеге асырылып келеді.
— Ядролық сынақтардың зардаптарын жоюда Ұлттық ядролық орталық қандай рөл атқарды?
— Бірлескен халықаралық жобалардың нәтижесінде ядролық сынақтар жүргізуге арналған инфрақұрылым толық жойылды. Қазіргі таңда бұрынғы Семей ядролық полигоны әскери қауіп көзіне емес, түрлі ғылыми-зерттеу бағыттары бойынша жұмыс жүргізуге арналған бірегей ғылыми алаңға айналып отыр.
Жаппай қырып-жоятын қарулардың таралу қаупін азайту бойынша мол жұмыс атқарылды. Әсіресе, ауада және жерде ядролық сынақтар жүргізілген «Тәжірибелік алаң» сияқты бірқатар сынақ учаскелері қауіпсіз күйге келтірілді. Полигонның бірнеше нысанында алдыңғы қатарлы қашықтықтан бақылау технологияларын қолданатын заманауи үш деңгейлі қауіпсіздік жүйесі енгізілді.
Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартты (ЯСЖТШ) қолдауға да ерекше көңіл бөлінген. Полигон аумағында жаһандық сейсмикалық желіні калибрлеуге арналған бірегей зерттеулер жүргізіліп, халықаралық бақылауды қамтамасыз ететін мониторинг станциялары жүйесі салынды. Қазақстан осы саладағы белсенді ұстанымының нәтижесінде ЯСЖТШ дайындық комиссиясының техникалық мәселелерге жауапты B жұмыс тобын алғаш рет басқарып отыр.
— Талай жылдық ядролық сынақтар өңір экологиясына қандай әсерін қалдырды?
— Бізде жаппай қырып-жоятын қаруды таратпау мәселелерін шешумен қатар, еліміздегі радиациялық қауіпсіздік пен радиоэкологияны дамытуға бағытталған зерттеулер де жүргізілді. Бұл бағыт аясында Семей ядролық сынақ полигонының аумағында кең көлемді радиоэкологиялық зерттеу жасалды.
Бұл зерттеу нәтижелері полигонның қазіргі радиациялық ахуалын анықтауға мүмкіндік беріп, ҚР «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» Заңның қабылдауына негіз болды.
Бұрынғы полигон аумағында орналасқан КСРО-ның әскери-өнеркәсіптік кешенінің ғылыми-техникалық базасын конверсиялау бойынша да ауқымды жұмыстар жүргізілді. Бұл инфрақұрылым Ұлттық ядролық орталықтың күш-жігерімен сақталып қана қоймай, қайта жаңартылып, кеңейтілді. Соның нәтижесінде, оны бейбіт атом энергиясын пайдалану мақсатында кеңінен қолдануға жол ашылды.
Алайда Семей ядролық сынақ полигонында жүргізілген сынақтардың салдары ауыр болды. Радиоактивті бұлттар полигон шекарасынан тыс шығып, үлкен аумақтарға тарады. Негізгі іздер солтүстік-шығыс, оңтүстік-шығыс және оңтүстік бағыттарда таралып, жүздеген шақырымға созылған.
— Қай аудандарда радиациялық ластану деңгейі ең жоғары?
— Семей ядролық сынақ полигонында ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы заңда ядролық сынақ әсеріне ұшыраған аумақтар нақты белгіленген. Олардың ішінде ең жоғары радиациялық ластануға ұшыраған жерлер төтенше радиациялық қауіп аймағына жатады.
Мұндай аумақтарға Абай облысының Абай ауданына қарасты Саржал ауылдық округі, Бесқарағай ауданындағы Долон ауылдық округі және Жаңасемей ауданының аумағында орналасқан Сарапан және Иса елді мекендері кіреді.
Қазіргі уақытта бұл жерлерде Ұлттық ядролық орталық мамандары кешенді экологиялық зерттеу жұмысын жүргізіп жатыр. Сол зерттеулерден кейін халықтың техногендік радионуклидтерден алатын сәулелену дозасы бағаланып, өңірдегі экологиялық мәселелер анықталады. Қажет болған жағдайда ядролық сынақтардың салдарын жою және тұрғындар алатын дозалық жүктемені азайту бойынша ұсыныстар да әзірленеді.
— Ядролық қарудан бас тартқан Қазақстан басқа елдерге үлгі бола алды деп есептейсіз бе?
— Қазақстанның ядролық қаруды таратпау туралы қабылдаған шешімі Кеңес Одағының ядролық қару кешенінің бақылаусыз тарауынан туындауы мүмкін халықаралық қауіп-қатерлерді толықтай жойды. Содан кейін мемлекетіміз әлемде ядролық қарусыздану бойынша жауапкершілікпен және жүйелі түрде әрекет ететін ел ретінде мойындалды.
Осылайша Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін жер бетіндегі ең ірі ядролық арсеналдан бірінші болып ерікті түрде бас тартты. Сонымен қатар бұл шешім тек саяси мәлімдеме деңгейінде қалмай, нақты істермен бекітілді. Яғни, сынақ инфрақұрылымы жойылып, әскери-өнеркәсіптік кешеннің объектілері бейбіт мақсаттарға бағытталды, атом энергиясын қауіпсіз пайдалану және радиоэкология саласындағы ғылыми-техникалық ынтымақтастық дамыды.
Бұл қадамдар Қазақстанның антиядролық ұстанымын халықаралық аренада нығайтып қана қоймай, жаһандық қауіпсіз әлем құруға қосқан ерекше үлесі ретінде халықаралық қауымдастық тарапынан жоғары бағаланды.
— Сіз үшін ядролық орталықта жұмыс істеудің маңыздылығы қандай?
— Ұлттық ядролық орталықта жұмыс істеу — мен үшін үлкен жауапкершілік. Бүгінде бұрынғы полигон аумағын қауіпсіз жағдайға келтіру бағытындағы жұмыстарға тікелей қатысып жүргеніме қуаныштымын.
— Полигондағы сынақтар мен оның зардабы жөнінде өскелең ұрпақ білуі тиіс пе?
— Әрине. Мектеп қабырғасынан бастап оқушыларға полигонда қандай сынақтар жүргізілгенін, олардың мақсаты мен салдарын түсіндіру маңызды деп есептеймін. Әсіресе, ядролық қару қолданылған жағдайда не болуы мүмкін екенін ұғындыру қажет. Осы ретте «Өткенді білмеген — болашақта қайталайды» деген тәмсілді ұмытпайық.
Еске салсақ, осыған дейін Жапония Семей полигонынан зардап шеккендерге қайтарымсыз грант бөлетіні хабарланған.