10 мың әскерді 600 қазақ қырып салған
Әр жерде бытырап жүрген ойраттар 17 ғасырдың алғашқы жартысында бас құрап, Жоңғар хандығын құрды. Сөйтіп, айналасындағы жер-жерді жаулап алуға тыңғылықты дайындалды. Олардың қару-жарақтарын тарихшы Ю.Крижанович: «Қалмақтар соғысқа өте мықты қаруланып шығады. Дулығамен, найзамен және сауытпен. Олардың садақтары мен қылыштары біздердікінен қысқа және ұшы қайырылмаған. Өздері оны лақтыратын найза деп атайды» деп сипаттаған. Осындай әзірлікпен олар Алтай қырғыздарының және Тоқмақтың жерін басып алды. Сөйтіп, 1643-1647 жылдары қазақ-жоңғар соғысының өрті тұтанды.
«Ежелгі дұшпан ел болмас». 1643 жылы Батыр қоңтайшы мыңдаған әскерін бастап, Сайран-Нұр көлінің тұсымен таулы төбелер арқылы Жетісуға өтіп, Іле өзені тұсында қазақ көштерін бөліп тастамақ болды. Сондай-ақ, Іле өзенінің жанындағы өздері ойластырған аумаққа Тышқантау, Қояндытау, Алтынемел, Шолақ атты биік таулардың жоталарымен жасырын түрде өтпекші болды.
Олардың бұл әрекетінен қазақ хандығының астанасы - Түркістандағы қауым дер кезінде құлақтанды. Олар аз уақытта шешім қабылдап, Есім ханның ұлы Жәңгірді шағын ғана әскермен Жетісуға аттандырды. Сол арада Жалаңтөс баһадүрден көмек сұрап үлгерді. Ал, Жәңгір 600 әскерімен жауды тау арасында қарсы алып, көмек келгенше бөгей тұруы тиіс-тін. Дегенмен, ол тек мұны ғана мақсат етпеді. Керісінше, таулы жерді пайдаланып, жауға мықты соққы беруді ойлады. Ол таңдап алған әскердің құрамында Арғын Ағынтай, Алшын Жиембет, Қаңлы Сарбұқ, Найман Көксерек, Дулат Жақсығұл, Суан Елтынды секілді ержүрек батырлар болған.
Кей деректерге үңілсек, Жәңгір сол алты жүз сарбаздың әрқайсысын қайда, қалай пайдалануды жақсы білген көрінеді. «Ол ашық шайқастан қашып, аздаған адамдарының бір бөлігін екі таудың арасымен сайға орналастырды. Олар жерді терең етіп қазып, биік қорған дуалын жасады, ал жауынгерлердің екінші бөлігі таудың арғы жағында тығылып отырды. Жоңғарлар қорғанға таяп келіп, оған шабуыл жасады. Көп адамынан айырылған соң, оларды қоршап алуға алаңның тарлығы мүмкіндік бермеді. Сол кезде Жәңгір олардың ту сыртынан шабуылдады. Ойламаған жерден болған соққының, әрі жауынгерлердің батылдығының арқасында, мылтықтарының өте сапалы болуынан Богатырға (Батырға В.Г.) қатты соққы берді», - деп сипаттайды Жәңгір бастаған сарбаздардың соғыс әдісін А.Левшин.
Соғыс алаңы шынымен қолайлы болды. Ұзындығы 200 метрдей екі биік таудың сілеміндегі тар сай еді. Теңіз деңгейінен 2000-2500 метр жоғары орналасқан. «Олардың желке жағында төмен түсуге болатын жер және бірнеше жүз атты әскер орналасуға болатын сай бар. Одан таудың етегімен келе жатқан жоңғарларға шұңқырда отырған қазақ жауынгерлері де, олардың аттары да көрінбейді. Шайқас осы жардың астында басталған» дейді шайқас туралы тарихшы-мұрағаттанушы Болатбек Нәсенов. Төтеннен басталған ұрыс кезінде жоңғарлар өздерінің қақпанға түскенін бағамдап үлгерді. Алайда, арт жағынан топырлап әскерлер лек легімен келіп жатты. Оларды тоқтату қиын болды. Ешкім қолбасшы бұйрығын естімеді. Бәрі сай ішінде нығыздалып, сарбаздардың оғынан шетінен мүрдем кетті.
Ақырында жоңғарлар төменге бет алды. Қазақ атқыштары оларды Айнабұлақ өзеніндегі өткелге қуып тықты. Осы арада жоғарыдан асылып тұрған тастар төмен құлай бастады. Ол атқа немесе әскеріне тиіп, қырыла бастайды. Біршама жоңғар аман құтылып шықса да, сыртта қазақ жауынгерлерінің оғынан қаза тапты. Жәңгір сұлтан есін жиып үлгермеген жауға сырт жағынан шабуылдап, винтовкасымен соққы берді. Осылайша жоңғар жағынан он мыңға жуық адам қырылған.
Адам шығынының аз еместігін байқаған қоңтайшы кері шегінуге мәжбүр болды. Іле-шала қазақтармен шайқасуға қолайлы ашық жер іздеді. Ондай жер Орбұлақтың шет жағынан табылды. Сол аралықта жәңгір сұлтанға Жалаңтөс Баһадүр бастаған 20 мың қол әскер көмекке келді. Сағы сынған Батыр қоңтайшы жорығының сәтсіздігін түсініп, еліне оралған. Алайда, ашу-ызамен жолай ұшырасқан ауылдар мен елдімекендерді шауып, мал-мүлкін тонап, 10 мыңдай қазақты тұтқынға алып кеткен екен.
Орбұлақтағы оқиға қазақты біріктіріп, жұмыла көтерген жүктің жеңіл болатынын дәлелдеп берді. Қазақ батырлары ел тәуелсіздігіне қол сұққан кез-келген жаудан қаймықпайтынын, бір-біріне көмек қолын соза алатынын және кіммен шайқасса да, әбжіл айлакерлікпен, ақылмен әрекет ететіндігін көрсетті.
Соған қарап бүгінгі кей жастар 10 мың жауды қырып салған 600 батырдың ерлігін 80 мың жауға қарсы күрескен 300 спарталық жауынгермен қатар қойып жүр. Осы жастар тарапынан қазақ тарихындағы Орбұлақ шайқасы туралы «300 спартандық» секілді көркем фильм түсіру жайлы ұсыныстар да айтылуда.