62 жыл тойланбаған Наурыз қазақ еліне қалай оралды
АЛМАТЫ. KAZINFORM — Биыл Қазақстанда Наурыз мерекесінің тойланып жүргеніне 37 жыл толады. Осы орайда Kazinform агенттігі 1988 жылы Алматыда көктем мерекесі қалай аталып өткенін еске алды.
Наурыз — Орта Азия жұрты, оның ішінде түрік халықтары ежелден атап өтіп келе жатқан мерекелі дата. Алайда 1926 жылы кеңестік билік оған тыйым салып, арада 62 жыл өткенде тек 1988 жылдан бастап Қазақстанда қайта тойлана бастады.
Осы жылы Алматыда Наурыз мерекесін ұйымдастыруға атсалысқан тұлғалардың бірі — Елеусіз Жанпейісұлы. Ол бұл кезде қаланың мәдениет басқармасын басқарып, мерекелік іс-шаралардың көркемдік жетекшісі қызметін атқарып жүрген.
— Дінге қарсы күрестің кеңестік саясаты әсерінен ұлттық салт-дәстүрге байланысты мәдени іс-шараларға да тыйым салынды. Сондықтан елімізде Наурыз 62 жыл бойы тойланбады. Алайда отбасы шеңберінде бұл мереке көпшілікке жария етілмей тойлана беретін. 1988 жылы біздің бөлімге Алматы қалалық атқару комитеті төрағасының орынбасары Жібек Әмірхановадан Фрунзе (қазіргі Медеу) ауданы шегінде Наурыз мерекесін ұйымдастыруға ресми өкім келді, — деп есіне алады Елеусіз Жанпейісұлы.
Оның айтуынша, Наурыз мерекесін қайта жаңғырту идеясы алғаш рет Жазушылар одағында өткен жиналыста сөз болған. Оған ақын Мұхтар Шахановтың «Лениншіл жас» газетіне берген сұхбаты және этнограф Тоқтасын Өмірзақовтың «Горизонт» және «Өркен» газеттерінде шыққан мақаласы түрткі болған.
Мерекенің қайта жандануына Қазақстанның Орталық комитетінің идеология жөніндегі хатшысы болған Өзбекәлі Жәнібеков те ықпал етті. Ол Орталық комитеттің бірінші хатшысы Геннадий Колбинге Наурыздың маңызын түсіндіріп, оны атап өтуге рұқсат алады.
Осылайша қазақ жеріне қайта оралған Наурыз 1988 жылы наурыз айында емес, сәуірдің соңына қарай тойланды.
Сол жылы мерекені тек Алматының бүгінгі бір ауданы аумағында, Алматы облысының Жамбыл ауданында және Қызылорда облысының Шиелі ауданында атап өтуге рұқсат берілді. Мерейлі мейрам алғаш Ұзынағаш ауылында ұйымдастырылды, бұл туралы Өзбекәлі Жәнібеков «Жаңғырық» кітабында жазған.
«Ұзақ үзілістен кейін 1988 жылы жұрт бастамасымен алғаш рет Алматы облысында және Алматы қаласында Наурыз мейрамы өтті. Жамбыл ауданында Наурызды қарсы алуға қазақ эпосы мен халық ертегілерінің кейіпкерлері — Алдар Көсе, Жиренше мен Қарашаш сұлу, Мыстан кемпір, Дәуқара, Каңбақ шал, Тазша бала және басқалары қатысты. Театрландырылған қойылымнан кейін ауданда тұратын 36 ұлттың адамдары ұлттық ән-биін орындап, қолөнер бұйымдарын көрмеге қойды, ұлттық тағамдар әзірледі. Спорттық іс-шаралар, әсіресе, ат жарысы зор қызығушылық туғызды. Наурыз қалашығында сұранысқа ие тауарларды сату бойынша жәрмеңке ұйымдастырылды», — деп жазады Өзбекәлі Жәнібеков.
Алматыда алғашқы Наурыз қалай тойланды?
Елеусіз Жанпейісұлының айтуынша, мереке қалалық мәдениет басқармасының қаражатына ұйымдастырылған. Сондай-ақ іс-шараға студенттер мен жастарды қоса алғанда, еріктілер қолдау көрсетіп, атсалысқан. Наурызда дәстүрлі көшпелі керуен шеруін өткізу жөнінде шешім қабылданған. Ал Орталық мәдениет және демалыс саябағында киіз үй тігіліп, алтыбақан орнатылған.
— Аумақты Төлебек Мұқашевтің басшылығымен «Гороформление» ұйымы безендірді. Халықтың «Бір тал кессең, он тал ек», «Бұлақ көрсең, көзін аш» мәтелдері жазылған баннерлер дайындалды. Саябаққа ағаш отырғызылды, ал жастар арықтарды тазартуға көмектесті. Суретші Бек Ибраев мерекенің эмблемасы — аузында гүлденген алма бұтағы бар ұлуды бейнеледі. Баспаханада пакет пен шақыру билеттері жасалды, ал бір жеке компания қонақтарға тегін кәдесыйлар таратты. Саябаққа кіреберісте наурыз көжесі бар екі үлкен құты қойылды. Оны ұлттық киім киген әйел елге құйып беріп отырды. Бірақ 350 табақ бәріне жетпей, сондықтан фольклортанушы Мардан Байділдаев өз ақшасына көбірек көже пісіру үшін азық-түлік сатып алды, — дейді Елеусіз Жанпейісұлы.
Айтуынша, мерекені тойлауға келген адамдардың қарасы бастапқыда болжанғаннан әлдеқайда көп болған. Мейрам кезінде ақсақалдар жиналған жұртқа батасын беріп, жастар ұлттық ойындарға қатысқан.
— Адамдар мейрамды құшақ жая қуана қарсы алды. Барлық шенеуніктердің ішінен сахнаға қалалық атқару комитеті төрағасының орынбасары Жібек Әмірханова ғана шықты, ол ақсақалдармен бірге сөз сөйледі, — деді Елеусіз Жанпейісұлы.
1988 жылғы Наурыз тойы туралы Kazinform тілшісіне мейрамның режиссері болған Әубәкір Рахымов та әңгімелеп берді.
— Қадыр Жетпісбаев екеумізді режиссер ретінде шақырып, мерекенің сценарийін жазуды және оның тұжырымдамасын ойластыруды тапсырды. Уақыт аз еді. Бір айдан аз уақытта көп іс тындыру қажет болды. Біз қазақ халқының барлық салт-дәстүрін көрсетуге тырыстық, өйткені Наурыз алғаш рет тойланды және жалпы республикалық мерекеге айналуға тиіс еді. Сондықтан оның ерекше маңызын атап өту, халықтың рухани мұрасын көрсету маңызды болды, — дейді Әубәкір Рахымов.
Сценарий бойынша мереке жаз бен күннің бейнесі «Табысқан» және қыс пен түн бейнесі «Жымыстан» арасындағы күрес көрсетілетін кіреберістегі қойылымнан басталды.
Кейін қонақтарды қазақ ертегілерінің кейіпкерлері, сондай-ақ батырлар мен алыптар қарсы алды. Әр алтыбақанның жанында «селтеткізер» және «ұйқыашар» дәстүрі өткізілді. Мейрам аумағында ұмытылған ұлттық ойындар — асық ату, арқан тарту, «бұқа тарту» қайта жанданды.
Сахнада дәстүрлі ән-жыр, терме айтылып, күй тартылды. Айтыс та болды. Ән-күйден бөлек мақал-мәтелдер мен жаңылтпаштар байқауы өтті. 1988 жылы күнтізбеге сәйкес ұлу жылы болғандықтан, ұлу бейнесі бар керуен саябақтан Абай ескерткішіне дейін шеру жасады.
— Бір сәт есімнен шықпайды: Біз мерекені қадағалап, алаңда жүргенде Жібек Әмірхановамен кездестім. Ол қуаныштан көзіне жас алып: «Ақыры Наурыз қайта оралды», - деді. Сонда бұл шынымен керемет күн екенін түсіндім. Біз ұлттық мерекемізді, дәстүрлі жыл басын қайта жандандырдық, — дейді Әубәкір Рахымов.
Басқа өңірлерге үлгі болу үшін Наурыз алғаш рет сол кездегі астана — Алматыда өткізілді. Мереке ел ішінде зор қызығушылық тудырып, 1989 жылы республика бойынша тойланды. Ал 1990 жылдан бастап көрші елдер де мерекені атап өте бастады.
1989 жылғы Наурыз қалай есте қалды?
1989 жылы Наурызды тойлауға алдын ала дайындық басталған, бірақ кенеттен қала билігі оны өткізуге тыйым салды.
— Облыстық партия комитеті: «Биыл тойлауға болмайды», - деп мәлімде жасады. Біз партия комитеттеріне бірнеше рет жүгініп, Наурыздың маңыздылығын дәлелдедік. Сол кезде партияның екінші хатшысы Шәріп Омаров болды. Ол бізді қолдап, мерекенің маңыздылығын облыстық комитет деңгейінде түсіндіріп, рұқсат алды, — дейді Елеусіз Жанпейісұлы.
Десе де, мерекені орталық алаңда өткізуге рұқсат етілмеген. Сондықтан бұл жылы Наурыз Орталық стадионның жанында және Қ. Сәтбаев көшесіндегі автотұрақта ұйымдастырылды.
1989 жылы мерекелік шеру қазіргі Астана алаңынан басталып, Абылай хан көшесімен Абай даңғылына дейін барып, одан Орталық стадионға жетті. Шеруге безендірілген 19 көлік қатысты, онда ұлттық киім киген әртістер отырды.
Kazinform агенттігінде 43 жылдан астам уақыт жұмыс істеп келе жатқан фотограф Александр Павский бұл оқиғаларды өз объективіне түсіріп алған. Фототілші сол күндерді былай деп есіне алады:
— Мейрам тұрғындар үшін нағыз қуаныш болды. Адамдар мерекені тойлауға асыға әрі ерекше көңіл күймен барды. Тез пленканы алып, фотосуреттерді таңдап, редакцияларға тарату үшін біз қызу жұмыс істедік. Халық түнге дейін сауық-сайран құрды. Мереке жаңару мазмұнымен ұлттық нақышта өтті. Адамдарда титтей де жасанды эмоция болған жоқ. Бұл мерекені таспалау жеңіл және көңілді болды.
Ресми бекітілген мереке
1991 жылы 15 наурызда Қазақ КСР Президентінің Жарлығы шықты. Ол бойынша 22 наурыз ресми түрде «Наурыз мейрамы» болып жарияланды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін мереке алғаш рет Алматының жаңа алаңында ұйымдастырылды.
1993 жылдан бастап М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов және Ұйғыр театрлары әртістерінің қатысуымен «Наурызнаманың» театрландырылған қойылымдары өткізіле бастады.
Бірнеше жыл бойы Алматыдағы Республика сарайының ішкі бөлігі қазақ ауылына айналды: онда 41 киіз үй тігіліп, наурыз көже қойылған дастархан жайылды. Осы ауылға шет мемлекеттердің елшілері шақырылып, оларға қазақтың салт-дәстүрі таныстырылды.
2001 жылы Наурыз мемлекеттік мерекелер тізіміне енгізілді. 2009 жылдан бастап мейрам үш күн қатарынан тойлана бастады.
2010 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 64-ші сессиясында 21 наурыз ресми түрде «Халықаралық Наурыз күні» деп жарияланды.
2021 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық киім күні мен «Көрісу» дәстүрін қоса отырып, мерекені 14-23 наурыз аралығында кеңейтуді ұсынды.
Бүгінгі күні Наурыз — Қазақстанның басты мейрамдарының бірі. Күн мен түн теңелетін Ұлыстың ұлы күнін бесіктегі баладан еңкейген қартқа дейін асыға күтеді.
Еске салайық, мұның алдында Алматыда биылғы Наурыз қалай тойланатыны белгілі болған еді.
