АЭС салып жатсақ, құрылысты бастамай тұрып Балқаштың суын зерттейміз – Тимур Жантикин
Астана. KAZINFORM – «Қазақстан атом электр станциялары» ЖШС бас директоры Тимур Жантикин агенттік тілшісіне берген сұхбатында Өзбекстан мен Қазақстанның АЭС салу ісіндегі мүмкіндіктерін салыстырып, Үлкен кентінде жоспарланған жобаның Балқаш көліне әсері туралы пайымдарын айтты.
— АЭС салу туралы сөз шықса, жақтаушылар келешекте Қазақстанда энергия тапшылығы болатынын алға тартады. Ол тапшылықтың мөлшері белгілі ме? Нақты есептер немесе болжамдар бар ма?
— Әрине, болжап айту қиын. Біз 2018 жылы өз жобамызға техникалық-экономикалық негіздеменің бірінші бөлімін жасаған кезде 2030 жылға қарай энергия тапшылығы қалай өрбитінін модельдеп шығардық. Қазақстандағы энергетикалық жүйені дамытудың түрлі нұсқалары есептелген. Сол кезде біз оңтүстік аймақтардағы энергия тапшылығы 2,7 ГВт болатынын болжадық. Осы санды бағдар қылып, қуаты 1200-1400 МВт болатын екі блок салуды ұсындық.
— 2,7 ГВт тапшылыққа қай жылы тап келуіміз мүмкін сонда?
— Қазір ол цифрлар өзгерген шығар деп ойлаймын. Біз 2018 жылы жасаған модель әлдеқайда оптимистік көзқараспен жасалған болып шықты. Ол кезде пессимистік сценарий сондай болып көрінген. Ал қазіргі болжамдардың тапшылығы одан әлдеқайда жоғары сияқты.
— Энергия тапшылығын реттеудің түрлі жолы бар ғой. Неге АЭС-ке байланып отырсыздар?
— Біріншіден, тоқсаныншы жылдардың өзінде-ақ Балқаш АЭС-нің алғашқы жобасы болған. Ол кезде электр қуатын өндіруді әртараптандыру мақсаты болды. Өйткені, біздегі электр өндірісінің 70 пайыздан астамы көмірге тиесілі. «Қара аққу» деген термин бар ғой. Ешкім болжап білмеген, кенеттен әлемнің әрі қарайғы дамуына өзгеріс енгізген құбылыстың бірі қазіргі экологиялық талаптар деуге болады. Көмірсутек қолданысын шектеу туралы конвенциялар бар. Бұл талаптар энергия өндірісін ғана емес, бүкіл индустрияны «жасылдандыру» талабын туындатып отыр. Қазақстандағы атом энергетикасына деген сұранысты өндірісті жасылдандыру трендтері күшейтіп отыр. Ал тоқсаныншы жылдары электр қуатының өндірісін неге атом өнеркәсібі арқылы әртараптандыруды көздедік дегенге келсек, бізде бұл сала жақсы дамыған. 2009 жылдан бері уран өндіруден бірінші орында тұрмыз. Уран қоры бойынша Аустралиядан кейін екінші орындамыз. Үшінші жыл қатарынан ядролық отын өндіріп келеміз. Бізде тіпті жұмыс істеп тұрған атом реакторлары бар. Ол жерде мамандар бар деген сөз. Ядролық реакторларды тізгіндеген жігіттер бар, яғни мұның бәрі біздің елде атом стансасы түйткілсіз жұмыс істей алатынын көрсетеді.
— АЭС салынғаннан кейін елдің энергетика жүйесі қалай өзгереді?
— Егер АЭС біз ұсынып отырған Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік аудандық электр стансасының алаңында салынса, жалпы елдегі энергетикалық жүйенің тұрақтылығы айтарлықтай жақсарады. Бұл аумақ — электр қуатын тұтынудың орталығы, солтүстік-оңтүстік электр желісінің тең ортасы.
Сондай-ақ, бұл энергетикалық тәуелсіздік, энергетикалық қауіпсіздік, мәселелерін шешеді. Көмірсутек көздеріне қаржы тарту мәселесіне тап келіп жатқанымызды ескерсек, көмірден алынатын қуат көздерін қысқартуға мәжбүрміз деген сөз. Оны немен алмастыра аламыз? Әрине, атоммен. Басқа жолы да жоқ.
— АЭС Үлкен кентінде салынса, Балқаш көліне әсері қалай болады?
— Атом энергетикасы қоршаған ортаға ешқандай шығарынды тастамайтынын ескерсек, экологияға тек жағымды әсері болады. Балқаш көліне ешқандай әсері болмайды. Қазір Балқаштың суымен реакторды суытады деушілер көп. Реактор судың көмегімен суытылмайды. Реактор деген — көмір қазандығы сияқты құрылғы. Көмір жағатын жылу қазандығының орнына реактор қойылды деп елестетуге болады. Бүкіл жұмысы жылу стансасындағы сияқты. Реактордың турбинасы емес, конденсатор суытылады. Конденсатор турбиналардан кейін орналасады. Көмір стансасында да, газ стансасында да, атом стансасында да бір принцип.
— Балқаштың тартылу қаупін ескермейсіздер ме?
— Балқаштың тартылу қаупі — бізге қойылатын сұрақ емес. Біз конденсаторды суытуға жұмсайтын су булану есебінен ғана азаюы мүмкін.
Блоктың конденсаторын суытудан буланатын судың жылдық шығыны — 63 млн текше метр. Балқаштың табиғи булануымен салыстырсақ, 0,3% шамасында ғана. Ал Іленің арнасы мен Қапшағай су қоймасында буланатын суды қоссақ, жылына 20 текше шақырым (20 млрд текше метр) болады, яғни АЭС-тен буға айналатын судың көлемі онымен салыстырғанда тамшыдай ғана.
Атом стансасы Балқаштың су балансына ешқандай әсер етпейді. Соның өзінде енді бір 100 жылдан кейін көлдің жағдайы қалай болатынына қарауымыз керек. Өйткені біз салсақ деп жүрген станса кемінде 100 жыл жұмыс істейді. Сондықтан Балқаштағы су теңгеріміне климаттың әсері қандай екенін есептеп шығару маңызды. Алдағы 100 жылда стансаның конденсатын суытатын су бола ма, жоқ па дегенді ойластыруымыз керек.
— Ондай зерттеу қашан жүргізіледі?
— Алдағы уақытта Су ресурстары және ирригация министрлігінің адамдарымен бірге Францияға барамыз. Ол жақта су теңгерімін зерттейтін мамандармен кездесеміз, яғни Орталық Азиядағы, соның ішінде Қазақстандағы су ресурстарын басқару жөніндегі жобалар бар.
— Ол зерттеу алдағы 100 жылда Балқаштың су азаятынын анықтаса, не істейсіздер?
— Ондай болса, жобаны пысықтаймыз. Стансаның жобасы осы зерттеуге байланысты болады. Көлдің су қоры қай кезеңде қанша болатынын нақты зерттеуіміз керек. Оның бәрі жобаға енгізіледі.
— АЭС салынса, тұтынушылардың электр қуатына төлейтін тарифі өзгере ме?
— Өзгеріс болады деген болжамдар бар. Өйткені энергетика жүйесіне кез келген жаңа қуат көзі қосылғанда генерацияның өзіндік құны көтеріледі. Кейінгі 30 жылдан астам уақыт бойы тарифті қолдан ұстап отырғанымызды, оның бәрі тұтас энергетика жүйесіне кері әсер етіп жатқанын білетін шығарсыз. Жүйені жаңарту, ескірген тұстарын жөндеу, осының бәріне ақша табу керек.
— Тариф шамамен қаншаға өсуі мүмкін?
— Біз генерацияның өзіндік құнын есептей аламыз. Ең қатаң шарттармен алғанда 1 КВт/сағ электрдің құны 6-дан 12 центке дейін қымбаттауы мүмкін. Жобаның қаншалықты қымбатқа түскені де тарифтен көрініс табады. Бастапқы есеп бойынша, екі энергетикалық блоктың құны 11-12 млрд доллар болуы мүмкін. Бұл жерде стансаны пайдалану шығындары мен қалдықтарды өңдеу шығындарын ескеруіміз керек. Мұның бәрі генерацияның өзіндік құнына қосылады. Мұндай есептер жүргізілді, қаржылық экономикалық модельдер құрылды. Генерацияның өзіндік құны қалай болатыны бірінші кезекте жобаны қандай көзден, қандай негізде қаржыландыратынымызға байланысты. Ақшаны неше пайыздық мөлшерлемемен аламыз, оны қашан қайтарамыз, қаржыландыру шарттары қандай? Қалған шығындары оның қасында елеусіз деуге болады.
— Қазақстанда АЭС салғысы келетін вендерді қандай өлшемшарт бойынша іріктеу көзделіп отыр?
— Біз «3.3+» буынына жататын, оның өзінде сенімді технология екенін уақыт көрсеткен, 50 жылдан астам уақыт бойы ешбір ақаусыз жұмыс істеп келе жатқан жобаларды ғана іріктедік. АЭС десе, Чернобльді еске алатындар бар. Ол енді қуаты орасан арналық реакторлар ғой. Біз ондай типті мүлде қарастырған да жоқпыз. Ал Фукусимаға келсек, ол «2» буындағы реактор болатын. Ал біздің таңдап отырғанымыз - «3.3+» буыны.
Екінші өлшемшарт коммерциялық жағы мен стансаға қандай отын пайдаланатынымызбен байланысты, яғни қазақстандық отын жағу керек деген талап қойып отырмыз. Өйткені жобаның қызмет ету мерзімі 60 жылдан 100 жылға дейін деп көрсетіліп отыр. Осы 100 жылдың көлемінде өз ядролық отынымызды пайдалануымыз керек.
— Үміткер елдер бұл талаппен келісіп отыр ма?
— Келісіп отыр. Бұл стансаға жұмсалатын уран соншалық бір көп емес, яғни таласатындай зор нарық емес. «Ақша сіздікі болғандықтан, қандай қалауыңызды да орындаймыз», — деп отыр.
— Бұл сұрақты сізге журналистің бәрі қойып жүр ғой. Сонда да айтыңызшы, түптің түбінде бізге қандай технологиямен АЭС салу тиімді әрі қауіпсіз болар еді?
— Біз су ішіндегі су атом реакторын таңдап қойдық. Қауіпсіздік мәселесінде бір проблема болған. Сол проблема аздап шешілмей жатыр деуге болады — қуаты өте орасан. Біз салсақ деп отырған 1200-1400 МВт-тық атом реакторын Қазақстанның энергетика жүйесіне кіріктіру оңай шаруа емес. Тепе-теңдікті сақтау, апаттық сәтсіздіктер кезінде тұрақтылықты қамтамасыз ету сияқты мәселелер айқын емес. Бірақ оның бәрін шешуге болады. Ең оңтайлы жолын табу керек.
Қазақстанның жүйесіне шағын қуатты реакторлар жақсы келер еді. Мысалы, тоқсаныншы жылдары 640 МВт-тық су ішіндегі су атом реакторын салмақшы болдық. Қазір шағын модульдік реакторлар сәнге шыға бастады. Ал біз 2000 жылдардың басынан бері бұл тақырыпты зерттеп келе жатырмыз. Ақтауда Маңғыстау атом энергетикалық комбинатының алаңында АЭС салуға бағытталған жоба болған. Ол жерде 300 МВт-тық екі блок орнатпақ болғанбыз. Қазір әлемнің шағын модульді реактор деп жүргені сол. Бұл істе біз жер шарының алдына шығып кеткенбіз. Осының бәрін ескерсек, шағын модульді реакторларды да есептен шығарған жоқпыз. Біздің компания осы технологияны ұсынушылармен серіктестік жөнінде меморандумға қол қойды. Өте сезімтал ақпараттарды алмасумен байланысты басқа да құжаттар бар. Бұл америкалық компаниялардың бірі NuScale Power. Екіншісі — General Electric. Бұл жапон-америкалық бірлескен кәсіпорын болып есептеледі.
— АЭС салынып жатса, оны басқару мен күтіп ұстауға қабілетті мамандар бар ма?
— Біз өзіміздегі реакторларда жұмыс істеп жүрген жастарға үміт артып отырмыз. Маңғыстау атом комбинаты әлі бар ғой. Бірақ оның қызметін қамтамасыз еткен мамандардың көбі зейнет жасының ар жақ-бер жағында. Дегенмен із бар. Бізде Зерттеу реакторы бар. Оны басқару атом стансасын басқарудан қиынырақ. Түрлі эксперимент жасалатын болғандықтан, қатып қалған қуат мөлшері жоқ. Түрлі қуатқа қойып, басқарып машықтанады.
— Демек, АЭС салынса, басқаратын мамандар өзімізден табыла ма?
— Қазір техникалық университеттрде атом энергетикасының мамандары даярланады. Сол мамандарды іріктеп, бір компания жасақтаймыз. Атом стансасында солар жұмыс істейді. Тек оларды қосымша оқыту керек болады. Өйткені әр стансаның ерекшелігі, құрылғылары, басқару жүйесі, есеп жүргізу тәсілі әр түрлі. Соны меңгеру қажет болады. Біздегі атом энергетикасының базалық білім деңгейі жоғары болғандықтан, бұл жағынан қиындық туындамау керек.
— АЭС салынса, артылған қуатты экспорттау мүмкіндігі бар ма?
— Әзірге экспорт туралы ойлап отырған жоқпыз. Әуелі өзіміздегі тапшылықты жою керек. Тапшылықты жойғаннан кейін де артылатын энергия болады деп күту дұрыс емес. Энергетикалық тұрақтылық болу үшін үнемі уақыттың алдында жүріп отыру қажет. Сонда ғана индустрия дамиды. Ал тапшылықтың соңынан ілесіп отырсақ, индустрия дамымайды.
— Іргеміздегі Өзбекстан АЭС салуға кірісіп кетті ғой. Олардың аяқ алысынан қандай сабақ алып жатырсыздар?
— Өзбекстан бұл жағынан алға кетіп қалды. Олар әр түрлі реакторлар салмақшы. Бірақ Өзбекстанмен технология иелері басқаша сөйлеседі. Саяси тұрғыдан ықпал бар. Атом энергетикасымен бұрын айналыспаған елдер бар. Олармен атом энергетикасын алғаш қолға алған кезден бастап басқаша сөйлеседі. Өйткені елде атом энергетикасы болса, технологиялық деңгейі жоғары болып есептеледі. Бұл — саясат.
— АЭС салу туралы шешім қабылданса, неше жылдың ішінде салынып бітеді?
— Шешім қабылданған күннің өзінде бірқатар заң талабы бар. Қазір Үкіметтің АЭС салынатын орынды анықтауын күтіп отырмыз. Біз Балқаштың іргесіндегі алаңды ұсындық. Үкімет мақұлдаса, зерттеу бастаймыз. Заң бойынша үш алаңды зерттеуіміз керек. Соның ішінде біреуін таңдап, таңдау неге соған түскенін ғылыми тұрғыда негіздеп беруіміз қажет.
Ол жұмыстың бәрін биыл бастауға дайын едік. Тіпті, бюджетке де енгізілген. Бірақ референдумның қорытындысын күтуіміз керек. Референдумнан кейін барып АЭС салынатын орындар зерттеліп, таңдалады. Бұдан кейін технология мен салушы тарапты таңдаймыз. Сол технологияның экономикалық есебін шығарамыз. Техникалық-экономикалық негіздеме мемлекеттік сараптамадан өтеді. Сараптама оң қорытынды берсе, Үкіметке барып қорғаймыз. Осының бәріне 1,5-2 жылдай уақыт кетеді. Үкімет жобаны мақұлдап, қаулы қабылдаса, осыдан кейін ғана құрылысқа кірісеміз. Құрылыс 5 жылдан 10 жылға дейін созылуы мүмкін. Биыл ұйымдастыру жұмыстарын бастап кетсек, 2031 жылға қарай станса іске қосылады деп ойлағанбыз. Қазіргі жағдайды ескерсек, 2032 жылға дейін баруы мүмкін.
