Алаяқтардың ойынын ойнауға Тоқаевтың ар-намысы жібермейді – саясаттанушы Аркадий Дубнов
Ресейлік саясаттанушы, Орталық Азия бойынша сарапшы Аркадий Дубнов Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Egemen Qazaqstan газетіне берген көлемді сұхбатының басты месседждері туралы пікір білдірді. Kazinform агенттігі бұл туралы Tengrinews.kz-ке сілтеме жасап хабарлайды.
«Мен үшін Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев сұхбатының қанды Қаңтарға қатысты бөлігі қорытынды мен бағалау тұрғысынан ілгерілеу тұрғандай көрінді. Біріншіден, біз Президент Тоқаевтың тұңғыш президентпен тікелей жеке байланыста болғанын білдік. Оның айтуынша, 2019 жылы президенттік өкілеттіктер Тоқаевқа берілгеннен кейін құрылған тандем – қос билік жүйесі бұл келіспеушілікке себеп болды деген сөздерін Назарбаевтың бетіне айтты. Бұл жерде мен Қазақстанның қазіргі Президентінің көзқарасы бойынша Назарбаевтың жауапкершілігі айқын көрінетін Қаңтар трагедиясының себебіне қатысты түпкілікті болмаса да, іргелі тұжырымдардың алғышарттарын көріп отырмын. Нұрсұлтан Назарбаевтың тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуына сіңірген еңбегі зор екенін түсінген Ақорда бұл оқиғалар үшін оны бұдан да жоғары жауапкершілікке тарту мүмкін емес деп санайды. Менің ойымша, бұл – Тоқаевтың Қаңтарға қатысты берген сұхбатында айтылған ең маңызды нәрсе», - деді А.Дубнов.
Сарапшы Президент Тоқаевтың мұндай ауқымды сұхбаты жариялануына үш себеп бар екенін атап өтті.
«Біріншіден, Қаңтар оқиғасына екі жыл толды, осыған өз көзқарасы мен бағасын халыққа жеткізу керек болды. Екіншіден, Тоқаев 2029 жылға дейін жеті жыл билікте боламын деген уәдесін бұзып, жаңа президенттік мерзімге қайта үміткер болу үшін 2026 жылы Конституцияға өзгерістер енгізу бойынша референдум өткізуге бастамашылық жасауға дайын деген қауесеттерге жауап беру қажет болды. Бұл сәт өте маңызды, бәрін ашық айту керек. Үшіншіден, Нұрсұлтан Назарбаевтың «Менің өмірім» кітабының жарыққа шығуына байланысты өте көп пікір болды. Соған жауап беру қажет болды», - деп атап өтті саясаттанушы.
Оның пікірінше, Нұрсұлтан Назарбаев оқиғаға қатысты өз нұсқасын айтып, қос билік режимі туралы қалыптасқан жағдай үшін жауапкершіліктен бас тартты.
«Назарбаев 2019 жылы президенттік өкілеттікті Тоқаевқа ресми түрде өз еркімен беру арқылы шынымен де тарихи әрекет жасағаны анық. Бірақ бұл ретте ол Қазақстанның бүкіл өмірін, жан-жақты мағынада айтқанда, үлкен «отбасының» барлық қызметін, оның ішінде тек туыстық емес, сондай-ақ отбасының айналасында құрылған бизнестік байланыстарды өзі бақылауда ұстауы керек екеніне сенімді болды. Ол Тоқаевтың оған осы бақылауды сақтап қалуға мүмкіндік беретініне сенімді болды. Бірақ қазір тарих бізге мұндай шынайы емес жағдай ұзаққа созыла алмайтынын көрсетіп отыр. Әсіресе 2019 жылы Қасым-Жомарт Тоқаев Президент болып сайланғаннан кейін Қазақстанды Назарбаев әулетінің бассыздығынан қорғау әрекетіне наразы болған Назарбаев отбасы мүшелерінің билік пен іскерлік амбициясын ескеретін болсақ», - деп түсіндірді спикер.
Ол бұрынғы Кеңес Одағы республикаларының басым көпшілігінде көшбасшылық мәселесі әдетте автократиялық жолмен шешілгенін атап өтті. Оның пікірінше, атқарушы немесе президенттік билік тек бір құрамдасы болатын тепе-теңдіктегі демократиялық жүйені, билікті бөлу жүйесін құруға деген ұмтылыс Кеңес Одағының мұрагері болған мемлекеттердің көпшілігінде қалыптасқан жоқ.
«Алдымен Ресейде, сонымен қатар Қазақстанда, Тәжікстанда, Түрікменстанда. Электоралдық автократиялардың өзі жаңа қоғамның жетілуіне кедергі болғандықтан, бұл модель мызғымастай болып көрінді. Осы уақытқа дейін бұл қоғам патерналистік болды, ол билікті сайлау, бәсекелестік, пікірлер бостандығы мен сөз бостандығын ұстанып әртүрлі бағдарламалардың бәсекелестігі арқылы жарысу жолымен берудің абсолютті демократиялық жүйесі мүмкін деген ойға бейімделе алмады. Ал Тоқаевтың ұсынғаны әлі күнге дейін толық сенімге ие емес сияқты, өйткені бұрынғы Кеңес Одағы кеңістігіндегі «палестиналарымызда» билікке қатты сене бермейді. Сондықтан Қасым-Жомарт Тоқаевтың бір мәрте жеті жылдық мерзімге қызмет ету туралы уәдесі әлі де скептицизм тудырды», - деді А.Дубнов.
Саясаттанушының пікірінше, «мерзімдер саны бойынша шектеулерді айналып өтудің айла-амалына мүмкіндік беретін конституциялық түзетулер енгізу әрекеті» Қазақстандағы халықтың едәуір бөлігі үшін орынды нәрсе болып көрінді.
«Адамдар берілген уәделерге сену-сенбейтінін айту қиын. Қоғам бұрынғысынша қамқоршылықты күтеді, ол биліктен күміс табаққа салынған бақытты күтеді және әдеттегі архаикалық өмір салтына тез түсуге дайын. Менің замандастарым 1980 жылға қарай кеңес халқына уәде етілген коммунизм сол жылы Олимпиада ойындарымен ауыстырылғанын ұмытпайды. Сондықтан Тоқаевтың жеті жылдық президенттік өкілеттігінің соңғы жылы – 2029 жылға қарай Қазақстанның жалпы ішкі өнімін екі есе арттыру жоспары мені қатты таңғалдырды. Біз бүгінгі экономикалық өсуді болашақ 6 жылға сенімді түрде экстраполяциялау үшін тым аумалы-төкпелі кезеңде өмір сүріп жатырмыз. Тоқаев өз сұхбатында дәл осы сенімсіздікті жоюға тырысты», - деді сарапшы.
Оның айтуынша, бұл талпыныс дұрыс бағытта жасалған. Сарапшы бұл талпыныстың қаншалықты сәтті боларын уақыт көрсететінін қосып өтті.
«Халық Тоқаевтың уәделеріне сенеді деп үміттенемін. Өз басым уәде берген сәттен бастап сендім. Өйткені мен қазіргі Президенттің тұлғасын біраз уақыттан бері елестетіп келемін, оның бойынан біздің көшбасшыларымызға жат, алаяқтардың ойынын ойнауға мүмкіндік бермейтін жоғары адамгершілік және саяси ар-намыс қасиетін көріп отырмын. Менің ойымша, Тоқаев әлемдік деңгейдегі аса талғампаз саясаткер ретінде өзінің сыртқы саясатының негізгі акценттерін анық және айқын тұжырымдап берді. Ол бүгінде көпвекторлы мазмұнға толы, тіпті барлық әлемдік билік орталықтарынан бірдей қашықтықта. Менің ойымша, Тоқаев мұны тағы да айқын тұжырымдады», - деді А.Дубнов.
Саясаттанушының айтуынша, Қазақстан Президенті бұған дейін де талай рет айтқан осы билік орталықтарымен қарым-қатынастың егжей-тегжейіне тоқталған жоқ. Бірақ оған ең алдымен Ресеймен қарым-қатынасы және 2024 жылы басты маңызды оқиғаға айналатын сайлауға деген жеке көзқарасы туралы сұрақ қойылғандықтан, ол Ресейдегі президент сайлауын ерекше атап өтті.
«Менің ойымша, оның осы сайлау нәтижелеріне қатысты қандай да бір болжам жасаудан аулақ болғаны дұрыс, өйткені байыпты сарапшылар үшін бұл тақырып туралы сөз қозғау тіпті дұрыс емес. Ол «сөзімен және іс-әрекетімен жаһандық күн тәртібін қалыптастыратын» Ресей президентінің тұлғасына деген көзқарасын сабырлықпен, позитивті рухта білдірді. Нүкте. Бұл – өте терең мағыналы пікір, өйткені одан әрі мынадай сұрақтар болуы мүмкін: Владимир Владимирович Путиннің қандай әрекеттері жаһандық күн тәртібін анықтайды? Олар позитивті әлде позитивті емес пе? Нағыз саясаткер Тоқаев осы жерде нүкте қойып, өз көзқарасын нақты білдірген жоқ», - деп түсіндірді сарапшы.
Саясаттанушы Қазақстан Президентімен сұхбаттың сипатына тоқталып, оның бастапқыда қазақ тілінде берілгенін атап өтті.
«Бұл Тоқаевтың бір айдан астам уақыт бұрын Астанада Путинмен бірлескен баспасөз конференциясы кезінде өз сөзін қазақ тілінде сөйлеп бастап, ресейлік делегацияны бірден арттарынан құлаққап іздеуге мәжбүр еткен күшті әсерді қайталап отыр. Бұл Тоқаевтың тәуелсіз егемен Қазақстанның рәміздерін құрметтеу, орыс тілінің таралуы мен білімін құрметтей отырып, мемлекеттік тілді құрметтеу және дамыту қажеттігін дәйекті түрде көрсетіп жатқанын танытты. Бұл – өте маңызды месседж. Сұхбат қазақ тілінде жарияланған соң ғана, бірнеше сағаттан кейін ол «Казахстанская правда» газетінде орыс тіліне аударылды. Меніңше, бұл өте мәнерлі месседж», – деп санайды А.Дубнов.
Сарапшы Қасым-Жомарт Тоқаев пен оның командасы, ең алдымен оның идеологиялық секторының «жалпыұлттық құндылықтар жүйесін қайта іске қосуға» ұмтылуын атап өтті.
«Патриотизм», «Отанға деген сүйіспеншілік» және т.б. жалпы тіркестердің жоқтығы, тұрмыстық зорлық-зомбылық барынша аз болатын, әйелдер мен балалардың құқығы құрметтелетін әлеуметтік атмосфера құру үшін қарапайым мақсат тұжырымдалғаны мені жақсы жағынан таңғалдырды. Осыдан біраз уақыт бұрын Қасым-Жомарт Тоқаевтың Президент ретіндегі басты кредосы заңға бағыну екенін айтқаны есімде. Бұл – адам өмірінің ең қарапайым салаларында өркениетті тәртіп құрудың жалғасы. Әдемі сөз тіркестері жоқ, бірақ мемлекеттің адамдарға деген деген құрметі – олардың мәдени, өркениетті ортада өмір сүруін қамтамасыз ету талпынысы сезіледі», - деп түйіндеді саясаттанушы.
