Қазақстандағы орташа жалақы: сан мен шындықтың айырмашылығы
Қазақстанда айтыла қалса, пікірталас туындайтын тақырыптар жетерлік. Соның бірі – орташа жалақы. Әр тоқсан сайын Ұлттық статистика бюросы елдегі орташа жалақы көрсеткіші туралы деректер жариялайды, төңірегінде талқылаулар көбейеді. Осы тұста Kazinform тілшісі орташа жалақы көрсеткіші шынында қай деңгейде екеніне, оны қалай есептеген жөн болатынына үңілді.
Халық табысы қалай нақтыланады?
Алдымен Қазақстанда орташа жалақы қалай есептелетінін, басқа да есептеу тәсілдері барын білейік. Мысалы, елімізде 2024 жылдың IV тоқсанында орташа жалақы 434 982 теңге екені ресми жарияланды. Негізі бұл арифметикалық мән, яғни елде жұмыс істеп, ай сайын табыс табатын адамдардың жалақысын қосады да, қайтадан азаматтар санына бөледі. Ұжымда 5 адам бар дейік, әрқайсысының жалақысы әртүрлі: 100 000, 150 000, 200 000, 500 000, 1 500 000 теңге. Барлығын қосып, 5-ке бөле салсаңыз орташа мән 490 мың теңге болып шыға келеді. Көбіне осы есептеу әдісі алға тартылады, дегенмен азаматтардың қарсылығын тудырып, «шындықтан алшақ» деп бағаланып жататыны жасырын емес.
Жалпы, бұл тақырыпқа келгенде медианалық мәнге қараған дұрыс. Әр тоқсан сайын жарияланатын Ұлттық статистика бюросының орташа жалақы туралы дерегінің мәтінінде медианалық жалақы деген тұсты байқайсыз. Мысалы, орташа жалақы 434 мыңнан асады деп айттық, алайда медианалық мән - 308 717 теңге. Мұнда есептеу әдісі сәл күрделі, барлық жалақыларды өсу ретімен орналастырып, ортасында тұрған мәнді таңдайды. Егер қызметкерлер саны жұп болса, екі ортасындағы санның орташа мәні алынады. Тағы да алдыңғы мысалды қарастырамыз, 5 адамның жалақысы – 100 000, 150 000, 200 000, 500 000, 1 500 000 теңге. Көріп отырмыз, медиана – 200 000 (ортадағы сан).
Орташа жалақы көп табыс табатындардың әсерінен жоғары болып көрінсе, медиана нақты жалақы деңгейін дәлірек көрсетеді. Дегенмен модальдық жалақы деген де бар. Бір сөзбен айтқанда, топтастыру. Нәтижесінде елдегі ең жиі кездесетін жалақы тобын табады. Халықтың арасында 100 мың теңге айлық алатындар көп болса, орташа мәнді де, медианалық мәнді де ысырып, модальдық жалақы 100 мың теңге деп көрсетіледі. Мысалы, Ұлттық статистика бюросы былтыр елде ең жиі кездесетін жалақы 97 мың теңге екенін мәлімдеді. Аса жағымды көрінбейді, сондықтан әлемде бұл әдіске сүйенетіндер көп емес.
Өсу ме, кему ме – қарқынды қалай бағалаймыз?
Алдымен Қазақстанда орташа жалақы әр жылдары қандай межеде болғанын қарап алайық.
Әрине, бір қарағанда бәрі жақсы, тоқтаусыз өсім болып отыр. Бірақ көрсеткіш ұлттық валюта – теңгемен көрсетілген. Ал әлемде көбіне өмір сүру сапасы доллармен өлшеніп жатады. Ендеше бұл тұрғыда өсім болып жатыр ма?
Мысалы, 2014 жылы орташа жалақы 121 мың теңгеден асты. Сол жылдың басында 1 доллар 155 теңгеге бағаланған, яғни орташа жалақы доллармен 780 болды. Дегенмен 2014 жылдың ақпанында әлемде геосаяси мәселелер туындап, әсерінен 1 доллар 185 теңгеге қымбаттады. Соған сай елімізде орташа жалақы 654 долларға төмендеді.
Енді 2020 жылды қарастырайық. Сол жылдың басында пандемия өршімей тұрып, 1 доллар 380 теңге еді. Орташа жалақы – 213 мыңнан асып, 560 доллар болып тұрды. Бірақ наурызда пандемия күш алды. Әлем елдерімен қатар, еліміз де қиындық көрді, доллар қымбаттады. Ақыры 2020 жылдың соңында 1 доллар 420 теңгенің маңайына барып, орташа жалақы 507 долларға азайды. Сонда 2014 жыл мен 2020 жылы елдегі орташа жалақы долларға шаққанда өспегенін көресіз.
Дегенмен 2024 жылдың қорытындысында жағдай біршама жақсарған екен. Былтыр қарашада доллар бағамы теңселіп, 500 теңгеден бір асып, 494 теңгеге тұрақтағаны есте. Осыған қарамастан 434 мың теңге 880 долларға теңеліпті.
Осы тұста қысқаша жаһан елдеріндегі жағдайды шола кетейік. Ашық дереккөздерге сүйенсек, 2024 жылы көрші Өзбекстанда орташа жалақы 437,8 доллар болған. Ал Беларусьте – 701 доллар, Ресейде 951 доллар деңгейінде тіркелген. АҚШ-та – 4 540, Қатарда – 4 201, Швейцарияда – 7 187 доллар.
Медианалық мәнге иек артқан жөн
Ендігі сауал: қай есептеу тәсілі шындыққа жақын? Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің прфессоры, экономист Мағбат Спановтың айтуынша, жалақы – халық табысының маңызды факторы. Кез келген отбасының айлық табысы оның қай деңгейде өмір сүріп жатқанын анықтайды – ауқатты ма, бай ма, кедей ме?..
– Менің ойымша, бұл мәселе философиялық сипатқа ие. Жасыратыны жоқ, шенеуніктер көбіне ең жоғары көрсеткіштерді ұсынуға тырысады. Алайда кез келген көрсеткішті әртүрлі әдіспен есептеуге, методологиялар қолдануға болады. Мысалы, жалпы ішкі өнімді есептеу секілді.
Орташа жалақыға келгенде мен салалар бойынша есептелген медианалық мәнді анағұрлым шынайы санаймын. Қазақстанда орташа жалақы мен медианалық жалақының арасы алшақ, 150 мың теңгеге жуықтайды. Осы айырмашылық халықтың әл-ауқаты мен табысына қатысты көзқарасты өзгертеді, – дейді сарапшы.
Дамыған елдерде орташа жалақыны түрлі әдістермен есептейді. Бірақ басым бөлігі медианалық жүйені пайдаланады. Спановтың сөзінше, Қазақстанда жалақыны салалар бойынша сағаттық орташа төлем арқылы есептеу маңызды көрсеткіш болар еді. Халықтың кедейлік деңгейін салыстыру тұрғысынан бұл айқын көрініс береді.
– Мысалы, Қазақстан әлемдегі орташа дамыған елдер қатарына жатады. Сондықтан БҰҰ шеңберінде кедейлік деңгейі адам басына шаққанда 5,5 долларлық табыс пен шығын негізінде есептеледі. Ал Африкада бұл деңгей - 4 доллар. Егер орташа сағаттық жалақыны есептейтін болсақ, онда жағдай Ұлттық статистика бюросы мен Еңбек министрлігі жариялайтын көрсеткіштер секілді қолайлы болмас еді, – деп қосты ол.
Экономист Андрей Чеботаревтың ойынша, қазақстандықтар расымен де ресми орташа жалақы көрсеткіштеріне жиі күмән келтіреді. Бірақ әр кез есте сақтайтын дүние бар: орташа жалақы - құдды бір ауруханадағы барлық науқастың орташа дене қызуы іспетті көрсеткіш.
– Негізі медианалық жалақыға қараған дұрыс, бірақ ол да Қазақстанда салыстырмалы түрде жоғары деңгейде тұр. Мәселен, медианалық жалақы 2024 жылдың соңында 308 мың теңгеден аса сома болды, бұл – 2023 жылдың соңымен салыстырғанда 16%-ға жоғары. Алайда елдегі өмір сүру деңгейіне қатысты шағымдар да көбейіп жатыр.
Иә, елде барлығы бірдей жақсы өмір сүріп жатқан жоқ. Дегенмен әлемдегі ең бай мемлекеттерде де барлық азамат ауқатты өмір сүрмейді. Әрдайым сәті түспегендер, белгілі бір себептермен табыс таппағандар кездеседі. Бір сөзбен айтқанда, біздегі орташа жалақы – арифметикалық орташа мән, ал медианалық жалақы – нақты орташа мән, – дейді маман.
Күнкөріс деңгейі қалай құбылды?
Экономика саласындағылар Энгель заңы аталатын тұжырымды жақсы біледі. Бұл не десеңіз, неміс статисі және экономисі Эрнст Энгель халықтың табысы мен шығыстарының байланысын зерттей келе: «Егер халық табысының 50 пайыздан астамын азық-түлікке жұмсаса, елдегі кедейліктің артқанын көрсетеді», - деген. Осы қағида экономикада кедейлік пен өмір сүру деңгейін бағалауда жиі қолданылады. Әрине, Қазақстанның жағдайында қазір бұл сөз өзекті ме, емес пе – оны нақтылай алмаймыз. Дегенмен халықтың өмір сүру сапасына қатысты материалдарда азық-түлік шығындарын ескергеніміз жөн.
– Жалпы, халық шығындарының құрылымында азық-түлікке жұмсалатын қаражат үлесі негізгі орынға ие. Мұнда бірнеше фактор бар. Кез келген отбасы физикалық тұрғыда тамақтануы керек. Енді қараңыз, бір отбасы азық-түлікке ай сайын 160 мың теңге жұмсайды делік. Егер ресми статистикада көрсетілгендей, орташа жалақы 430 мыңнан асатын болса, жағдай тұрақты секілді көрінеді, яғни маңызды санатқа жұмсалатын шығын табыстың 50 пайызына жетпейді.
Бірақ орташа жалақы ретінде медианалық мәнді (309 мың теңгеге жуық) қарастырсақ, жаңағы 160 мың теңге табыстың 50 пайызынан асып кетеді. Жағдай мүлде басқа сипат алады, бұл – Қазақстан халқының негізгі бөлігінің қаржылық жағдайы тұрақсыз екенін көрсететін факторлардың бірі. Мұны тек осылай түсіндіруге болады, – дейді экономист Мағбат Спанов.
Қазақстанда азаматтар табыстың 50 пайыздан сәл артығын азық-түлікке жұмсайтынын Андрей Чеботарев та растап отыр. Дегенмен халықтың азық-түлік себетінде қымбат саналатын ет өнімдері айтарлықтай көп екенін ұмытпаған жөн екен.
– Негізі орташа жалақыдан төмен табыс табу – табысыңды арттыруға және мансаптық өсу туралы ойлануға сигнал. Негізінен медианалық жалақыға сүйенген дұрыс. Ол - 308 мыңнан астам теңге, бірақ тоқсан сайын өсіп келеді. Ал әлеуметтік желілердегі шағымдарға көп көңіл бөлмеу керек, өйткені орташа жалақы туралы кез келген жазба астында міндетті түрде «бұл - өтірік, ешкім мұндай жалақы алмайды» деген пікірлер болады. Бірақ фактілер бұған қарама-қарсы нәрсені көрсетіп отыр.
Тіпті, мен орташа жалақыға тағы 20-30 пайыз қосар едім, өйткені бізде көлеңкелі экономика деңгейі жоғары. Көптеген адам өз табыстарын жасырады. Сондықтан көрсеткіш шын мәнінде ресми сандардан әлдеқайда жоғары болуға тиіс, – деп тосын пікір айтты экономист.
Қорыта айтқанда, біз орташа жалақы төңірегінде аз-кем шолу жасап, сарапшылардың пікірін тыңдап көрдік. Бір түсінгеніміз, орташа жалақы ретінде медианалық мәнді қабылдаған жөн. Басқалармен салыстырғанда елдегі жалақы деңгейі тұрақты екеніне көз жетті. Алайда дамыған елдердегі көрсеткішке жақын арада жете қоймасымыз түсінікті.
Айта кетейік, Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек жыл басында ғылыми қызметкерлердің еңбекақысы төңірегіндегі дауға жауап берді.
