Біздің стратегиямыз уранды жер қойнауын барынша тиімді пайдалануға бағытталған - Мейіржан Юсупов
Климаттың өзгеруі, экономиканы көміртексіздендіру, электр қуатын тұтынудың күрт өсуі – бүгінде өзекті мәселеге айналып отыр. Енді бәсекеге қабілеттіліктің басты факторы болып таза да арзан электр энергиясына қолжетімділік төрге шықты. Мұндайда әуелі тілге оралатыны – атом энергиясы. Қанша жерден қайшы пікірлер айтылса да, қазір өркениет одан арзан әрі таза қуат көзін тапқан жоқ. Сондықтан ядролық энергетика саласында үлкен бетбұрыс байқалады. Бұл атом электр станциясының негізгі отыны – уранға сұранысты жаңа деңгейге көтерді. Осы бір тарихи күрделі кезең табиғи уран өндіру және сату бойынша әлемдік көшбасшы компания қызметіне қалай әсер етті, алдағы міндеттер қандай деген сұрақтармен «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ басқарма төрағасы Мейіржан Юсуповты әңгімеге тарттық.
- Мейіржан Бақытұлы, Қазақстан уран өндіру бойынша әлемдік көшбасшы екенін білеміз. Сіздің ойыңызша, еліміз бұл артықшылықты қалай пайдаланады? Қазақстан одан да қуатты уран хабы болу үшін тағы не істей алады?
- Қазақстанда уранның мол қоры бар. Дүниежүзіндегі бүкіл барланған қордың шамамен 14%-ына ие еліміз әлемде екінші орында тұр. Біз осы маңызды энергетикалық ресурстың әлемдік жетекші өндірушісі болғанымызды мақтан тұтамыз. Жыл сайын әлемдік ядролық энергетиканы отынмен қамтамасыз ету үшін қажетті уранның шамамен 40%-ын Қазақстан өндіреді. Бұл әлемдегі әрбір үшінші ядролық реактор қазақстандық уранда жұмыс істейтінін білдіреді. Атом энергетикасы әлемде төмен көміртекті энергия көздеріне көшуде маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ, Париж келісімінің мақсаттарына және БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізуде де маңызды рөл атқарады.
Президентіміз өз Жолдауында атап өткендей, Үкімет геологиялық және геофизикалық зерттеулер саласындағы жұмысқа жәрдемдесуі тиіс. Ұлттық оператор ретінде, уранның жаңа кен орындарын геологиялық барлау және ресурстық базаны толықтыру әрқашан басым міндеттер болып келді және солай бола бермек, өйткені біз Қазақстанның атом саласының болашағын ойлаймыз. Ең бастысы, біз болашақ ұрпақ үшін уранның жеткілікті қорын сақтауды қамтамасыз еткіміз келеді.
Әлемдік уран хабы ретіндегі ұстанымдарымызды нығайтуға қатысты болашақ жоспарлар туралы айтқанда, мен қыркүйек айында ел Президентінің халыққа Жолдауында айтқан сөздеріне тоқталып өткім келеді. Президент еліміз біздің ұлтымызды шынымен өзгертетін жобаларды бастауы керектігін және біздің назарымыз уранды конверсиялау мен байытуға бағытталуы керектігін айтты.
Бұрын компания табиғи уран өндіруге назар аударып келген, өйткені бұл біз үшін ең үлкен экономикалық пайдасы бар тартымды кезең болды. Ядролық отын циклінде өзінің техникалық мүмкіндіктерін одан әрі дамыту жөніндегі жұмыс шеңберінде 2020 жылдың басында Қазатомөнеркәсіп канадалық Cameco компаниясының уранды қайта өңдеу мен конверсиялаудың бірегей технологияларына қол жеткізді. Қол жеткен конверсия технологиясын пайдалана отырып, Қазатомөнеркәсіп болашақта қолайлы нарықтық конъюнктура жағдайында уранды конверсиялау бойынша өз өндіріс орындарын да құра алады. Уранды конверсиялау да, байыту да жоғары технологиялық және капиталды қажет ететін жобалар екенін атап өткен жөн. Осындай жобаларды әзірлеу туралы шешім экономикалық, экологиялық және әлеуметтік факторларды қоса алғанда, барлық факторларды ескере отырып, Үкіметпен бірлесіп қабылдануы тиіс.
Сондай-ақ, 2017 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен АЭХА арасындағы келісімге сәйкес Үлбі металлургия зауытының аумағында Төмен байытылған уран банкін іске қосқанымызды атап өткім келеді. Қазақстанда ТБУ банкін құру біздің елімізге деген жоғары сенім мен мемлекетіміздің ядролық қаруды таратпау жөніндегі бастамаларын халықаралық қоғамдастықтың жоғары бағалайтынын көрсетіп берді.
Еліміздің Жалпы ішкі өніміндегі уран саласының үлесі онша маңызды болмағанына қарамастан, уран – стратегиялық экспорттық тауар және Қазақстан Республикасының экономикалық өсуі мен дамуының маңызды құрамдас бөлігі.
- Биылғы 9 айда Қазақстанда уран өндіру және қайта өңдеу көлемі қандай болды? Өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда динамика қаншалықты өсті немесе төмендеді?
- 2023 жылдың бастапқы тоғыз айындағы өндіріс көлемі 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда біршама төмен болды, бұл ең алдымен жылдың басында жарияланған 2023 жылға арналған өндіріс жоспарының шамалы төмендеуіне байланысты (биыл – 15 317 tU, былтыр – 15 446 tU, шамамен 1% төмендеу).
Күкірт қышқылы сияқты белгілі бір негізгі материалдарға шектеулі қол жетімділікпен байланысты қиындықтар әлі де сақталады және бұл 2024 жылы өндіріске теріс әсер етуі мүмкін. Алайда, 2023 жылы өндіріс көлеміне қатысты болжамдар 20500-21500 тонна деңгейінде өзгеріссіз қалады. Ұзақ мерзімді тұрақтылығымызды қамтамасыз ету және уран өндіру саласындағы әлемдік көшбасшылықты сақтау мақсатында белгілі бір негізгі материалдардың, соның ішінде күкірт қышқылы мен жабдықтардың жетіспеушілігі мәселелерін шешу үшін белсенді жұмыс жүргіземіз. Халықаралық уран нарығының динамикасына бейімделе отырып, жоғары қауіпсіздік стандарттарын және өндірістегі жауапкершілікті қолдауға тырысамыз.
- Қазақстандық уранды негізінен қай елдер сатып алады? Жалпы көлемі қандай?
- Компаниямыздың стратегиялық көзқарасы – әлемдік атом өнеркәсібі үшін таңдаулы серіктес болу. Компания жыл сайын сату географиясы мен портфелін кеңейтуге тырысады.
2022 жылы Қазатомөнеркәсіп уран өнімін 11 елдегі 24 сатып алушыға, 2021 жылы 8 елдегі 21 сатып алушыға жеткізіп берді. Тарихи тұрғыдан қазақстандық уран өнімінің негізгі сатып алушысы – ҚХР. Біріншіден, Қытайда атом энергетикасын дамыту бойынша өршіл бағдарлама қабылданды. Екіншіден, географиялық орналасуы және біздің ортақ шекарамыз Қытайды тасымалдау уақыты мен құны бойынша ең тиімді тапсырыс берушіге айналдырады.
Еліміздің әлемдік көпвекторлы саясатына сәйкес, біз тек бір бағытқа басымдық бермей, клиенттік портфолиомызды әртараптандыру және тәуекелдерді азайту үшін қолдан келгеннің бәрін жасаймыз. 2022 жылы уранның жалпы сатылымының 46%-ы Азия елдеріне тиесілі болды, Еуропа елдеріне сатылым – 26%, ал Америка құрлығындағы елдерге сатылым – 28%. Осы аймақтардағы сатып алушылардың әртүрлілігі уранға деген әлемдік сұранысты көрсетеді. Түрлі континенттердегі көптеген елде атом өнеркәсібінің қажеттіліктерін қамтамасыз етіп отырған Қазақстанның ураны бүкіл әлемде үлкен сұранысқа ие.
- Қазақстанның энергетика, атап айтқанда уран жеткізу саласындағы негізгі серіктестерінің бірі – Франция. Эмманюэль Макронның жақында Астанаға жасаған сапарын ескергенде, осы саладағы екіжақты қатынастар одан әрі қалай дамиды деп ойлайсыз?
- Франция президентінің бұл сапары энергетика саласындағы және атап айтқанда уран саласындағы екіжақты қатынастарды дамытудың елеулі қадамын білдіреді. Сапар қорытындысы бойынша екі ел арасындағы ынтымақтастықты одан әрі нығайту үшін әлеуеті бар бірқатар маңызды келісімдер мен декларацияларға қол қойылды.
Франция Қазақстанда уран саласының дамуына ықпал еткен алғашқы инвесторлардың бірі болды. «КАТКО» - Orano компаниясымен бірлескен кәсіпорын, 1996 жылдан бері табысты жұмыс істеп келеді, бұл біздің елдеріміздің уран саласындағы серіктестікке деген ұмтылысын білдіреді.
Сонымен қатар, Қазақстан мен Францияны атом энергетикасы саласындағы ортақ мүдделер біріктіреді: Қазақстан – әлемдегі ең ірі уран өндіруші және Еуропада тұтынылатын ядролық отынның төрттен бірінен астамын қамтамасыз етеді. Франция өзінің энергетикалық секторында атом энергиясын 63%-ға пайдаланады. Мұндай жағдай табиғи түрде ынтымақтастықты дамыту үшін алғышарттар туғызады және екі ел үшін де кең мүмкіндіктер ашады.
Қазатомөнеркәсіп пен атом саласындағы жетекші ойыншы Framatome компаниясы арасындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қою Қазақстанда атом саласын дамытудың маңызды кезеңі саналады. Бұл келісім бұрыннан бар ынтымақтастықты кеңейтіп қана қоймай, жаңа бірлескен жобаларды зерделеуге және іске асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Франция үшін уранның сенімді жеткізушісі екенін мақтан тұтады. Біз француздық EDF компаниясына табиғи уран жеткіземіз және серіктестігімізді одан әрі нығайту бізге Францияның ядролық энергияға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруда шешуші рөл атқаруға мүмкіндік беретініне сенімдіміз.
- Компанияның уран өндіру және оны өңдеу бойынша алдағы жоспарлары қандай?
- Уран өндіру жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар шеңберінде жүзеге асырылады, олар келісімшарттың бүкіл қолданылу кезеңіндегі өндіріс көлемінің жыл сайынғы жоспарлы деңгейлерін белгілейді.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес біздің жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар шеңберінде белгіленген көлемдерден 20%-ға дейін аз немесе көп өндіруге құқығымыз бар. Қазатомөнеркәсіп нарыққа бағдарланған стратегияны ұстана отырып, нарықтық тәртіптілігін көрсетті және соңғы 6 жыл ішінде (2018 – 2023) жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар шеңберінде жоспарланған көлемнен 20%-ға төмен өнім шығарды.
Бұл стратегия бастапқы уранның әлемдік жеткізілімдерінің едәуір қысқаруына алып келді, бұрын толып-тасқан уран нарығында тепе-теңдікке қол жеткізуге ықпал етті. Біздің нарықтық тәртіпті ұстанатын стратегиямыз Қазақстанның уранды жер қойнауын барынша тиімді пайдалануға бағытталған. Осындай қолайлы геологиямыз барын мақтан тұтамыз, өйткені біздің ЖҰШ (жер асты ұңғымалы шаймалау) технологиямыз ESG және шығындар тұрғысынан әлемдегі ең үздік уран өндіру әдісі саналады. Қазіргі геосаяси белгісіздік пен тәуекелдер жағдайында Қазатомөнеркәсіп табиғи уранды сенімді жеткізуші ретінде өзінің жетекші позициясын сақтауға ұмтылады, сондай-ақ энергия компанияларының ESG талаптарына сәйкес келетін және тәуекел деңгейі төмен юрисдикциялардан жеткізу көздерін әртараптандырудағы қажеттіліктерін қамтамасыз етуге дайын.
Нарыққа бағытталған стратегиямызға сәйкес, біз 2024 жылы өндіруге қатысты өз шешімімізді ұстанамыз, яғни өндіріс көлемі жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар шеңберінде өндірудің жоспарланған деңгейімен салыстырғанда 10%-ға төмен болады.
Жария компания ретінде біз ашықтық қағидаттарын ұстанамыз. Компания, әрине, 2024-2025 жылдары жоспарланған өндірісті ұлғайтуды қамтамасыз етуге тырысады. Дегенмен, жеткізу тізбегіндегі қиындықтар біздің өндіріске әсер етуі мүмкін ең маңызды тәуекелдердің бірі болып қала береді. Жағдайдың толық көрінісі 2023 жылғы күрделі жұмыстар аяқталғаннан кейін айқын болады, сол кезде біз 2024 жылға арналған операциялық болжамдарымызды жариялаймыз.
Қорытындылай келе, Қазатомөнеркәсіпке сеніп тапсырылған уран қорлары еліміздің ұзақ мерзімді активі екенін атап өткім келеді. Біз бұл активті қазақстандықтардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының игілігі үшін барынша тиімді басқарамыз.
