Әлихан қамауда ұсталған Ақ түрме
ПАВЛОДАР. KAZINFORM - Керекуде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ басында қазақтың талай ұлт қаймақтары, соның ішінде Әлихан Бөкейханұлы жазасын өтеген «Ақ түрме» болған. Ғимарат ақ патша заманынан, ақтардан қалғаны себепті халық аузында солай аталып кеткен деседі. Қазір бұл көне нысанның орнында тоғыз қабатты зәулім баспана бой көтерген.
Ақ түрме заманында қазіргі Павлодар қаласындағы Астана және Лермонтов көшелерінің қиылысында орналасқан. Аумақтың ресми атауы 1919 жылға дейін 8-Мещан тұйық көшесі болғанымен, халық аузында «Тюремный шолақ көшесі» деп аталып кеткен.
Негізі Павлодар қаласында кеңес өкіметі алғашқы құрылған жылдары екі түрме болған. Ақ түрмеден бөлек, мемлекеттік қауіпсіздік органдарының жасырын түрмесі құрылған. Ол қазіргі 29-шы қараша көшесі, №2 мекенжайындағы «Эко» баспанаханасында орын тепкен.
Бұл көшені қаланың құрдасы десе болады, себебі Ертіс өзеніне жақын тұрған ғимарат алғашқы форпостар мен станицалар салынған уақытта тұрғызылған. Өлкетанушы Эрнест Соколкинның «Қаламыздың көшелері» атты кітабында керекулік көпес, өнеркәсіпші Артемий Деров ХІХ ғасырдың 90-жылдары бұл жердегі ағаш үйді бұздырып, орнына кірпіштен екі қабатты үй салдырғаны айтылады. Ал көпес қайтыс болған соң арада бір жыл өткенде, яғни 1911 жылы бұл үйде орыс-қазақ училищесі ашылады. Алғашқы директоры ретінде Әбікей Сәтбаев тағайындалған.
Осы училищеде қазақтың қос ұлы тұлғасы – Қаныш Сәтбаев пен Жүсіпбек Аймауытов білім алады.
Училище 1920 жылы жабылып қалады да, ғимаратқа мемлекеттік қауіпсіздік органдары ие болады. Кеңестің қызыл офицерлері бұл жерде жарты ғасырға жуық уақыт ойларына келгендерін істеп, талай сұмдықты жасаған. Білетіндер үйдің астынан Ертіс өзеніне шығатын үңгімежол болған деседі. Қауіпсіздік органдарының жендеттері атып тастаған адамдардың денесі сол арқылы өзенге тасталып отырған...
Ал «Ақ түрменің» тарихы жайында айтатын болсақ, ХІХ ғасырдың соңында бұл жерде казак-орыс әскерлері жаттығулар жүргізіп, салтанатты шерулер жасаған. Қарсысында барак үлгісінде ағаштан салынған әскери казарма, қару-жарақ қоймасы, гаупвахта және әскери бастық үйі болған. Осы әскери казармалар арасында уездік түрменің екі қабатты кірпіш ғимараты орналасқан. Шамамен 1880 жылы бой көтерген. Кеңес өкіметі орнағанға дейін Ақ түрмеде қылмыскерлер ғана емес, саяси сенімсіздер, халықшылдар, кейіннен социал-демократтар мен большевиктер жазасын өтеген. Қызылдар қалада билік орнатқан соң түрме көп уақытқа дейін жұмыс істеп, Сталин режіміне қарсы болғандар тоғытылды. Тек арада 100 жыл өткенде, 1980 жылы ғимарат құлатылып, орнына қазіргі тоғыз қабатты тұрғын үй тұрғызылады.
Э. Соколкиннің дерегінше, кеңес өкіметі орнаған уақытқа дейін Павлодарда жалғыз ғана түрме болған, яғни осы Ақ түрме. Ендеше кезінде Алаш көсемі Әлихан Бөкейханұлы жазасын өтеген түрме нақ сол болуы ғажап емес. Әлихан Бөкейханұлының 1906 жылғы 21 ақпанда А.М. Колюбакинге жазған хаты Мәскеудің әскери-тарихи мұрағатында сақталып қалған. Хатта ұлт көсемі: «...Мақала-хатты заңсыз жолмен жіберіп отырмын. Менің хаттарым тексеріледі, тіркеледі. Егер маған хат жазамын десеңіз: Павлодар. Медицина фельдшері Аманбай Шегіровке. Оның ішіне Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановқа деп жіберіңіз. Мемлекеттік Думада кездесерміз. 21.02.1906 ж. Павлодар, Семей облысы. №25. Газетті менің хатыммен бірге Павлодарға Нароконовқа жіберіңіз» деген жолдар бар. Ә. Бөкейханұлы Павлодардың түрмесінен жолдаған хаттарының соңына нақты уақытын және «Павлодар. Түрме» деп жазып отырған.
Ә. Бөкейханұлының өміріне қатысты соңғы жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген мақалаларда кеңес өкіметіне дейін Алаш көшбасшысы патша үкіметінің қуғындауына ұшырап, жер аударылғаны туралы кеңінен айтылады. 1917 жылға дейін үш рет (1902, 1906, 1908 жылдары) тұтқынға алынып, түрмеге қамалған, ал 1909-1917 жылдары Самарада айдауда болды. Ендеше тұлғаның «Ақ түрмеде» болғанын дәлелдейтін бұдан асқан айғақ жоқ деп ойлаймыз.
Еліміздің оңүстігіндегі Шаянда мешіт-медресе ашып, халықты имандылыққа шақырған Аппақ ишан да осы түрмеде қамауда болып, соңғы демі сол жерде үзілген деседі. 1937-1938 жылдары қуғын-сүргінге ұшыраған талай қазақ азаматтары да осы түрмеге қамалған. Әлемге әйгілі жазушы, Нобель сыйлығының лауреаты Александр Солженицын де жазасын өтеген. Павлодардағы түрме туралы естеліктерін қаламгер «Архипелаг ГУЛАГ» кітабында жазып қалдырғаны мәлім.
