Асыл тұқымды қой басын қалай сақтап қалуға болады – ғалым

ОРАЛ. KAZINFORM — Елімізде, соның ішінде Батыс Қазақстан облысында асыл тұқымды қой басын көбейту, асылдандыру жұмыстарын өз деңгейінде жүргізу өзекті мәселе болып тұр. Осыған орай Kazinform тілшісі ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің профессоры Балуаш Траисовқа бірнеше сауал қойған еді.

 - Балуаш Бақышұлы, Батыс Қазақстан облысында төрт түлік малды өсіру жайы қандай деңгейде деп ойлайсыз?

- Бұл жөнінде айтқанда, алдымен мал шаруашылығының тарихына тоқтала кеткен жөн болар. Ата-бабамыз әуелден-ақ төрт түлікті өсіріп, оның өнімдерін тұтына білген. Соның ішінде «Мал өсірсең, қой өсір, табысы оның көл-көсір», деп тегін айтпаған. Нақты деректерге қарағанда, өткен ғасырдың басында аймақта 9 млн 800 мың бас мал тіркелсе, соның басым көпшілігі қой болған. Алайда 1900-1921 жылдар аралығында оба, аусыл сияқты індеттердің салдарынан қой саны айтарлықтай қысқарған. Егер 1919 жылы 2 млн 670, 484 мың қой болса, 1921 жылы 1 сәуірде 375 мыңға дейін азайған. Сол жылы мал түгілі, адам да аштықтан қырылғаны белгілі.

Одан кейін жағдай біршама түзеліп, облыста өткен ғасырдың 60-80 және 90 жылдардың орта тұсына дейін қой саны 2-2,8 миллион шамасында болды.

Әйтсе де кеңес өкіметі ыдырап, шаруашылықтар тарағаннан кейін 2000 жылдардың басында қайтадан 572 мың басқа дейін кеміген.

Кейінгі жылдары Үкімет тарапынан шаралар қабылданып, мал шаруашылығына жасалған қолдау нәтижесінде қазіргі таңда 1 млн 330 мың қой, 190,4 мың ешкі өсірілуде.

- Ал осы малды асылдандыру мәселесі жөнінде не айтар едіңіз?

- Қазіргі таңда малдың бәрі жекенің қолында. Сондықтан ғалымдармен бірлесіп селекциялық жұмыстар жүргізудің маңыздылығын шаруалар да түсініп, қолдай білулері керек. Екіншіден, ДНҚ негізінде генетика мәселесіне көңіл бөлудеміз. Осы бағытта басқа облыстардағы ғалымдармен бірге жұмыстанып келеміз.

Еділбай қойы Батыс Қазақстан облысынан бастау алып, өзге өңірлерге барынша таралғаны мәлім.

Бұдан бөлек, Ақжайық етті-жүнді кроссберд қой тұқымы шығарылды. Мұның тарихы мынадай. Кезінде Кеңес одағы 100 мың тонна жартылай биязы жүнді шет елден алып отырған. Әскери киім тігу үшін КСРО Қорғаныс министрлігі жартылай биязы жүнді қойды елімізде өсіруге болады ма деген ұсыныс берген. Соған байланысты 1967 жылы облысқа ғалымдар келіп, Тасқала ауданында зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1968 жылы бонитировка жасалып, Ақжайық етті-жүнді кроссберд қой тұқымы 1996 жылы бекітілді. Мен бұл жұмысқа 1977 жылдан араластым. Кейін бұл тұқымның бір зауыттық етті типі және үш аталық ( іріленген, ұзын және қою жүнді) іздері шығарылып, патенттер алдық. Қойды кезінде Қарағанды, Ақтөбе, Семей облыстары сатып алды.

- Қазір бұл қой тұқымының жағдайы қалай?

- Күні бүгін университет қарауында малдың саны азайды. Өйткені қойды бағу үшін қора, жем-шөп, шопан керек. Сол себепті бірнеше отар қой фермерге жалға берілді. Ол шаруа жалғыз қоймен отырмайды, жылқы, сиыр өсіреді, жері болса, егін салады. Біз оларға ғылыми тұрғыда кеңес беріп, көмектесеміз.

- Қойдың жүні мен терісін ешкім алмай, далада қалатыны жөнінде жиі сөз болады. Бұл турасында не айтар едіңіз?

- Иә, бұл да – шешуді қажет ететін көкейкесті мәселенің бірі. Ақжайық етті-жүнді кроссберд қойы бір, Еділбай мен қылшық жүнді қой екі рет қырқылуы керек. Өкінішке қарай, жүн өтпейтін болғаннан кейін шаруалар бір рет қана қырқуға көшті. Олар үшін мұның бәрі – шығын. Сөйтіп қой қырқудың технологиясы бұзылды. Соның салдарынан қойдың жүні киіз болып, тұтасып кетеді. Жүнге жабысқан ошаған фабрикалардың құрылғысын сындырады.

Тағы бір мәселе, шаруашылықтарда қарапайым қойшыға дейін жетіспейді. Күні бүгін қой бағатын адам табу қиын.

- Батыс Қазақстанда кезінде елтірісі үшін қаракөл қойы да өсірілгені белгілі. Қазір бұл қой тұқымы бар ма?

- Біздің облысымызда жоқ. Атырау мен Түркістан облысында ғана сақталып қалды. Ешкі жөнінде айта кетсек, оның тұқымын асылдандыру қолға алынбай келеді. Бізде түбітті ешкілер жоқ. Тек жергілікті қылшық жүнді ешкілер ғана бар. Ғылыми негізде ешкінің сүтті тұқымын көбірек өсіруге болар еді.

Қорыта айтқанда, қолда барды сақтай отырып, мал тұқымын асылдандыру бағытында көп жұмыстар жасалуы қажет деп есептеймін.

- Әңгімеңізге рахмет.

Еске сала кетейік, бұдан бұрын Қазақстанда қой шаруашылығын қалай дамытуға болатынын жазған едік.