Арменияның ЕАЭО-дан шығу туралы жоспары жоқ — саясаттанушы пікірі
АСТАНА. KAZINFORM — Қазақстандық астық импорты, логистика, сауда. Армения үшін тағы қандай бағыттар маңызды? Қазақстан мен Армения арасындағы қарым-қатынастың перспективалары туралы Kazinform агенттігіне Арменияның Қолданбалы саяси зерттеулер институтының (APRI Armenia) ғылыми қызметкері Сергей Мелконян сұхбат берді.
— Екіжақты ынтымақтастық мәселесінен бастасақ. 2025 жылғы наурызда Армения сыртқы істер министрі Арарат Мирзоян Қазақстанға сапарлап, сауда-экономикалық ынтымақтастықтың іс-қимыл жоспарын іске асыруды жандандыру туралы келіссөздер жүргізді. Арменияға қандай Қазақстаннан келген, оның ішінде шикізаттық тауарлар қызықты?
— 2023 жылы Армения азық-түлік қауіпсіздігі стратегиясын бекітті, бұл оның сыртқы экономикалық басымдықтарына тікелей әсер етеді. Ең маңызды категория — бидай. Қазір елдің 70%-дан астамы импортталады, ал 2015–2016 жылдары өз қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі әлдеқайда жоғары болған. Бұл тұрғыда Қазақстанның Иран нарығына астық жеткізе алғаны маңызды. Армения Иранмен шекаралас, ал Тегеран ЕАЭО-мен еркін сауда туралы келісімге ие болғандықтан, егер баға бәсекеге қабілетті болса, Қазақстандық астықтың Арменияға импорты жеткізу бағыттарының әртараптандырылуы тұрғысынан қызықты болуы мүмкін. Сондай-ақ өсімдік майы да — Армения импортқа тәуелді тағы бір категория. Қазақстанның 2024 жылғы май экспорты 12%-ға өскен, бұл нарық перспективалы болуы ықтимал. Сонымен қатар, шошқа етін жеткізу де қызығушылық тудырады. Арменияда өз қажеттіліктің шамамен 50%-ы қамтамасыз етіледі. Қазақстаннан біздің елге жеткізудің мысалдары бар, бұл ынтымақтастықты кеңейту мүмкіндігін көрсетеді. Энергоресурстарға келер болсақ, жағдай күрделірек. Армения негізінен Ресейден жеңілдікті бағамен газ алады. Ираннан жеткізу бар, бірақ ол электр энергиясын өндіру үшін қолданылады, ол кейін экспортталады. Логистика тұрғысынан, ауысымдық схемалар болғанымен, Қазақстандық газ бәсекеге төтеп беруі екіталай. Дегенмен, ЕАЭО-ның бірыңғай энергетикалық нарығын қалыптастыру қызықты бағыт болып қала береді, мұнда ынтымақтастық мүмкін. Сонымен бірге Армения стратегиялық ресурстарды, оның ішінде уранды импортты әртараптандыруға мүдделі. Қазақстанның Франциямен осы саладағы ынтымақтастығы Ереван үшін қызықты кейс болуы мүмкін.
— Тұрақты логистикалық тізбектерді құру перспективаларын және Арменияның бұл процестегі рөлін қалай бағалайсыз?
— Логистика — негізгі мәселе. Армения әзірге Орта Коридор жобасына қосылмағанын және Әзірбайжанмен шекара ашылған жағдайда да маршруттың қолайлылығы кепілдендірілмейтінін түсіну маңызды. Қазіргі уақытта ең шынайы екі бағыт бар: Иран арқылы және Каспий арқылы (Ақтау порты — Махачкала — Грузия — Армения). Оңтүстік маршрут — Иран арқылы — тұрақтырақ көрінеді, Армения экспортының шамамен 30%-ы осы бағытта жүреді. Сонымен қатар ол Үндістаннан жеткізу үшін маңызды әуе коридоры. Бірақ Иран мен Израиль арасындағы қақтығыстың ушығуы осы бағыт үшін қауіп төндіріп, сенімді әрі әртараптандырылған маршруттар мәселесін өзекті етеді.
— Арменияның ЕАЭО және ТМД аясындағы өзара іс-қимылын қалай бағалайсыз? Қазақстанмен ынтымақтастықты тереңдету перспективалары бар ма?
— Армения мен Қазақстанның көпжақты өзара байланыс әлеуеті жиі төмен бағаланады. Экономикалық тұрғыдан алғанда, Армения үшін ЕАЭО ТМД-ге қарағанда тартымдырақ. Екі елдің жаһандық саясатта ұқсас мүдделері бар. Мысалы, Армения мен Қазақстан Франциямен қарым-қатынасты дамытуға ұмтылады, Қазақстан Парижбен стратегиялық серіктестік орнатқан. Сол уақытта Арменияның ЕО мүшелігі нақты перспектива ретінде қарастырылмайды. Соңғы IRI сауалнамасы бойынша Армения халқының жартысынан азы ЕО мүшелігін қолдайды, ең үлкен скептицизм жастар арасында байқалады. Сонымен бірге, Армения басшылығы ЕАЭО-дан шығуды жоспарламайды. Бұл қоғамның негізгі басымдықтары — қауіпсіздік, шекара және бейбітшілік, ал ЕО бұл мәселелерде нақты кепілдіктер бермейді. Осы тұрғыда ЕАЭО экономикалық байланыстарды тереңдетуге, оның ішінде Қазақстанмен де, қажетті алаң болып қала береді.
— Арменияның басқа интеграциялық платформаларға, әсіресе ШЫҰ-ға қатысуы қаншалықты өзекті?
— ШЫҰ Армения үшін шынында қызықты. Біріншіден, онда маңызды серіктестер — Иран мен Үндістан бар. Екіншіден, ШЫҰ шекара мәселелерін бейбіт реттеуде тәжірибеге ие, бұл армяно-әзірбайжандық шекараның делимитациясы жағдайында өте маңызды. Сонымен қатар, ШЫҰ-ға қатысу Арменияның сыртқы саясатын әртараптандыру логикасына сай.
— Арменияның Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына (ҰҚШҰ) қатысу перспективалары қандай? Осы ұйымнан шығу мүмкін бе?
— Нақты айтқанда, Армения ҰҚШҰ-дағы қатысуды тоқтатқан, бірақ ресми түрде ұйымнан шықпаған. Дегенмен, ел басшылығы ҰҚШҰ-ның өңірлік қауіпсіздік архитектурасының бір бөлігі екенін түсінеді. Ұйымнан шығу армяно-ресейлік қауіпсіздік кепілдіктерін қайта қарауды талап етеді, бұл қазіргі жағдайда ерте шешім болуы мүмкін. Дегенмен, егер жаңа шиеленіс кезінде ҰҚШҰ қауіпсіздік механизмдері қайтадан жұмыс істемесе, шығу тақырыбы қайта қаралуы мүмкін.
