БАБАЛАР СӨЗІ: Жапал батыр мен Таңшебер қыз

АСТАНА. ҚазАқпарат - «ҚазАқпарат» халықаралық ақпараттық агенттігі Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2015 жылы Қазақ хандығы құрылуының 550 жылдығын өткізу туралы бастамасына орай, «Қазақ хандығына 550 жыл» атты арнайы жобаны іске қосты. Бұл жоба аясында «Бабалар сөзі», «Қазақ хандары», «Ежелгі қалалар тарихы», «Халық қазынасы» қатарлы жаңа айдарлар ашылды.
None
None

«Бабалар сөзі» айдары негізіне «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында шыққан 100 томдық ауыз әдебиетінің жыр-толғаулары, қисса-дастандар, сөз ұстаған шешендер мен билерімізден қалған нақылдар, тарихи жәдігерлер алынды. «Қазақ хандары» айдарында тарихымызда еліне қорған болған хандардың өмірі туралы деректер беріледі. Ал «Ежелгі қалалар тарихы» айдарына қазақ даласындағы өркениеттің ордасы болған көне қалалардың тарихы туралы жазбалар жарияланады. «Халық қазынасы» айдары бойынша, Қазақстандағы тарихи, мәдени ескерткіштер, қазақ халқының салт-дәстүрлері, қолөнер, қару-жарақтары туралы мағлұматтар берілмек. Жоба материалдары қазақ тілінде (қазақша және төте жазумен) агенттік сайтында жарияланып отырады.

***

Жапал батыр мен Таңшебер қыз

(Әбділла Тұтқышұлы нұсқасы)

Бастайын бисмилла деп дастанды бұл,

Сауыңда қаусырма жақ, сайрашы тіл.

Баласы мұсылманның кәлимагөй-

Үмбеті Мұхаммедтің Құдайға құл.

Пайда боп жаралғаннан бұл дүниеге

Адамзат келіп-кеткен бірнеше қыл.

Балуан, сайыпқыран не батырлар

Керік пен ат орнына мінген дүр піл.

Жақсылар, жатар жерің болар жалғыз,

Тусаң да қанша болып атадан ұл.

Көп қисап, қанша дәурен сүрсең дағы,

Ақыры сұм дүниенің болады зіл.

Құдайлық дағуа қылған перғауынды

Ғарық қылған ақырында дәрия Ніл.

Ешбірі таған болмас адамзаттан,

Дүниенің опасыздығы осындай, біл.

Сөзіне қарағанда бұл оқиға,

Екі жүз болса керек және елу жыл.

Қолыма қалам алып жазамын хат,

Болады жазсам қағаз, көңілім шат.

Жүрсін деп халық аузында жаздым мұны,

Қалдыру мақсат үшін артымда ат.

Ғазиздар бұрынғы өткен айтып кеткен,

Жақсыдан ат қалар деп жаманнан дат.

Үлгілі жақсы адамның сөздері бар,

Ләззаты татқандарға шырын, шәрбат.

Ішінде ақынның да ақындар бар,

Сияқты дүрри, гауһар сөзі қымбат.

Болмайды бәрі ақылды сұлудың да,

Бет ажар біткенменен сын мен сымбат.

Дүниеде жақсы да бар, жаман да бар,

Тірілік бес күн жалған бір ғанибат.

Уақыты біткен күні аттанады,

Сияқты келген мейман бұл адамзат.

... ..... ..............

Әлеумет, тыңдасаңыз бір қызық сөз,

Бастауға бір дастанды аяңдадым.

Жапал мен Таңшебердің қиссасы бұл,

Өзімнің хикаямды тамамдадым.

Қазақтың Шәкір деген жазған қарты,

Сөзінің арзан емес қымбат нарқы.

Кешегі хандық дәуір заманында

Қазақпен жау боп келген қалмақ халқы.

Жеңгені шауып алып кете берген,

Келісім арасында болмай шарты.

Ел үшін жанын құрбан қылатұғын

Көп шыққан қазақтың да жомарт мәрті.

Шығарған ақындардың қиссасының

Әртүрлі сөздерінде болар парқы.

Жорғамын өз әлімше, үлкен ақын,

Атақты болмасам да шыққан дәрфі.

Келтірдім қиыстырып ұйқасына,

Ішінде қара сөзі екен жарты.

Түзеттім кемін қосып, артығын ап,

Көп сөзін келіспеген ала-шарпы.

Тыңдаушы, азаматтар, кешіріңіз,

Артық-кем болса сөзі және хәрпі.

Сөз қылдым қазақ-қалмақ өткен бегін,

Ұрысып бір-бірінен алған кегін.

Көктедім көп сөздерін ұйқасына,

Сияқты керегенің кеткен көгін.

Артымда сөз қалдыру мақсатым бұл,

Халыққа сатулы емес, сөзім тегін.

Келмесе ұйқасына маңызды боп,

Артықша қаламаймын сөздің көбін.

жапал батыр мен таңшебер қыз

Халыққа түсінікті шырын қылып,

Жазамын әсем сөзден тапсам ебін.

Айтыңыз рақмет деп атасына,

Қабыл қып жазушының бұл тілегін.

Бастайын осылайша сөздің басын,

Естіген бұл дастанды қылар тахсин.

Бір-бірін күші жетіп шауып алған,

Айтайын қазақ-қалмақ хикаясын.

Әр елдің батыры мен және жердің,

Кетейін түсіндіріп шекарасын.

Дастанды реттеген Әбділла атым,

Бұл емес бірнеше бар жазған хатым.

Шәкір қарт бастап жазған бұл қиссаның

«Ер Жапал, Таңшебер қыз» қойған атын.

Орта Жүз Жапал нәсілі-тобықты, арғын,

Таңшебер ұйғыр-қаңлы дейді затын.

Ұлалы қалмақтардың батыры екен

Істеген қазақ елге қиянатын.

Болсын деп түсінікті естігенге,

Сол үшін жаздым міне баянатын.

Ата жау қашаннан-ақ қазақ, қалмақ,

Бір-бірін күші жетсе талап алмақ.

Арғында тобықтыдан-Қожаберген

Шұбартөс батыр бопты, шынжыр балақ.

Лайық қайратына күш шабысы,

Жан жолдас аты бопты Ақбозойнақ.

Балуан, өзі батыр елге басшы,

Жүріпті туған елін жаудан қорғап.

Мінезі ажарына ақылы сай

Таңсұлу деген қызды алған таңдап.

Батыры қалмақтардың Ұлалы еді,

Алтайдың ар жағында тұрар еді.

Бек болып бірнеше жыл балуандықпен,

Қалмақты алпыс ата сұрап еді.

Ол кезде Жетісуды қаңлы жайлап,

Жылқы мен қоралы қой жүрген айдап.

Қазақпен ашық емес, көмескі жау,

Жүретін қалмақтармен сөзін байлап.

Ол кезде қатар жүрген арғын, найман,

Арқа, Алтай майсасына малын жайған.

Қазақтың қалмақ болып үлкен жауы,

Көп елдер қауіп қылып қоныс ауған.

Ескіден қазақ елі көшпелі ел,

Бай болу мақсатымен өсіріп төл.

Малының жайы үшін көшіп жүрген,

Деместен ыстық, суық соқса да жел.

Бұзылып Ұлалының бір күн ниеті,

Қайтпаған батыр еді жаудан беті.

Шаппаққа қазақ елін көңлі кетті,

Алтайда найман еді елдің шеті.

Қазақ ел бытыраңқы көшіп жүрген,

Мал жайып, пайдаланып соны жерден.

Білсін деп қазақ жайын жансыз барып,

Ұлалы қаңлы еліне хабар берген.

Білмекке ел жағдайын жансыз болып,

Қазаққа қаңлы елінен адам келген.

Қалмақтың батырына бұлар барып,

Жағдайды айтқан тегіс көріп білген.

Ұлалы он мың қолмен Алтайдағы

Найманға бейғам жатқан келіп тиген.

Қалмақтар қазақтарға болып өктем,

Соғыста бірнеше ердің қанын төккен.

Жауына жеңілген соң жерін тастап,

Арқаға қарай найман көшіп кеткен.

Найманды айдап салып қонысынан,

Алтайды қалмақ алып мекен еткен.

Ұлалы кемеліне келіп сонда,

Алтайдың сазына кеп тігеді орда.

Жеңдік деп қазақтарды масаттанып,

Отырды маңғаздары оң мен солда.

«Жақында Арқаны да аламыз» деп,

Ұлалы қоразданып деді сонда.

Наймандар Арқа барды арып-ашып,

Құтылып қалмақтардан көше қашып.

Өзінің айрылған соң қонысынан,

Отырды арғындармен араласып.

Белгілі Арқа деген аты жердің,

Көп жылдан қонысы еді арғын елдің.

Жаз болса қатар қонып, бие байлап,

Үстінде отырушы еді Қоңырбелдің.

Гүлдердің неше түрлі исі аңқып,

Екпіні тұрушы еді соғып желдің.

Малға жай, шөбі шүйгін, жанға салқын,

Айнала есебі жоқ жатқан көлдің.

Найманды қонысынан айдап тастап,

Қалмақтар және жиды қару, аспап.

Шақыртып әскерлерін жиып алып,

Ниеті Арқаны да болды баспақ.

Ұлалы он мың қолмен аттанады,

Арғынға тұңғыш рет жорық бастап.

Он мың қол дабыл қағып, сырнай шалды,

Семіз ат мінгендері тоқпақ жалды.

Кигені үстеріне тегіс сауыт,

Ат-тұрман, қару-жарақ бәрі сәнді.

Қазаққа жолды бастап бару үшін,

Қаңлыдан басшы қылып адам алды.

Арада бірнеше күн жолды басып,

Көп қосын ел шетіне келіп қалды.

Қалмақтар келіп сонда дабыл қаққан,

Кем емес ер қарудан, аты баптан.

Тобықты, қанжығалы елдің шеті,

Соқтықты соған келіп бейқам жатқан.

Батыры тобықтының-Қожаберген,

Дұшпанын жаншушы еді қарсы келген.

Қайтпаған жаудан беті батыр еді,

Ұрыстың неше түрлі жолын білген.

Ататын құралайды дәл көзінен

Айлакер, асқан жершіл еді мерген.

Саясат айбатынан адамдардың

Жүрегі суылдаушы еді заты көрген.

Жылқының төрт аяқты тұлпары еді

Бозойнақ астындағы аты мінген.

Бар еді Сары інісі он бес жаста

Сұңқардың түлегіндей артына ерген.

Қалмақтар саясатпен келді басып,

Қазақтар қапияда қалды сасып.

Жау келіп елдің шетін басқаннан соң,

Мүмкін жоқ кетуіне көше қашып.

Халықты Қожаберген жиып алды,

Деп айтты: «Сақтау керек мал мен жанды.

Алтыдан, алпыс жасар атқа мінсін»,-

Деді де осылайша хабар салды.

Алдырып жігіттерге қару-жарақ,

Қалдырды ауылда өңкей кемпір-шалды.

Сиынып бір Аллаға атқа мінді,

Қалмаққа бермейміз деп намыс-арды.

Алдына қарт қария «әумин» деп,

Қол жайып бата сұрап бәрі барды.

Зар жылап қариялар берді бата,

«Құдая, болмасын,-деп,-тілде қата.-

Жігерім, қозыларым һәм перзентім,

Көздері жаудыраған, жаным бота.

Мұхаммед-Алла досты, Ғали шері,

Қолдай көр, арғы бабам Адам Ата.

Аман қайт жауды жеңіп, азаматым,

Сендерсің жал мен құйрық, қос қанатым.

Амандық жолдарыңа құрбан қылып,

Ризамыз Алла алса аманатын.

Құлыным, жаным ботам, қозыларым,

Сендерден жан жоқ бізде аянатын.

Иә, Алла, һәмма жұмыс өзіңе аян,

Істеп тұр кәпір қалмақ қиянатын.

Рақым қып мұсылманды аман сақта,

Үмітім-жарылқайтын Рахман атың.

Кәпір көп, мұсылман аз Жаппар ием,

Болмаса бір өзіңнің ғинаятың.

Достыңның Нұр-Мұхаммед құрметі үшін,

Қабыл қыл біздей ғаріп мінәжатын».

Осылай берді бата жас пен кәрі,

Қол жайды «әумин» деп тегіс бәрі.

Бас болып Қожаберген кетті жүріп,

Сондағы қалғандардың айтқан зары.

Жалынып бір Аллаға жалбарынды,

Бозқасқа қойын шалып қалғандары.

«Құдая, аман сақта!»-деп зарланды,

Ішінде Қожаберген сенген нары.

«Күніміз, қалмақ жеңсе, не болад?!» деп,

Зарланып үнін қосты қатындары.

Сиынып жүрді қазақ Жаппар Хаққа,

Қалмақтар шуылдасып мінді атқа.

Көрген соң жау қарасын Қожаберген,

Аямай қамшы басты Бозойнаққа.

Шеп болып қазақ, қалмақ қарсы жүріп,

Жақындап қалып еді екі жақ та.

«Алаш!» деп ұрандатып жалғыз өзі,

Айқайлап Қожаберген кірді топқа.

«Алаш» деп жеке ат қойды сонша қолға,

«Пірім,-деп,-Ғали шері, өзің қолда».

Қалмақтың бөлек-бөлек қылды тобын,

Қылышты бірдей сілтеп оң мен солға.

Бір жеті болды соғыс күні-түні,

Жеңісіп ала алмады бірін-бірі.

Болып еді ілгеріде неше соғыс,

Бұл соғыс бәрінен де болды ірі.

Айғайлап топты жарып Қожаберген,

Өнерді көрсетіп жүр неше қилы.

Сескеніп арыстанның айбатынан,

Дұшпанның бұрынғыдай шықпады үні.

Батырдың қылышының зардабынан

Қалмақтың сол уақытта өлді мыңы.

Адамы баудай болып қырылған соң,

Ұлалы тұра алмады көріп мұны.

Айғайлап «жекпе-жек!» деп қырға шығып,

Денесін ашу кернеп тұтты жыны.

Ұлалы шетке шығып жеке тұрды,

Шапаттап астындағы атын ұрды.

Соғысты кешіп жүрген Қожаберген

Дауыс деп мынау қалай мойын бұрды.

Шақырып «жекпе-жек!» деп жеке тұрған

Қараса, Ұлалы екен танып білді.

Сиынып бір Аллаға тәуекел деп,

Қалмаққа жеке тұрған қарсы жүрді.

Қолына екеуі де алды найза,

Істеді бір-біріне әртүрлі айла.

Қайырып айбалтамен ұрғанында

Найзалар ортасынан болды майда.

Онан соң қолдарына алды қылыш,

Болмады екеуінде қарап тұрыс.

Сілтесіп бірі қағып, бірі ұрып,

Артықша бір қабағат болды ұрыс.

Қылышы Қожаберген кетті сынып,

Қайырып айбалтамен қалғанда ұрып.

Батырдың айбалтасы Ұлалының,

Қылышын қолындағы кетті жұлып.

Қару ғып алды қолға айбалтаны,

Ұруға бірін-бірі жантайғаны.

Бірі ұрып, бірі қағып қарсыласып,

Болмады екеуінің жүз тайғаны.

Екеуі бұрыннан-ақ ата дұшпан,

Жоқ еді Қожаберген жаудан сасқан.

Осындай неше ұрысты жекпе-жекте,

Дұшпанын жеңуші еді қарсыласқан.

Қалмақтың бірнеше ері қан майданда

Қолынан арыстанның қанды құсқан.

Батырдың қалған екен қолы қажып,

Тынымсыз жеті күнгі бұл ұрыстан.

Ұлалы өзін сақтап топқа кірмей,

Нұсқауды жүрген екен беріп тыстан.

Екеуі қаһарланып қарсы тұрып,

Аямай бірін бірі ұрды бастан.

Балтасы Ұлалының дәділ тиіп,

Атынан жерге түсті ер арыстан.

Қазақтың қалың қолы мұны көріп,

Майданнан жүз қайтарып кейін қашқан.

Бір жеті болды соғыс күн-түн қатты,

Ел толқып, ер теңселіп, шаршатты атты.

Жекпе-жек қан майданда Қожаберген

Қолынан Ұлалының қаза тапты.

Арыстан ел басшысы өлгеннен соң,

Қалмақтар қазақ елге ат ойнатты.

Жарамай қарсылыққа қалған елі,

Басшысы өліп, туы құлап, сынды белі.

Батырдың жау қолында олжа болып,

Таңсұлу таңдап алған кетті әйелі.

Жеңген жау желікпей ме көңілі өсіп,

Аруын атқа жайдақ салдық десіп.

«Қалмаққа қайтіп қатын боламын?»-деп,

Таңсұлу өз мұрынын алды кесіп.

Әйелдің асып туған данасы еді,

Аймақтың ер болғанда панасы еді.

Өлімге өзін-өзі қиса дағы,

Қимаған ішіндегі баласы еді.

Үміт қып «ішімдегі ұл бола ма, деп,

Ұл болса ата жолын қуа ма,-деп.

Өскен соң атасының құнын іздеп,

Қалмақты жағасынан буа ма, деп.

Атасы арыстан ед шын асыл тек,

Ұл болса атасындай болар,-деп,-бек.

Келтіріп өз қылғанын өз алдына,

Бір күні Ұлалыдан алар,-деп,-кек».

Қазақты жеңіп басын алды қалмақ,

Бұрыннан жеңілген жақ мұндай болмақ.

Қалмақтар олжаға алған аруларды

Мінгізді екі-екіден атқа жайдақ.

Келеді шығармастан бірін оқшау,

Мал менен шауып алған қосып айдап.

«Батырды Қожаберген өлтірдік» деп,

Қуанып қалмақ келед күліп-ойнап.

Мінгесіп жайдақ атта келе жатыр,

Қазақтың қыз-қатыны соры қайнап.

Жері мен ерін және елін жоқтап,

Айтқаны Таңсұлудың сонда зарлап:

-Қалдың ба туып өскен, қайран жерім?

Қиылды шыбығынан небір өрім.

Дұшпаннан қапияда болдың майып,

Қажырлы, қайраты мол, көкжал бөрім.

Айбатты арыстаным, кеттің қыршын,

Боздағым, жан жолдасым, ардагерім.

Порымды жолбарыстай, қабылан жүрек,

Дүниеден дем таусылып өттің, шерім.

Қайғыңа шыдай алмай, ардақты ер,

Мұрнымды өзім кесіп болдым көрім.

Тап болды тағдыр екен біздің басқа,

Ашылмай он екіде бір де гүлім.

Қошқардай ай мүйізді, қайран батыр,

Не болар сенен қалып енді күнім?

Иллаһи, тағдыр екен кеттің өтіп,

Сияқты мұнарланған биік белім.

Махшарда нәсіп болып жолығайық,

Саламат иманыңды қылсын сенің.

Ұл болып ішімдегі аман өссе,

Көрермін қайта айналып, туған елім.

Мұратқа бұл ойлаған жете алмасам,

Жақсы ғой тіріліктен маған өлім.

Қалмақтар өз жеріне аман барды,

Ысқырып жер қайысқан айдап малды.

Таңсұлу бөліскенде аруларды,

Үйінде Ұлалының күң боп қалды.

Мұрны үшін бірнеше күн азап көрді,

Су тасып, отын жағып, тезек терді.

Көркімен көзді тартқан қайран сұлу,

«Пұшық күң» атанды да жүре берді.

Таңсұлу үш айдан соң бір ұл тапты,

Жапал деп баласына қойды атты.

Іс ауыр, қарай алмай уақытыменен,

Шырылдап кір құндақта бала жатты.

Сонымен Жапал жетті жеті жасқа,

Жарымай кисе киім, ішсе асқа.

Қосылмай ойнағанда балаларға,

Өзгеден ойынының түрі басқа.

Шиден оқ, жас шыбықтан садақ иіп,

Торғайға атқан оғы аумай тиіп.

Ағаштан жонып алып қылыш жасап,

Тоқып ап жас қабықтан қалқан киіп.

Беліне байлап алад ағаш қылыш,

Мұнысы бәйбішеге болды бұрыс.

Ұрса да, ұрысса да қоймады ол,

Сөзіне жауап бермей болды қырыс.

Білмейді еш қорқуды жаны сезіп,

Кетеді күндіз-түні үйден безіп.

Бала боп айсыз түнде сескенбейді,

Қайтады ойнап барып тауды кезіп.

Басында Таңсұлу да шектеп көрген,

Жазбақты, оқымақты жақсы білген.

Дұрыс боп бұрынғыдан ақыл кіріп,

Жапалдың толық жасы онға келген.

Ойланды оқытпаққа Жапал ерді,

Әуелі әліпбиден сабақ берді.

Ұмытпай үйреткенді оқыған соң,

Баланың ықыласын тәуір көрді.

Таңсұлу жүрсе дағы азап көріп,

Сауатты қылды ұлын сабақ беріп.

Оқытты ертелі-кеш уақытын тауып,

Су тасып, күндіз-күні тезек теріп.

Сауатты болды Жапал хатты танып,

Үйреніп анасынан тағлым алып.

Өзімен қатар жүрген балалардан

Артықша өткір болып шықты жанып.

Азаппен Таңсұлудың өтті күні,

Он үшке Жапал бала жетті, міні.

«Қозыны Жапал бақпай кім бағады?»

Атанып Ұлалының кетті құлы.

Тастады Жапал енді балалықты,

Аңғарып жақсы-жаман сөзді ұқты.

Жұмсаса, тіл қайырмай дедек қағып,

Өзінің қызметіне болды мықты.

Күндіз-түн іс істейді Жапал талмай,

Сонда да бәйбішеден алғыс алмай.

«Қырыс құл» деген атақ қыр соңынан,

Шара жоқ құтылуға қойды қалмай.

Өрмелеп сәскелікке жеткенде күн,

Шығады тезек тере Таңсұлу күң.

Отырды көлге қарап көзін сүзіп,

Жүзінен қапалықпен төгіліп мұң.

Шалқыған шағалы көл суға толып,

Айнала көп құстар жүр ұшып-қонып.

Жағада Ұлалының көп жылқысы

Су ішіп жатыр екен бырдай болып.

Таңсұлу тұрды ойланып өткен шағын,

Ерінің тірліктегі дәулет бағын.

Дауысқа кісінеген қараса бір,

Бір бие туған екен құлыншағын.

Есінеп оң бүйіріне мойнын бұрып,

Жануар тапжылмастан туды тұрып.

Жамбасы құлынының жерге тимей,

Керіліп, сілкінді де кетті жүріп.

Жалғыз-ақ Таңсұлу күң мұны көрген,

Көңіліне бұл көргені қуат берген.

Сілкінген жас құлынның дүрілінен,

Жылқылар басын жұлып алды жерден.

Қараса өзі еркек, күрең құлын,

Мұндайды көрген емес мұнан бұрын.

«Бұл маған жақсылыққа көрінді-ау»-деп,

Ішінен Таңсұлу да қылды ырым.

Сондағы айтып тұрған ғазалы екен,

Қолда деп әуелі Алла, ата пірім.

«Күрең құлын ат болып,

Жапалым саған мінер ме.

Тастүлек құстай талпынып,

Алыстан тоят тілер ме.

Есі кіріп, ер жетіп,

Елі мен жұртын білер ме.

Алтайда жатқан аюдың

Мойнына тұзақ ілер ме.

Ұлалыдан кек алып,

Көздің де жасын көрер ме!

Өз қылғаны өзінің

Алдына, сірә, келер ме.

Медет қылып пірлерім,

Тілекті Құдай берер ме?!

Күрең құлын ат болып,

Жапалым сені таңдар ма.

Дұшманына қас болып,

Досы мен жауын аңдар ма.

Тізе қосып бектермен,

Қарсы айтар ханға күн бар ма.

Ұлалының басымен

Қанжығасын қандар ма.

Қабыл болмай тілегім,

Кетем бе зарлап арманда?!

Өзіңнен басқа панам жоқ,

Зарлаумен жүрген мен пәнда.

Арманым, Алла, қалмас ед,

Кек алсам осы жалғанда!».

Таңсұлу арманды айтты көңілдегі,

Айтқан соң көңіл жүгі жеңілдеді.

«Қорыққан бірдей деген қуанғанмен»,

Көл болып көзінен жас төгілгені.

Сонымен Жапал бала бақты қозы,

Жайнайды оттай болып екі көзі.

Денелі, саясатты болып өсіп,

Сол уақытта он сегізге келді өзі.

Сескенеді айбатынан көрген адам,

Далада жеке жүріп келсе кезі.

Ақылды, парасатты болды және,

Халқына дұрыс келіп айтқан сөзі.

Ер Жапал Ұлалыға әбден жақты,

Сол жылы он сегізде жылқы бақты.

Түрініп той болғанда топқа түсіп,

Қолға алып жалаң найза, жауға шапты.

Жігіт боп қатардағы Жапал өсті,

Ел сынап ерен ердің бірі десті.

Аңғарған батырлығын ескі қарттар,

Сескенді қуа ма деп кегін ескі.

Әр жылғы әдеті сол-қалмақ ұлты,

Аспанға шыққаннан соң сәуір бұлты.

Дайындап жол азығын, қосын тігіп,

Отарға үш-төрт күнде шықпақ жылқы.

Жылқыға биылғы жыл Жапал шықпақ,

Қаруын, ат-тұрманын алған мықтап.

Жүрердің аз алдында анасы айтты:

-Міндетің, балам, сенің-сөзімді ұқпақ.

Ана айтты: «Жылқыда бар күрең бесті,

«Ат деген-ер қанаты» мақал ескі.

Сен он үш жасыңда едің ол туғанда,

Бес жасар белді ат боп о да өсті.

Мініп қайт жазғытұрым соны баптап,

Мұратын ер іздеген атпен таппақ.

Барасың алыс жолға ұмытпастан,

Жүргейсің бұл сөзімді еске сақтап.

Мен көріп ол туғанда қылдым ырым.

Айтатын, балам, саған бір бар сырым.

Кезінде сапар шегер бір-ақ айтам,

Сұрама «сырың не?» деп күні бұрын».

Бас иіп, «құп, ана!» деп бала кетті,

Ананың тапсырмасын ала кетті.

Сақтаған он сегіз жыл ішкі дертін,

Айтпақшы баласына болған кекті.

Ұстады күрең атты барған күні,

Көк майса болып еді күн де жылы.

Аяңдап күндіз мініп, түнде байлап,

Күреңді жуасытып Жапал мінді,

Әртүрлі тәжірибе ғып сырын білді.

Ер Жапал жылқы бағып жата тұрсын,

Сөйлейін Ұлалыдан сөзді енді.

Бар еді Ұлалыда тұлпар шұбар,

Мойнына таза моншақ таққан тұмар.

Шабысы, сымбаты мен сәулетіне

Көрген жан болушы еді тегіс құмар.

Ұлалы бір күн шығып шатырынан,

Шұбардың келіп өтті жақынынан.

Тастапты тезек қылып тең жартысын,

Байқаса жеген шөбін ақырынан.

Түс жорып, жауырын қарап, ашатын бал,

Келет деп халқы сенген айтқаны дәл.

Сынайтын құс пен адам, ат жүйрігін

Бар еді қалмақта асқан бір сыншы шал.

Ұлалы қартайды деп шұбар атты,

Шақырып ол сыншыға міндет артты.

«Лайық мінуіме ат ізде»-деп,

Қалмақты алпыс ата аралатты.

Аралап жалпақ елді ол сыншы шал,

Кездесті не серке сан, не жібек жал.

«Бәленнің бәлен аты» дегендердің,

Сынына ешбіреуі келмеді дәл.

Қалмақты алпыс ата аралады,

Тұлпарды көңілдегі таба алмады.

Бір сүзіп өтейін деп тауға қарай,

Жылқыға отардағы аяңдады.

Бай мінген Ұлалыға бірен-жарлы,

Бермейтін де, иә алмайтын өте ызғарлы.

Белдеуде күрең бесті байлаулы еді,

Қасына жылқышының сыншы барды.

Көрген соң күрең атты құстай төніп,

Сыншы шал күлімдеді өңі еніп.

«Іздеген тұлпарымды таптым,-деді,-

Кетпесе қара басып, қарттық жеңіп».

Үстінен алғызды да ерттеулі ерді,

Күреңді айналдырып әбден көрді.

-Үйретті кім?-деп сыншы сұрап еді,

-Үйреттім мен,-деп Жапал жауап берді.

-Қарағым, қалай баптап, қалай міндің,

Жөніңді айт, баласы едің өзің кімнің?

Отырған кекесіндеп бір жылқышы,

«Баласы,-дей салды,-бұл пұшық күңнің».

Сыншы шал қайтармады қайтадан сөз,

Жапалдан оқтай қадап алмады көз.

Тамаққа асып қойған қарамастан,

Атына мінді дағы жөнелді тез.

Салған соң аттандырып сыншы шалды,

Ер Жапал қоста отырып ойға қалды.

Кеткенін сыншы қадап көзінің оғын,

Жапал ер айдан анық сезіп алды.

Қорыққанмен қоймас аман деді жасып,

Онан да өлгенім жөн қарсыласып.

Атына мінді дағы жүріп кетті,

Шешеммен көрейін деп ақылдасып.

Сыншы шал қамшы басып жорғасына,

Қиындық күн туғандай зор басына.

Үдеріп күн-түн қатып, тынбай жүріп,

Кеп түсті Ұлалының ордасына.

Таңсұлу мінгеннен-ақ атқа сыншы,

Ат тауып келе ме деп болған тыңшы.

«Күреңді көрсе, танып қоя ма» деп,

Төрт бөліп түн ұйқысын кеткен тыншы.

Келед деп сыншы қашан жүрген бағып,

Таңсұлу отыра алсын шыдап нағып.

Естуге сыншы сөзін тұрды тыңдап,

Жүрегі алып ұшып дүрсіл қағып.

Сыншы шал ширатылып бастады сөз:

-Ат таптым, адам жібер, алдырып тез.

Таппаған елді аралап тұлпарымыз,

Жылқыңнан өзіңіздің тап болды кез.

Қыраннан көрдім қылыш қияқтыны,

Тұлпардан көрдім құрыш тұяқтыны.

Баласы мініп жүрген пұшық күңнің,

Көрмедім Күрең бесті сияқтыны.

Табаны таға ілмесе тимейтұғын,

Тұяғы тасты саздай илейтұғын.

Құбылдың құндыз жонды дәл өзі екен,

Ыстық пен күнге жүні күймейтұғын.

Артынан тік шапқанда жел де жетпес,

Бітімі тұяғының құлан тектес.

Ашықпас, алты жұлса, алты күнге,

Арқар жон арқасынан аяз өтпес.

Жеті күн шөлдемейді, су татпаса,

Құтылар арасынан, мың қаптаса.

Тең десем қанаттымен жалған емес,

Не жүйрік шаңын көрмес, дәл баптаса. Он екі мүшесінде жоқ бір айып,

Ілінбес орға аяғы, мұзға тайып.

Айыбы шапқан ізі жоғалмайды,

Ай асып, жел қақса да жаңбыр жауып.

Көрмедім ондай жылқы өзім туып,

Сыбызғы, жел қабызды, киік қуық.

Самсаған сары қолдан шығар жалғыз,

Егер де бабына кеп, алса суып.

Мың сан қол қуғанменен біздің елде,

Жылқы жоқ жететұғын оған қуып.

Баласы пұшық күңнің соны үйреткен,

Жүрмесін, сірә, қанды қанмен жуып.

Бірі екен арыстандай айдындының,

Түсірер жау басына жайдың күнін.

Сынадым ерен ердің нақ өзі екен,

Жоқ еді аңғарғаным бұдан бұрын.

Бала екен қабылан жүрек, қайраты мол,

Жүрмесін атасының іздеп құнын.

Салмаңыз батырлыққа, арыстаным,

Насихат өзіңізге айтқан мұным.

Бұл сөзді енді, бегім, жайма тысқа,

Атты алдыр, ол баланы тездеп ұста.

Салады ақыр бір күн елге бүлік,

Сабырлық қылма, батыр, бұл жұмысқа.

Ол саған ел бола ма, атасы-жау,

Ойлаймын шыға ма деп араңнан дау.

Жеткізбей, жер танытпай, желкесін қи,

Ойлама, құтылмассың, қалам деп сау.

Ұлалы ескі батыр келедегі,

Сыншының айтқан сөзін елемеді.

Сыншыға еленсе де, «бұл баланың

Қолынан не келеді?» деген еді.

Таңсұлу бұл сөзді естіп, іштен тынып,

Көрінбей күркесіне кетті бұғып.

Ішкенмен жүрегіне ас батпады,

Келмеді жатса ұйқысы көзін жұмып.

Таңсұлу жатқанменен салып төсек,

Қойғандай жамбасына тікен төсеп.

Айтуға сыншы сөзін баласына,

Дөңбекшіп жатыр еді таппай есеп.

Не болам онан қалып тірі жүріп,

Ойланды өлейін деп атып тұрып.

Желбауға қолы бара бергенінде,

Есіктен баласы да келді кіріп.

Құшақтап, «Жалғызым,-деп,-келдің қайдан,-

Тілеп ем келсе екен,-деп,-бір Құдайдан.

Көрінбей тірі жанға тауға бекін,

Іңірде жолығайық бәлен сайдан».

Баласы сөз қайырмай кетті шығып,

Айтпақшы ана сырын жүрген тығып.

Жапал да түсінгендей болып қалды,

Қауіпті бір ауыр іс бар деп ұғып.

Іңірде айтқан сайға келді ана,

Алдынан қарсы шықты күткен бала.

Қолында сері қыздың қаршығасы,

Сыншы шал әкеп берген кеше ғана.

Бұл сері Ұлалының жалғыз қызы,

Кетейін түсіндіріп мұны жәнә.

Баласын құшақтады ана сүйіп,

Елжіреп ет-жүрегі, емшегі иіп.

Қалтқы жоқ сол сағатта анасында,

Бергендей баласы үшін жанын қиып.

Ағытты ана сөзін жүрген тығып,

Аузынан аһ дегенде жалын шығып.

Айырмай бала көзін анасынан,

Тыңдады сабырменен сөзін ұғып.

Таңсұлудың Жапал ерге ел мәнісін және басынан өткен істерін айтып баяндаған хикаясы

-Әуелі, балам, сөйлейін,

Ата-баба тегінен.

Он тоғыз ру-Үш Жүзге

Атаңда қазақ бөлінген.

Орта Жүз деп аталған

Төрт Арыстың баласы.

Төрт Арыстың ішінде

Арғында ноқта ағасы.

Он екі ата арғында

Өз туысың тобықты.

Ағайынға тең түскен,

Арысқа салсаң толық-ты.

Қожаберген өз әкең-

Ту көтерген көсемі.

Елі үшін жеңі жастық боп,

Етегі болған төсегі.

Әкеңнің Сары-жеткіншек,

Бір туысқан інісі.

Ел намысын жоқтамай,

Шықпай кетті дыбысы.

Найманды айдап Алтайдан,

Арғынға шапты Ұлалы.

Ұлалыдан жеңіліп,

Тобықты туы құлады.

Кетпес шайқап қыдырын,

Дәулетін судай сапырды.

Аналықтай бәйбіше

Күңдікте жүріп аһ ұрды.

Аш арыстан ақырса,

Бұғының мүйізі сырқырап.

Тозаңдай тозды қайран ел,

Бақадай жатқан шұрқырап.

Неше ерлер кетті аузынан

Қанды көбік бұрқырап.

Қан майданда Ұлалы

Әкеңнің басын кесіп ап,

Күңдікке алды шешеңді,

Ат артына жайдақ сап.

Айтпады шешем деп жүрме,

«Әттең» деп, балам, ғапыл қап.

«Өлтір» деп кетті сыншы шал,

Естідім сөзін құлақ сап.

Аманында басыңның,

Қарағым, енді елің тап!

Күрең бесті астыңда,

Ылайық туған өзің бап.

Қосын алып, басшы боп,

Бұл елді, жаным, келіп шап.

Қалмаққа көрсет қайратты,

Шашақты найза қолыңа ап.

Ата пірім медет қып,

Қолдасын, қалқам, әруақ.

Барыңнан жоғың, қорықсаң,

Бар дағы тауға жылқы бақ.

Өткендей зердесінен ана сөзі,

От шашты қан жаудыр деп екі көзі.

Кек кернеп, сом денесін қалшылдатып,

Зорға ұстап тұрды Жапал өзін-өзі.

-Сөзіңнің-деді,-анам, ұқтым бәрін,

Білуші ем бұрын сізде бір сыр барын.

Несіне жоқтамасам, тірі жүрем,

Ел кегін, ата құнын, ана арын.

Бұл жерде енді тоқтап тұрмалық көп,

Анажан, қорықпаңыз уайым жеп.

Ерттеулі Ұлалының сұр жорғасын

Әкеп ем бір керегі болар-ау деп.

Еріп жүр тастамаймын соған мін де,

Кетеміз Алтай асып осы түнде.

Ұлалы көрсетпей ме сізге қорлық,

Мен кетіп сіз артта қалған күнде?!

-Жоқ, балам, ақылға сал, қалай жетем,

Өткелсіз сан өзеннен қалай өтем.

Қарызсыз-ақ сүтімді кештім, балам,

Ризамын дегеніңе ала кетем.

Ұрттасам Ұлалының тамшы қанын,

Арманды көңілдегі аршығаным.

Әкелдім әдейі ұрлап, балам, саған,

Ала кет, керегі бар қаршығаның.

Айтайын бір керегі соның үшін,

Аралап күндіз өтсең елдің ішін.

Ойлайды аңшы екен деп жолыққандар,

Қондырған болған үшін қолда құсың.

Айтайын бір керегі неге десең,

Еліңді таба қалсаң аман-есен.

Қоя бер белгі тағып аяғына,

Аман-сау барғаныңды білсін шешең.

Жолшыбай қолға түссең, байлама түк,

Тағарсың жалғыз келсең бір сабақ жіп.

Егерде көп адаммен келер болсаң,

Бір топ жіп аяқ бауға шумақтап тек.

«Қош!»-деді күрең атқа қамшы салды,

Құс қолда, сұр жорға атты жетекке алды.

«Еліңе аман жет!»-деп бата беріп,

Тапсырып бір Аллаға ана қалды.

Таңсұлудың баласының артынан айтқан ғазалы:

Деп айтты: «Иә, Құдая! Хәййу дана!

Ғаламға он сегіз мың өзің пана.

Мағлұм мен ғаріптің ахуалы,

Аманат бір өзіңе жалғыз бала!

Аман бол, жолыққанша, жалғыз сәулем,

Басынан мен ғаріптің өткен дәурен.

Рақым қып жалғызымды аман сақта,

Тапсырдым бір өзіңе Қадыр-Мәулан.

Қорлықпен өтті менің өмір жасым,

Қайғыға түсті, міне, және басым.

Бір хабар құлынымнан келгенінше,

Бойыма тарамайды ішкен асым.

Иә, Алла! Жалғызымды аман сақта,

Асыл ғып мен ғаріптің мүддағасын.

Жөнелді Жапал, жөнелді

Алды-артына қарамай.

Еліне жету аман-сау,

Баланың осы талабы-ай.

«Шүу» десе күрең бестінің

Тимейді жерге табаны-ай.

Желқұйын дейтін сұр жорға

Жетекке барад жарамай.

Жас та болса баланың,

Қалмақтан асты амалы-ай.

Бет алған соң еліне,

Құлпырды Жапал жамалы-ай.

Күрең бесті тұлпармен

Барады Жапал ағызып.

Ылдиға салса, бүктеліп,

Өрге салса, жазылып,

Тиген жері тұяғы

От орнындай қазылып.

Жетекте келед Сұржорға,

Жия алмай терін тамызып.

Шүу дегенде Күрең ат,

Гулеп бір желдей еседі.

Жүрісіне тұлпардың

Батырдың көңлі өседі.

Қатар шапқан құланның

Алдын орай кеседі.

Көп торғайды өлтірді

Тұяқтың атқан кесегі.

Пұшық күңнің баласы

Дейтін емес кешегі.

Көпті көріп, көп жортқан

Қас батырдай көшелі.

Шығармай келед есінен

Артында қалған шешені.

Басып өтті үш күнде

Бір айлық жол Алтайды.

Тізгініне күш бермей,

Шірене тартып шалқайды.

Шабысына шыдамай,

Ауырып белі жантайды.

Болжай алмайд алдында

Көрінген нәрсе қандай-ды.

Күрең аттың тұяғы

Алды-артын бірдей шаңдайды.

Туралады еліне,

Аудырмай батыр маңдайды.

Жарамай келед Сұржорға,

Шабыстан Күрең талмайды.

Шүу десе, Күрең тұлпардың

Қайшыланып құлағы.

Тізгініне күш бермей,

Тұқыра тартып жұлады.

Алдында не бар белгісіз,

Артында жауы-Ұлалы.

Қара Ертістің басынан

Үш күнде жүріп құлады,

Ардақтаған Сұржорға

Алпыс ата қалмақты.

Сол араға келгенде,

Жетекке жарай алмапты.

Алды-артынан сүрініп,

Күш-қуаты қалмапты.

Тұмсығымен жер тіреп,

Теңселіп барып жер қапты.

Ерге сын, атқа қатер мұндай жолда,

Өлген ат жорықтағы жалғыз сол ма!

Болды да бір өлексе қала берді,

Талайды тамсандырған қайран жорға!

Күрең ат қалар емес ұшқан құстан,

Үш күнде неткен жүріс Алтай асқан.

Қара Ертіс, басы қатар-тоғыз өзен,

Не адыр, не қырлардың бәрін басқан.

Күреңнің тұяғының зардабынан,

Жарқылдап от шығады қара тастан.

Сескену, не қорқу ойында жоқ,

Үйренген жеке жүріп бала жастан.

Сонымен кетті Жапал Алтай асып,

Жүрген жоқ, көрмесе де, жол адасып.

«Баласы пұшық күңнің қашты» деген,

Естіді тегіс қалмақ хабарласып.

Осыдан үш күн бұрын сері қыздың

Тұғырдан қаршығасы кеткен қашып.

Есітіп бұл хабарды Ұлалы да,

Орнынан ашуланып тұрады да.

Үстіне сауыт киіп, алды асынып,

Даяр ед қару-жарақ құралы да.

Аюдай ызаланған көзі жайнап,

Аузынан қан сорғалап, ұртын шайнап.

Мінді де Шұбар атқа кетті қуып,

Ерттеулі белдеуіне қойған байлап.

Тұлпарды қамшыменен алды жосып,

Жөнелді сонда Шұбар желдей есіп.

Өзіне атыменен сенімді боп,

Ұлалы қалған екен көңілі өсіп.

Білетін жер мәнісін кәрі батыр,

Қырқалап тауып алды ізді кесіп.

Сөз қылды арттағылар өзді-өзі,

Болғаны ізін тапса, жетед десіп. Сыншы айтты: «Қара басып, тартпаса қан,

Жетуі былай тұрсын, көрсетпес шаң.

Үш күнде ұдай жүрсе Алтай асып,

Басында Қара Ертістің атырар таң.

Ақтаудан төртінші күн өтет деді,

Ары асып бесінші күн кетет дейді.

Кетеді ертеңіне Балқаш құлап,

Сұржорға бөгемесе жетектегі».

Сыншының жетпіс жасқа келген кезі,

Қайратты шал да болса әлі де өзі.

Ілгері болған істі баян қылып,

Сондағы көпшілікке айтқан сөзі:

-Шақырды Ұлалыдан біреу келіп,

Алдына ол адаммен бардым еріп.

Лайық мінуіме ат ізде деп,

Халықты аралатты жорға беріп.

Қалмақты алпыс ата араладым,

Тұлпарды көңілдегі таба алмадым.

Жылқыдан отардағы табылар деп,

Осылай өз ойыма шамаладым.

Қосына жылқышының барып түстім,

Белдеуде байлаулы екен күрең бестім.

Айтуға Ұлалыға асығыстан,

Қарамай ауқатына, шайын іштім.

«Атты алдыр, баланы өлтір, дос болмайд» деп,

Боларын айтып едім осы істің.

Сөзімді батырлықпен елемеді,

Адамға пайдасы жоқ артық күштің.

Денесі Күрең аттың қызып алса,

Жетуі қиын шығар ұшқан құстың.

Көрген соң Күрең бесті көңліме ұнап,

«Үйретті кім?» деп мұны білдім сұрап.

«Баласы пұшық күңнің» дегеннен соң,

Айырмай көзді қадап көрдім сынап.

Сескенер айбатынан көрген кісі,

Көруге көзге арайлы, суық түсі.

Өзі екен ерен ердің қабылан жүрек,

Кем емес Ұлалыдан оның күші.

Сөзімді батырлықпен елемеді,

Бола ма ойлаңдаршы жаудың досы.

Бір күн кеп соғыс ашар кегін жоқтап,

Күмәнсіз болар айтқан сөзім осы.

Ізімен кетті Ұлалы жеке қуып,

Ашумен шыққан тері бетін жуып.

Деп келед қолға түссең, жетімше құл,

Шықшыттан езермін деп буындырып.

Жас бала десек дағы көрмеген жол,

Ұстатпай кетті батыр талабы мол.

Кез болды Сұржорғаның өлігіне,

Қаһарлы Ұлалының жеткені сол.

Сан жорық тәжірибелі көрген батыр,

Мөлшерлеп қуып жерді келген батыр.

Білген соң жете алмасын ашуланып,

Қайтты енді үш күншілік жерден батыр.

Шығын боп өз еңбегі, аттың тері,

Қара Ертіс Ұлалының қайтқан жері.

Жолықты келесі күн қарсы алдынан

Артынан іздеп шыққан жігіттері.

Үйіне келді Ұлалы ыза кернеп,

Ашумен қаһарланып, мұрны терлеп.

«Алып кел пұшық күңді алдыма!» деп,

Жіберді бір жігітті қолын сермеп.

Жігіті Таңсұлуды келді алып,

Мойнына тұзақ қылып арқан салып. «Жазылған пешенеге болады» деп,

Отырды Ұлалыға қарсы барып.

Қып-қызыл Ұлалының екі көзі,

Жаман деп айтатұғын жұрт мінезі.

Ашумен айбаттанып, заһар шашып,

Сондағы Таңсұлуға айтқан сөзі.

Сөйледі сонда Ұлалы желдей есіп,

Барады ыза кернеп ішін тесіп.

-Әйелден өзің қатар сұлу едің,

Әуелде көргенімде қолға түсіп.

«Қалмаққа өлмей қатын болмаймын» деп,

Долдықпен өз мұрныңды алдың кесіп.

Мінгізіп қос тұлпарды ақыл айтып,

Қашырдың жігіт боп ед балаң өсіп.

Тікенге тыр жалаңаш бөлеймін,-деп,

Бұйырды, киімдерін ал,-деп,-шешіп».

Таңсұлу жауап берді тартпай тілін:

-Өлімді өзімнің де күткен жылым.

Аздырдың ару едім қорлықпенен,

Суалтып өмірімнің жастай гүлін.

Бергенің маған жаза арыңа қас,

Қорлыққа салдың мені күнімнен жас.

Дегенде қамшыменен бұзау тісті,

Жығылып, ұрып еді жерді құшты.

Жаны ашып Ұлалының сері қызы,

Бас салып Таңсұлуға ара түсті.

-Ау, әке! Жер ортадан жасың асты,

Қалмаққа алпыс ата болдың басшы.

Тамшыдай тамызбастан рақымыңнан,

Балқыттың қаһарменен қара тасты.

Басынан бағын алып «жесір» дедің,

Шырағын өмірінің өшіргенің. Өзін күң, жалғыз ұлын құл ғып ұстап,

Қатарға қосып неге өсірмедің?

Бұл түгіл, айыпты емес қашқан Жапал,

«Жеріне-ер ұл туған» деген мақал.

Бұлардан көретұғын қимасың жоқ,

Көрмесең, мінезіңнен өзің қатал.

Сынатшы ақылыңа толғанып кең,

Қазақ пен әуел қалмақ туысы тең.

Болар ең өзің қандай ойлан, әкем,

Қазақтың түсе қалсам қолына мен.

Сыншы шал қыздың сөзін деді: «Мақұл,

Адамға ақылы бар бұл бір нақыл».

Қамшысын Ұлалы да тастай берді,

Бойынан ашу тарап, түсіп ақыл.

Бір Алла Жапал ердің қылсын жолын,

Көреді аз күннен соң Балқаш көлін.

Тоқтатып қазақ-қалмақ әңгімесін,

Айтайын ортадағы қаңлы елін!

Айтайын мен жағдайын Жетісуды,

Ежелден мен айтпай-ақ аты шулы.

Шаруаға диқанменен бірдей жайлы,

Шөбі мол, орман тоғай, жері нулы.

Айтайын екіншіден Алатауды,

Бауырына сан ел келіп, сан ел ауды.

Көп ерлер ол уақытта қан төгісіп,

Жерінің байлығына болған даулы.

Көгорай, жаз жайласа, жоны тегіс,

Баурайы суармалы жаппай егіс.

Аңы бар аулағанға неше түрлі,

Жеріне жетпіс түрлі шығар жеміс. Бауырында жатқан малдар болар қоңды,

Сақтаған жарлы бірін, байлар мыңды.

Кәсіп қып, балық аулап жан сақтайтын,

Көлі бар Алакөл мен Балқаш сынды.

Ол кезде Жетісуды жайлап қаңлы,

Жүретін төрт түліктен айдап малды.

Қазақпен ашық емес көмескі жау,

Дос көріп жүретұғын қалмақ ханды.

Қалмақтан қазақ пенен артық жері-

Қаңлының сол заманда шеберлері

Күмістен құрал жасау, сүйек ою,

Кесте ою, кілем тоқу-қол өнері.

Заттарын қазақ, қалмақ малға алатын,

Болмаса шеберлері жалданатын.

Қымбатты заттан тартқан тартуына

Хандары қазақ, қалмақ алданатын.

Қазақтан қаңлы елі дос қалмаққа,

Ұста еді екі араға от салмаққа.

Екі елдің жауласқанын тілеуші еді,

Деп айтып «мен-сендікпін» жеңген жаққа.

Дос болып жеңген жаққа тартатын сый,

Жүретін бейімделіп қалмаққа ылғи.

Қаңлыны сол заманда билейтұғын,

Бар еді Бейбіт деген бір жемқор би.

Ойда орға ілінбейтін, түзде торға,

Айлалы, топқа түссе, сөзге жорға.

Көктеткен керегесін күміспенен,

Бір өзі тігуші еді алпыс орда.

Малы көп болғанменен басқа кенде,

Мал, шіркін, көп болғанмен басқа тең бе?!

Таңшебер-Бейбіт бидің жалғыз қызы,

Айтпайды қыз деп оны ешбір пенде. Сол кезде он сегізге жасы жеткен,

Перідей суреті бар түскен көктен.

Түсед деп қайсымыздың шөбімізге,

Сыртынан мырзалар көп үміт еткен.

Сері қыз серуен жасап аң да қуған,

Тамаша жүрген жері сауық-думан.

Құлпырар неше алуан қызыл жүзі,

Жоқ еді сұлулықта теңдес бұған.

Сұлулық тұлғасына лықа сиып,

Жүреді ылғи жібек таза киіп.

Титығын мырзалардың құрту үшін,

Айламен асыраған қыз бір киік.

Киікті шарбақ тоқып тауға баққан,

Арнаулы бақташы бар бағып жатқан.

Ішіне жұмбақ жазған қағаз салып,

Алтыннан мойынына тұмар таққан.

Қыз: «Мені, алам деген талап етіп,

Киікті тұмарды алсын қуып жетіп.

Жазылған тұмардағы жұмбақ сөздің,

Шешуін шешсін,-деген,-өлеңдетіп.

Киікке қуып жетсе, тұмар таққан,

Шешуін жұмбағымның толық тапқан-

Сол адам кім де болса тиемін»,-деп,

Серті бар осылайша қыздың айтқан.

Белгісіз болды енді қыздың қайны,

Жігіттер іріктелді аты сайлы.

Киікті қумақ үшін қалмай шықты,

Жақсы атты, жаман атты, құнан-тайлы.

Ешкімнің көңлінде жоқ атын аяу,

Келтірмейд маңайына киік таяу.

Көп адам зорықтырып, ат өлтіріп,

Үйіне өліп-талып жетті жаяу. Киікке қуған адам жеткен жақсы,

Жеткенмен қыздың жұмбақ сөзін тапшы.

Ол жағын ойламастан атын баптап,

Киікті қуды ентелеп көп саятшы.

Қумаған бұл киікті мырза да аз-ақ,

Жаяулап ат өлтіріп, тартып азап.

Күдерін көп мырзалар үзді қыздан,

Құрбы мен құрдасына болып мазақ.

«Желаяқ» киік аты қойған бастан,

Таймайды жез тұяқты қия тастан.

Мерзімді сол киіктің асатұғын,

Дейтұғын бір кезең бар «Киік асқан».

Шалдырмас тоса қуып, қосылса тың,

Құтылар арасынан қаптаса мың.

Көп адам қаптай шауып, ой жақты алса,

«Желаяқ» өрлей қашып шығады шың.

Киікке жете алмастан ешкім қуып,

Мырзалар қойып еді көңлі суып.

Айрылып тұмарынан киік келді,

Денесін борша болып тері жуып.

Тұмарды шешіп алып алтындатқан,

Орнына ақ киізден тұмар таққан.

Киіктің құлағына енді салып,

Сарыдан мүйізіне бояу жаққан.

Тұмарды шешіп алып ашып көріп,

Ойланды Таңшебер қыз қасын керіп.

Салыпты қағаз жазып арасына,

Бәріне сұрағының жауап беріп.

Алтын тұмардағы жазылған жұмбақтың мазмұны:

Тұмарға қыз жазғаны мына сұрақ:

«Мансапқа бақыт пенен бар ма тұрақ? Ханда жоқ, халық құмар бір мұқтаж бар,

Өлеңмен шешсін,-деген,-сөзін құрап.

Ерен ер, ерен сұлу-егіз аты,

Бірі еркек, біреуінің әйел заты.

Мен үшін екеуі де түсініксіз,

Түсіндір қандай болар сын-сымбаты?

Көзіме кең дүниені көрсеткен тар,

Өзіммен бірге туған бір жауым бар.

Алғанға арашалап сол жауымнан,

Боламын жаным дескен өмірлік жар».

Бірінші жұмбақтың шешуі

Жер беті тегіс демеңіз,

Ойлы, қырлы белі бар.

Бетбақты шөл демеңіз,

Ауқым-ауқым көлі бар.

Бақыт пенен мансаптың

Екі түрлі жолы бар.

Біреу деп қате түсіну,

Оның да оң мен солы бар.

Сылаңдайды дүние

Сұлу қыздай бойжеткен.

Зұлым болса пайда жоқ,

Құр әдемі сәулеттен.

Бақыт пен мансап қонса егер,

Харам жиған дәулеттен.

Оның болмас тұрағы,

Аз күндік дәуір әуре еткен.

Ақылға қонса халалмен,

Бақыт, мансап тұрақты.

Дүние тозса тозбайтын,

Ақылда жағар шырақты.

Жақсы адамның кеңесі

Дүрри гауһар сияқты.

Көпке тиер пайдасы,

Ашқандай көзін бұлақты. Хакім болсаң халқыңа,

Ғадалаттық істесең.

Қанағат сақтап бойыңа,

Нәпсінің уын ішпесең.

Менмендікке салынып,

Тәкаппар болып іспесең.

Алтын үшін ар сатпай,

Туралық жолын күштесең.

Нәпсінің еріп тіліне,

Харам жолға түспесең.

Осы айтқан сөздің шешуін,

Іздеп тап өзің бойыңнан.

Мұқтаж деп халық, ханда жоқ,

Жазғансың ойлап ойыңнан.

Бұл айтқаның ғадалат-

Би менен ханнан жойылған.

Екінші жұмбақтың шешуі:

Ерен ердің белгісі-

Құрышты болар денесі.

Даналық және қамқорлық

Халқына жағар кеңесі.

Аз да болса маңызды,

Сөзінің болар жүйесі.

Жібермейтін теңізге

Халқының болар кемесі.

Сыртындағы жауын қорғайтын

Елінің болар егесі.

Ерен ердің белгісі-

Өткір болар алмастай.

Сөйлеген сөзі шырынды,

Татқан адам қанбастай.

Кезекті сөзін сөйлейді,

Топқа түссе алжаспай.

Ерен ердің белгісі-

Сертінен айтқан таймайды.

Елге еңбегі сіңбесе,

Ерлік атын алмайды.

Еліне қорған болмаса,

Артында аты қалмайды.

Жазушы жұмбақ егесі,

Көңліңе сөзім қандай-ды.

Ақылды адам сөз парқын,

Жібек аршып талдайды.

Үшінші жұмбақтың шешуі:

Ерен сұлу белгісі-

Мүсінді болар тұлғасы.

Кисе киім жарасқан,

Құлақта болар сырғасы.

Жалпы адамға сөйлемес,

Өзінің болар сырласы.

Терең ойлап сөз табар

Адамның болар жорғасы.

Кем болмас ханнан ақылы,

Демесе заты ұрғашы.

Ерен сұлу белгісі-

Болады тегіс денесі.

Парасатты, ақылды,

Маңызды болар кеңесі.

Артықша сөзді сөйлемес,

Келмейтін болса жүйесі.

Құлпырар жүзі неше қыл,

Сағымдай жазғы елесі.

Өзінше теңдес сай болар,

Қосылған жолдас иесі.

Ерен сұлу белгісі-

Осындай болар ұраны.

Көзін салар алысқа,

Секілді құстың қыраны.

Назар салмас төбеге,

Белгілер биік нұраны.

Сұлулардың бұрыннан

Парасат, ақыл құралы.

Толықты ма көңліңіз,

Бұл жазған сөзім туралы.

Төртінші жұмбақ шешуі:

Бірге туған өзімен

Адамның жауы-нәпсісі.

Нәпсісіне билету-

Ақыл-ойдың тапшысы.

Ар, намыс, сабыр, ұят пен

Нәпсінің ынсап-қамшысы.

Адамшылық белгісі-

Нәпсісін тыю адамның.

Абырой жұмыс бола ма,

Істегенмен харамның.

Нәпсінің еру тіліне-

Белгісі бұл наданның.

Нәпсісін тыю-әркімнің

Адамшылық міндеті.

Нәпсіні тиған адамның

Әр жерде болар құрметі.

Халқына болар қадірлі

Болған соң мағлұм ақ ниеті.

Аман бол, жазушы қыз, жолыққанша,

Оқырсың жазған хатты, киік барса.

Жібердім белгі салып, түсінерсің,

Кімде-кім болар нәмарт серттен тайса.

Ұқсайды сөз жүйесі қырағыға,

Беріпті толық жауап сұрағына.

Бұл өзі қайдан келді, қайда кетті,

Мағлұмсыз аты-жөні, тұрағы да.

Белгісіз болса дағы аты-жөні,

Киікке қыз ойлады салған ені.

Білдіріп ишаратпен хатқа жазбай,

Кетіпті «менікі» деп сүйіп мені.

Ойыма бұл хат менің салды қаяу,

Көңілім судай тасқан болды баяу.

Дегені «сарғая күт енді мені»,

Жаққаны мүйізіне сары бояу.

Қалмады енді тақат қызда тіпті,

Неше рет отыра алмай сыртқа шықты.

Сөзіне ғашық болып, өзін көрмей,

Ғайыптан Таңшебер қыз күйеу күтті.

Ойланып жас па, кәрі әлде қандай,

Әр жаққа қиял көңлін алып кетті.

«Кім білсін қанды қылыш батыр шығар,

Бірі ме әлде бектің бақыт құмар.

Ойланып бірі ме,-деп-әлде байдың»,

Албыртты қыздың көңлін алтын тұмар.

«Бірі ме егделердің әлде есер,

Білмейтін қартайғанын далаңкесер.

Ойлады ол жағын да,-олай болса,

Бұл елде жазған сөзді кім бар шешер?»

Ойлаумен ұйықтамады қыз жеті түн,

Қайғымен дел-сал болды дәл жеті күн.

Бар еді бір ойшыл шал бұл қаңлыда,

Ойлады табар-ау деп сол тетігін.

Барайын ерте тұрып деді шалға,

Ақылын сатпаушы еді дүние-малға.

Мәслихат беретұғын ақ көңілмен,

Қиянат қылмайтұғын ешбір жанға.

Ол өзі иен тауын қылған тұрақ,

Жататын жалғыз өзі елден жырақ.

Қыз түгіл, қыз әкесі Бейбіт би де

Баратын қысылғанда ақыл сұрап.

Таңшебер ат ерттетті ерте тұрып,

Қарамай ешнәрсеге мойын бұрып.

Қасына нөкерлерін ертіп алып,

Шықтым деп саяхатқа кетті жүріп.

Мінгені сегіз қыздың ылғи жирен,

Үстіне таза жібек киім киген.

Ат пенен жеті қызды кейін қойып,

Таңшебер шалға келіп сәлем берген.

Отырды талды қыздар көлеңкелеп,

Кигені бәрінің де өңкей жібек.

Сөйлесіп Таңшебермен шал екеуі,

Отырды анадайда болып бөлек.

Шал естіп қыздың сөзін басын шайқап,

Өкініп төрт-бес рет деді: «Әй, қап!

Билетіп өзіңді-өзің ол киікке,

Екенсің істемеген артын байқап.

Жүйрік жоқ біздің елде оған жетер,

Жетем деп жетпек түгіл, үміт етер.

«Қайғы үшін асқан сұлу туады» деп,

Айтқан жоқ бұрынғылар тіпті бекер.

Алған жоқ тұмарыңды бұл ел, қызым,

Үйімде таусылған соң ауыз тұзым,

Тұз алып Тұздыкөлден қайтқанымда

Адамның жалғыз атты көрдім ізін.

Көрмеген ізді көріп, өзім туып,

Жөнелдім ізге түсіп жаяу қуып.

Жатқанын қалғып бара ізден байқап,

Ойладым дамылдар деп жерге жуық.

Айтқандай дамылдапты бір суға кеп,

Кетіпті менен бұрын ет асып жеп.

Тексердім қауіптеніп түскен жерін,

Бастаған қалың қолды шолғыншы деп.

Қайдағы тауға шыққан ізін бағып,

Байқадым жүреді деп саспай нағып.

Тамағын әбден баптап пісіріпті,

Астына шөңкесінің отты аз жағып.

Секілді шолғыншы емес, қашқын қашқан,

Білмейтін жол мен жонды көп адасқан.

Түк қоймай төс сүйегін кеміріпті,

Еті екен семіз құлан бақырға асқан.

Байқадым, шолғыншы емес бастаған қол,

Жас жігіт түзге шығып көрмеген жол.

Қондырған қолында бар қаршығасы,

Сабырлы, жас та болса қайраты мол.

Жүйрігі мінген аты жер басқанның,

Қыраны қолындағы құсы аспанның.

Аты мен қаршығасы жігітіне,

Бірі екен сайма-сай боп жалғасқанның.

Болады жас мінезі екі жақты,

Деп жүрме «алжыған шал қайдан тапты?».

Қарауыл қарағанда атын бұрып,

Арт жаққа қарады ол не себепті.

Ел жаққа кімнің болса беті бейім,

Болғаны ел-алдында, жауы-кейін.

Шолғыншы қарауылды алдан қарар,

Сондықтан қашқын демей, мен не дейін.

Дейтінім түз көрмеген албырт ұлан,

Болады айыруға оны мұнан.

Егде адам өзі жалғыз қашып жүріп,

Қумайды атын аяп, сірә, құлан.

Және де отыруы кеміріп төс,

Жолынан төске алданып қалуға кеш.

Жапанда қашып жүріп жалғыз өзі,

Егде адам төс кеміріп отырмас еш.

Көрмеді дейтұғыным мынау түзді,

Байқадым аты басып кеткен ізді.

Тұмсықты сай қуалап айналмастан,

Өтіпті кесе басып келер құзды.

Емес пе өзек қуып жүрген тәуір,

Болмай ма қырқа кескен атқа ауыр.

Жүрмейді түз көрген ер, сірә, да олай,

Тасырқап болады деп атым жауыр.

Дейтұғын себебім сол-күші басым,

Орнатқан тас ошаққа көрдім тасын.

Көрсең де өзің барып беп-белгілі,

Жабылып көтере алмас бар жолдасың.

Қондырған қаршығасын байлап тасқа,

Маңында қондырарлық тас жоқ басқа.

Он қадам саңғыруы жерге барған,

Ондай құс көргенім жоқ осы жаста.

Қарамай алдыңды ойлап, арт жағыңа,

Кездескен мына жұмыс жас шағыңа.

Сол алған тұмарыңды кім болса да,

Кездесіп не сорыңа, не бағыңа.

Насихат енді, қызым, сабыр айла,

Жұмыстан асығыстық шықпас пайда.

Айналып келгенімше мені күтіп,

Жата тұр жолдасыңмен осы жайда.

Жерінен ат сулатқан, тамақ ішіп,

Ізінен ерейін мен барып тосып.

Тұмарды алған болса, анықтайын,

Кетпесе қанат байлап аспанға ұшып».

Шөңкесін, саптаяқпен беліне іліп,

Азығын арқасына алды түйіп.

Мылтығын таяқ қылып шал жөнелді,

Көнбестен бар дегенге атқа мініп.

Қыз сонда жата берді шалды тосып,

Таңменен ұйықтай алмай таңды қосып.

Көңілін түрлі қиял алып қашып,

Оянып ұйқысынан, жатса, шошып.

Оралып бір жұмада қайтады шал,

Басқадай жауырын көріп ашпайды бал.

-Ізімен,-дейді,-жүріп анықтадым,

Сол алған тұмарыңды айтқаным дәл.

Шығыпты бір топ адам атын баптап,

Бәрі де масаттанып атын мақтап.

Қорытып мәслихатты, ұйымдасып,

Киікті ұстамақ боп қуған қаптап.

Олардың әр-берден соң бәрі адасқан,

Мерзімді асуына қарай қашқан.

Бұл адам бір жағынан бара жатып,

Кездескен кезеңінде «Киік асқан».

Тұмарды бір себеп бар алуына,

Болдырып Желаяқтың талуына.

Мөлшерлеп қашқан жерін қарағанда,

Жете алмай мүмкін екен қалуына.

Көп қуып титықтатып зорға жеткен,

Атынан, сірә, оның киік өктем.

Шығарма ауызыңнан мен айтайын,

Жеткенін Желаяққа не себептен.

Бақташың әлде кімнің тіліне еріп,

Қойыпты тойғанынша тары беріп.

Болдырып бір жерге келіп көп жатыпты,

Байқадым құмалағын ұстап көріп.

Әкеңе мен айтқанды айта көрме,

Қызым, бол кешірімді, кінә терме.

Қалады қаны менің мойынымда,

Мен десең бақташыңа жаза берме.

Шал кетті тынығам деп аулақ үйге,

Қыз отыр ойға толқып ауыр күйде.

Қызының тұмарынан айрылғанын,

Жоқ еді әлі естіген Бейбіт би де.

Арыны құмарлықтың ең алғашқы,

Ұйқысын, көңілін бөліп шайдай ашты.

Білдірмей ойшыл шалға түн ішінде,

Жинады бақсы-балгер, құшнашты.

Жауырыншы қарай салып жауырынға,

Халінің қыздың біліп ауырын да.

«Ұзаққа созылады-деді,-ісің,

Жол тосты жауырынның бауырына».

«Үш күнде кездесед»,-деп құмалақшы,

«Алды,-деп молла,-пері» кітап ашты.

«Тұмарды адам емес, жын алды» деп,

Күңірентті қобыз тартып, ойнап бақсы.

Болмады оларда сөз қызға жаққан,

Сенбеді бақсыға да қобыз тартқан.

Бәрінен ойшыл шалға иланды қыз,

Сүйеніп тәжірибеге оймен тапқан.

Жалынды ертеңіне қыз кеп шалға,

Сенбестен ашқан кітап, тартқан балға.

-Өлуім құса болып анық, ата,

Қылмасаң, өзің жәрдем біздің жанға.

Ау, ата! Бір білместік өтті менен,

Өзімді зор, өзгені санап төмен.

Құмартқан сан мырзаны әуре қылып,

Ойым жоқ өзім мұндай болам деген.

Қайғы мен түсінбеуші ем қасіретті,

Мезгілі түсінетін енді жетті.

Біліп бер ең болмаса бір дерегін,

Тұмарды кім әкетті, қайда кетті?

Шал айтты: «Олай болса, сөзіме бақ,

Іздесем, егерде мен табармын нақ.

Тоқсан жас бөгет жаяу кетуіме,

Баратын сапар алыс, қайратым шақ. Болмайды атпен және кетуіме,

Қауіпті, шөл кездессе, өтуіме.

Жолшыбай жау кездесіп, әлде, мүмкін,

Атты алып, жаяу тастап кетуіне.

Түйенің желмаясын мінсем тауып,

Ел менен жауға бірдей емес қауіп.

Үстіне азық-түлік артып алып,

Шөлдесем, сусын қылам сүтін сауып.

Шыдамды ол жануар шөлге аттан,

Болмай ма шалға ауыр атты баққан.

Бір жұтса қанағатшыл бір күнге азық,

Өзіңмен түнде жатсаң бірге жатқан.

Түйенің желмаясын желдей желген,

Аралап мен іздейін жалпақ елден.

Тұмарды мен іздесін десең, қызым,

Түйені сатып әпер тауып келген».

Көп көрген дүниені ойшыл кәрі,

Қозғады қайратын бұл қыздың зары.

Ұнатты бір кедейдің бесті інгенін,

Жоқ еді онан басқа шөп шайнары.

Берді де сұрағанын түйені алды,

Бірдей қып үш түліктен берді малды.

Мінер ат, артар түйе, сауар сиыр,

Кенеттен кедей байғұс бай боп қалды.

Егесі білмейтұғын түйе сырын,

Боталап, ботасы өлген жазғытұрым.

Өлгенде бота туып боздамаған,

Соңынан қара ермес деп қылған ырым.

Сүйегін дейтін емес біткен күшке,

Сирағы қысқа бақай жіп-жіңішке.

Ашықпас, алты жұлса, алты күнге,

Шыдайды қырық күнге де бір су ішсе.

з

Анасы-қоспақ өркеш, атасы-нар,

Төсіндей түйе құстың мықыны тар.

Кең танау, аққу мойын, құлан сағақ,

Егеудей табанының қышыры бар.

Алды-арты қоспақ өркеш бірдей тіп-тік,

Арқансыз артса дағы аумайды жүк.

Шығыпты жұлығына шыр айнала,

Тікендей қысқа қою қайратты түк.

Бәрі де қару-сайман бұрын сайлы,

Киізден қом жасады өте ыңғайлы.

Ортада бір кісілік орыны бар,

Жатса да, отырса да бірдей жайлы.

Азығы қой сүтінен қатық сүзген,

Бұрыннан бұл ойшыл шал таныс түзбен.

Серкенің терісінен екі мес ап,

Мінді де желмаяға жөнелді ізбен.

Ойшыл шал жүре тұрсын мініп інген,

Ізімен жалғыз аттың бұрын көрген.

Қалмақтан елін іздеп қашып шыққан,

Сөйлейін енді сөзді Жапал ерден.

Арада бірнеше күн жолды басып,

Мінеки, ел шетіне бұл да келген.

Аман-сау өз еліне келді батыр,

Не таулар, не белдермен басып татыр.

Белгілі алыс жолдан келатқаны,

Бөктерген артында бар-мосы, бақыр.

Аралап қалың елдің шетіменен,

Жалтақтап тамаша қып келе жатыр.

Жарқылдап күн нұрымен шағылысқан,

Көрінді сол жағынан алтын шатыр.

Жиылып балалар асық ойнайтұғын,

Бар екен жол үстінде айдын тақыр.

Ел жайын, жол мәнісін білейін деп,

Жағалап көп балларға келді ақыр. Шетінде ойнап жүрген бір балаға,

Деп айтты: «Жігіттердің бірін шақыр!»

Шақырды бір жігітті бала барып,

Көрді де келді жігіт назар салып.

Ер Жапал басын иіп сәлем берді,

Жігіт те қарсы келді «әлик» алып.

Жігітке Жапал айтты: «Шақырғаным,

Адаммын ел іздеген қайнап қаным.

Қай ру бұл отырған қалың ауыл,

Түсіндір ел мәнісін, құрбы жаным?

Бай мен бек пе, болмаса хандікі ме,

Шатырдың егесін де қылшы мағлұм».

-Шатыры,-деді жігіт,-Есім ханның,

Руы бұл елдердің тобықты, арғын.

Келесің өзің қайдан, жолың болсын,

Бар еді шыққаныңда қайда барғың?

-Шыққалы мен елімнен толды айға,

Ниетім келмекші едім осы жайға.

Шешемнен бір туысқан нағашым ед,

Тобықты батыр Сары аулы қайда?

Жапалға жігіт айтты: «Сенің өзің,

Алыстан келем деген дұрыс сөзің.

Сымбатың және пормың, бет, ажармен,

Ұқсайды Сары-екеңе анық көзің.

Көрінген қалың елдің күнбатыс жақ,

Екі үй бар сол шетінде оқшауырақ».

Екі үйді айтып жігіт түсіндіріп,

Деп айтты: «Бірі қоңыр, біреуі ақ.

Үлкені-нағашыңның үйі»,-деді,

Асылған найза, түрлі қару-жарақ.

Ер Жапал қош деді де жүріп кетті,

«Қайыр,-деп қалды жігіт,-жиен шырақ». Екі үйге сілтеуменен жетті келіп,

Сырғытып Күрең атпен жортып желіп.

«Үйі екен Сары ағамның,-деді,-ақиқат»,

Ілулі қару-жарақ тұрған көріп.

Ер Жапал үй сыртында тұрды қарап,

Күрең ат ойнақшып тұр қалған жарап.

Есіктің бір жанынан қарап еді,

Бір әйел отыр екен шашын тарап.

Ойланып танытпастан ағамменен

Көрейін жеңгемді де деді сынап.

Қазыққа оқшауырақ атын байлап,

Кірмекші жүрді үйге бет туралап.

Есіктен сәлем беріп кірді бала,

Қондырған қаршығасын қолына ала.

Бір адам теріс қарап жатыр екен,

Әйел де шашын тарап болған жаңа.

Аңғарды баланы әйел келген жерде,

Екен деп түрі ұқсас жатқан ерге.

Қондырып босағаға қаршығасын,

Отырды именбестен шығып төрге.

Жөн сұрап қатпаса да кімсің деп сөз,

Баладан қадап әйел алмады көз.

Шаңырқап келгендігін байқады да,

Қамданды сусын құйып беруге тез.

Әйелдің қамданғанын бала біліп,

Шешінді сырт киімін жайлап тұрып.

«Сусынды соңыра ішем»,-деді бала,

Қаруын керегеге баптай іліп.

Үстінен сауыттарын тастады да,

Жарғағын жастық қылып жастады да.

Жамылып сырт киімін жата кетті,

Именіп, не сескеніп саспады да.

Төсекте теріс қарап жатқан кісі,

Болған жоқ баламенен оның ісі.

Ұйқы емес қиялданып жатыр еді,

Қапа ғып өткен түнгі көрген түсі.

«Жүр екен қандай күйде қайран жеңгем»,

Деген ой жатқан ердің көңілін бөлген.

Қалмаққа түсіп кеткен ілгеріде,

Жеңгесі өткен түні түсіне енген.

Батыр ед шыққан бұ да арғын топтан,

Ер еді қайтпайтұғын жүрегі оқтан.

«Қалмаққа қалай іздеп барамын?»-деп,

Ұйқы емес неше түрлі ойда жатқан.

Төсектен бір мезгілде атып тұрып,

Төр жаққа қарады да мойын бұрап.

«Бұл кім?» деп жолаушыны сұрамастан,

Тоқтамай сыртқа шығып кетті жүріп.

Тырп етпей төрде бала ұйықтап жатты,

«Бала кім?» айтпай әйел оймен тапты.

Еріне айтайын деп сыртқа шықса,

Тұр екен айналдырып Күрең атты.

Ол кезде атқа түсер ердің көзі,

Бас қосса екі кісі, ат боп сөзі.

«Егесі кім болса да,-деді,-батыр,

Тұлпардың мына Күрең нағыз өзі».

«Бұл жігіт,-әйел айтты,-келді жаңа,

Төріңе именбестен шықты жәнә.

Нағашың иә жиенің, иә туысың,

Әйтеуір, бір жақының осы бала.

Мен оның сұрамадым аты-жөнін,

Алам деп сусын ішпей жатты демін.

Ұқсайды бет-бейнесі, сырт тұлғасы,

Ұрығың, тіпті әйтеуір осы сенің. Болған соң көзден таса, көңілден тыс,

Ұмытқан ойға түспес, үмітсіз іс.

Нағашы, жиен, туыс ұрпақтарын

Ойланып болып тұрды көргендей түс.

Біле алмай кім екен деп Жапал ерді,

Тұрғанда аспазшы әйел хабар берді.

«Қалады тамақ суып» дегеннен соң,

Екеуі шұбатылып үйге кірді.

Оятты жігітті де іш деп тамақ,

Жол жүріп ұйықтамастан қатқан қабақ.

Ұқсатып бар келбетін өз еріне,

Жігітке әйел отыр көзін қадап.

Қымызды тамақтан соң ішті қанып,

Болған соң дастарқанды жиып алып.

«Қай жақтан келесің?»-деп жөн сұрады,

Жапалды Сары батыр сөзге салып.

«Келемін,-деді Жапал,-қалмақ жақтан,

Осы елді баяғыда қалмақ шапқан.

Мен сонда іште кеткен бала екенмін,

Таңсұлу-шешем аты мені тапқан.

Туғанда шешем қойған Жапал атым,

Істеді жанға қысым қалмақ батым.

Қашырды түн ішінде «елің тап» деп,

Істейд деп ертең, қалсаң, қиянатын.

Сәлем деп елге тегіс ғаріп анам,

Сайрады шығарып сап ішкі датын.

Айтқанда бастан-аяқ болған істі,

Есітіп тұра алмадым шыдап дәтім.

Шешемнің айтуынша Орта жүзбін,

Ішінде алты арыстың арғын затым.

Тобықты дейді ішінде бергі заты,

Дегенде Қожаберген-әкем аты».

Бас салды баланы кеп «бауырым» деп,

Батырдың тұра алмастан шыдап дәті.

Жапал да түрегелді орынынан,

Асылды Сары батыр мойынынан.

«Құдая, өңім бе бұл, түсім бе?»-деп,

Төгілді көздің жасы қойынынан.

«Ағамның келдің бе,-деп,-қалған көзі?»

Құшақтап бауырым дейд тапқан сөзі.

Үш тұрып, үш отырып, үш жығылды,

Тоқтатып ала алмастан өзін-өзі.

Тағы да құшақтады «бауырым» деп,

«Ағамнан қалған тұяқ, сауырым,-деп.

Болады ұшсам қанат, қонсам құйрық,

Сілтейтін жауға шоқпар-қаруым,-деп.

-Келдің бе, жеткіншегім, есен-аман,

Көріпсің қараңғылық түрлі тұман.

Айрылып жан бауырымнан жастығымда,

Басыма түсіп еді ақырзаман.

Болып тұр тірілгендей сені көріп,

Ардақты қайран көкем бірге туған.

Ер еді арыстандай дұшпанының,

Қанына қылышының жүзін жуған.

Дұшпаннан қапияда болып майып,

Табаны бұл дүниеден кетті тайып.

«Көзі деп жан көкемнің» тағы келіп,

Жапалды құшақтады қанат жайып.

Өксігі ер Сарының басылмады,

Көл болып көзінен жас жосылғаны.

«Халқым-ай, осы өңім бе түсім бе?» деп,

Бауырымның келіп аман қосылғаны.

Көзі деп жан көкемнің қайта-қайта,

Мойнына қолын салып асылғаны.

«Батырым, құтты болсын, қойыңыз»,-деп,

Адамдар ажыратты қасындағы.

Көрісті айғай салып жеңгесі кеп,

«Нәубатты енді, батыр, бізге бер,-деп.

Көкемнен қалған тұяқ, арыстаным,

Аман-сау еліңді іздеп келдің бе?-деп.

Дегендей өшкен жанып, тірілді өлген,

Жүзіңді жалғыз қайным көрдім бе?-деп.

Қос қанат ағасының жеткіншегі,

Қайынды мен де халқым болдым ба?»-деп.

Бұлардың зарлауына шыдай алмай,

Бәрі де тұрды жылап жиылған көп.

-Келдің бе, жалғыз қайным, арыстаным,

Құдая, рас па бұл табысқаным.

Қанатым, жал, құйрығым, ердің көзі,

Ағайын іздеп келген, данышпаным.

Қарағым, іздеп кепсің елатіңді,

Құдайым қабыл қылып бұл ниетіңді.

Есіктен кіргеннен-ақ, арыстаным,

Ағаңа ұқсатып ем келбетіңді.

Апам да қайнысының түсіне енген,

Көрген түс қиялданып көңлін бөлген.

Деп ойлап қапалықпен ағаң да жүр,

«Жүр екен қандай күйде қайран жеңгем?».

Шығыпсың жау қалмақтың тобын жарып,

Мініпсің өзіңе сай атты танып.

«Ер жігіт-туған жерге» деген нақыл,

Келіпсің ел жұртыңды есіңе алып.

Қуатты аман-есен жүр ме апам,

Айрылған ел-жұртынан сорлы ғаріп.

Жақсы ма денсаулығы елді ойлап,

Кетпестен қапалықпен күйіп-жанып.

Ішінде көп халықтың жалғыз өзі,

Не болды енді күні сенен қалып?

Жиылып маңайдағы кәрі-жасты,

Жапалға бәрі келіп амандасты.

Сарыға құтты болсын насихат қып,

Жылауды ақсақалдар зордан басты.

Ер Жапал туысқанын жаңа тапты,

Жан-жаққа сүйіншіге адам шапты.

Ер Сары бәйгелі той қыламын деп,

Хабарлап аймағына шаптырды атты.

Қалдырмай арғын, найман бәріне де,

Жіберіп шақырушы хабарлатты.

Мінеки, ұлы думан, басталды той,

Сойылып бірнеше жүз жылқы мен қой.

Айтпаққа хан мен қара, батырларға,

Сарының көңілінде бар бір терең ой.

Той болды, ұлы дүбір жиналды ел,

Сияқты Сары толып шалқыған көл.

Найманның қалың арғын басын қосты,

Кетер деп азар болса бір жылғы төл.

Бастады Сары батыр енді тойын,

Жамбы ату, күрес, көкпар болды ойын.

Шашуға ағайыны әкеп жатыр,

Біреу ат, біреу түйе, біреу қойын.

Адамдар бұл жиынның көріп түрін,

Мұндай той болған емес деді бұрын.

Той берді дәл бір апта Сары батыр,

Қызықты тамашасы болды шырын.

Ертең ат шабылады деп жаршы айғайлап,

Халыққа хабар қылды кешкіқұрым.

Ертемен аттарды айдап асты белден,

Аттар көп, әрбір ру келген елден.

Тапсырды айдаушыға ақсақалдар,

Жібер деп бұл аттарды күндік жерден.

Жолына бәйге аттардың көзін тігіп,

Түс қайта тұрған халық шаңды көрген.

Қосылған үш жүз аттан тұлпар Күрең,

Алдында сүт пісірім бұрын келген.

Жасы бар сексен, тоқсан алқымдаған,

Бір шал жүр осы тойда түйе мінген.

Бұл елдің адамынан порымы басқа,

Аюдың терісінен киім киген.

Той тарқап болғаннан соң бәйге тамам,

Тарқауға қойғанында халық қадам.

«Төбеге мына биік жиылсын»,-деп,

Осылай хабар болды тегіс адам.

Жиылды ол төбеге жас пен кәрі,

Келгенін Жапал қашып білді бәрі.

Қалмаққа аттануға кекті жоқтап,

Мәслихат көпшілікке салды Сары.

Келісті мизам туа аттанбаққа,

Хан, қара, арғын, найман батырлары.

Қалмаққа аттанад деп болды сарын,

Әлгі шал ішкі сырдың білді бәрін.

Төбеге жиылғанда тегіс халық,

Сынады қазақтардың батырларын.

Бәйгеден келгенінде Күрең аттың,

Таныды мойнындағы қыз тұмарын.

Қайтты шал енді ешкімге көрінбеді,

Жұмысын бітірген соң көңілдегі.

Еліне Жапал келіп тұра тұрсын,

Сөйлейік Таңшеберден кейіндегі.

Ізбенен шал кеткелі айдан асты,

Шыдамы кетті қыздың кезде алғашқы.

Шал болып есі-дерті жүрсе дағы,

Ұялып, сабыр қылып өзін басты.

Титықтап құрығанда қыздың демі,

Асығып күткен шалы келді, міне.

Өзінің әдетінше тынығам деп,

Шал жатты жауап бермей келген күні.

Осы күн тиді қызға тіптен ауыр,

Екен деп шалды ойлады шын тасбауыр.

Есітіп ертеңіне әңгімесін,

Көңілі қыздың тоқтап болды тәуір.

Шал айтты: «Тұмарыңды іздеп бардым,

Атақты «Бетпақдала» шөлді жардым.

Ала алсаң тұмарыңды қолың жетіп,

Басына іліп кеттім бір шынардың.

Ерінбей таңмен жүріп, түнде жаттым,

Тұмарды кім алғанын анық таптым.

Ешкімге сыр берместен кеттім қайтып,

Тұмарың мойнында жүр Күрең аттың.

Күрең ат үш жүз аттан келді бұрын,

Болып еді бәйгелі той үлкен жиын.

Жау жүрек батыр екен сайыпқыран,

Анықтап жігіттің де көрдім түрін.

Жүр екен ол жігіт те баптап атын,

Қалмаққа көрсетпек боп күш қайратын.

Аралап той ішінде үш күн жүріп,

Естідім қазақтардың мәслихатын.

Іріктеп азаматын, атын баптап,

Оқ жонып, қанжар қайрап, найза саптап.

Бас қосып арғын, найман мизам туа

Қалмақты байласты сөз болып шаппақ.

Сынадым батырларын жастан шыққан,

Сары анау Жатағанның туын жыққан.

Аюға айласымен сөз үйретіп,

Ақылмен айдаһардың тілін ұққан.

Садырдан шыққан екен Құдайберді,

Қаһары тітіреткен қара жерді.

Ондай ер туған емес, туа қоймас,

Найманнан Садыр түгіл арғы, бергі.

Қарт батыр қаракерей қайсар Сыбан,

Садақтан тартқан оғы шыққан шыған.

Екпіні оттан өткір, оқтан жылдам,

Кім өтер қаракесек Олжашыдан.

«Бейбіт би ант бұзды,-деп,-әруақ аттап,

Жүред,-деп,-өсек тасып, қалмақ жақтап».

Жорықтың ат азығы, шығыны үшін,

Жолшыбай қаңлыны да кетпек таптап.

Әкеңе айтпа, қызым, бұл сырымды,

Байлаулы адам емес ол тұрымды.

Қалмаққа хабар беріп, бүлдіреді,

Кірісіп әдетіне ол бұрынғы.

Қалмақ деп түсінеді елдің зоры,

Қаңлының хабар берсе, қайнар соры.

Жеңеді осы жолы қазақ анық,

Әкеңнің бөгет болмас айла-торы.

Қазақты әкең кеткен талай алдап,

Сол үшін осы жолы салар салмақ.

Қаңлыға пана болу, былай тұрсын,

Ала алса басын қорып жарар қалмақ.

Қаңлының не күші бар белдесуге,

Жарамас қазақпенен теңдесуге.

Қалуға қаңлы аман қазақтардан,

Сен ғана себепкерсің елдесуге.

Ханы бар қазақтардың Есім деген,

Қастасқан дұшпанының басын жеген.

Белгілі сенің әкең қашаннан-ақ,

Қазаққа дұшпандығын істеп келген.

Қалмаққа басшы беріп, елін шауып,

Арғынның ту егесі батыры өлген.

Қылады қазақ қысым осы жолы

Әкеңнің алдауынан талай күйген.

Көрсетіп түрлі азап батырлары,

Істейді қалағанын көңлі сүйген.

Айтқанда Бейбіт биді тіс қайраған

Қазақтың батырларын көзім көрген.

Жігіттің аты Жапал-тобықты арғын,

Батырдың баласы екен Қожаберген.

Өзің бар Есім ханға насихатым,

Жұмыстың айттым бәрін көріп келген.

Ел үшін жаушы жүріп дейді, қызым,

Мұндайда намыс емес басын иген.

Естісе әкең кетер Қытайға ауып,

Қытайға ауу деген үлкен қауіп.

Қытайдың заңы қатты, салығы мол,

Тұра алмас қаңлы онда байыз тауып.

Алдына өзің барып тоқтатпасаң,

Кетеді қазақ ханы елді шауып.

Меніңше осы арада күткен мақұл,

Естісе, ауам дейді әкең ғапыл».

Бейбітке айтпаймыз деп шал менен қыз,

Қазақты күтпек болып қорытты ақыл.

Қыз бен шал болды осылай ақылдары,

Бірінің сөзін бірі мақұлдады.

Сөйлейік енді сөзді қазақ жақтан,

Мизам да уәделі жақындады.

Қазақтар жазыменен атын баптап,

Даярлап қару-жарақ, найза саптап.

Қалмаққа аттануға ниет қылып,

Жолазық, сауыт, сайман алды тақтап.

Жиылды уәделі болғанда күн,

Саналды болды қосын дәл он төрт мың.

Жау жүрек, жасөспірім қосылды ерлер,

Болмаған жорықтарда мұнан бұрын.

Аттанды қазақ болып мизам туа,

Қалмаққа бармақ болып кегін қуа.

Шал айтқан батырлардың бәрі де бар.

Басына бақ, аузына қонған дуа.

Бір кісі басқаратын қалың қолды,

Хан Есім өзі жүріп басшы болды.

Көп жүріп, көпті көрген, жерге таныс,

Олжашы батыр бастап жүрді жолды.

Батырлар баданасын бөктереді,

Жауына қалай жанды тек береді.

Сынасып садақ тартса Сары оғын,

Кетпеннің ұңғысынан өткереді.

Кесетін қылыш белде шөккен нарды,

Нар түгіл жерді қапқан онан арғы.

Кигенде дулығасын бастарына,

Жағасы соғып тұрар белбуарды.

Батырлар үстеріне сауыт киген,

Ерінің қалқандарын басына ілген.

Буынған іштерінен алмас қанжар,

Бауырдай қайрап салса тасты тілген.

Найзасы сегіз қырлы қос шашақты,

Қайыстан бүлдіргесі, емен сапты.

Алдыңғы қамшылар жақ қанжығаға,

Байлаған ер жолдасы саптаяқты.

Жанторсық-ер бас сайын салған малта,

Белінде шақпақ салған қуық қалта.

Әркімнің өзіне сай қаруы бар,

Қолында найза жоқтың бар айбалта.

1

Қолында найза менен балта жоқтар,

Қаруы оның алған қайың шоқпар.

Бір өзі асынғаны жеті қару,

Кигені қалқан сауыт кейбір сотқар.

Көк етік бүрмелеген бесқасқалап,

Сыртынан шалбарын сап кесте балақ.

Желбегей көбентайын жамылысып,

Делдиген шаболары арты салақ.

Берілген бір бақырдан он басына,

Пісіріп жемек үшін жол асына.

Бақырдың азаматтар үйдегіден,

Түздегі құмар қою сорпасына.

Он төрт ту, ту бас сайын бір ту басшы,

Кем емес мың адамнан бір ту асты.

Арада бірнеше күн жолды басып,

Жеріне Жетісудың жақындасты.

«Қаңлыны басайық» деп мәслихат қып,

Қазақтың хан қарасы ақылдасты.

Жүрет деп өсек тасып қалмақ жақтап,

Бұл сөзді бәрі тегіс мақұлдасты.

Төсекте азаматы, аты үйірде,

Қаңлыны қапылыста келіп басты.

Беті жоқ сан алдаған беттесуге,

Қайтерін білмей Бейбіт жаман састы.

Сол болып бар тапқаны қысылған соң,

Барды да ойшыл шалға ақылдасты.

Шал айтты: «Қазақ саған көп алдатты,

Дос көрдің қазақтардан сен қалмақты.

Бас иіп, тізе бүгіп құтылмасаң,

Шамаң жоқ көтеруге бұл салмақты.

Алдына сені Есім хан шақырып ап,

Үндеме, не десе де аузыңды жап.

Мойныңа көтерместей міндет артып,

Ішінде қысқа мерзім десе егер, тап.

Қабылда, қарсы тұрма жарлығына,

Мақұлда айтқанының барлығына.

Болады ашу-алда, ақыл-соңда,

Алғашқы ұшырама тарлығына.

Мінеки, аяғыңа түсті қақпан,

Халқыңды басты келіп бейғам жатқан.

Мақұл деп хан алдынан шыққаннан соң,

Істе осы ақылымды менің айтқан.

Алдына Есім ханның қызды жібер,

Таңшебер не айтарын өзі білер.

Шаяндай сенің сөзің олар үшін,

Тастамас қыздың сөзін құлаққа ілер.

Қыз барған мұндай іске намыс емес,

Іс емес дос күйініп, дұшпан күлер.

«Ер топқа, шешен дауға» деген мақал,

Балапан ұяда өсіп, түзде түлер.

Айтқаным осы,-деді,-әбден ойлан,

Адаспа сабыр қылып, ақыл-ойдан.

Егерде бұл айтқанды істемесең,

Болады халқың менен мүлкің ойран».

Алдына насихаты шалдың қойған,

Бейбітті адастырды ақыл-ойдан.

Қазақтар би келгенше түстігіне

Үш жүз қой және бір жүз жылқы сойған.

Бейбітті хан шақыртып келісімен,

Хабардар болып тұрып келісінен.

Мойнына қысқа мерзім міндет артып,

Сөйледі қаһарланып терісінен.

-Бірінші Ұлалыға болып басшы,

Жанжалды сен бастадың ең алғашқы.

Еліме тыныш жатқан бастап келіп,

Ерімнің, елді талап, қанын шашты.

Сол жолы Қожаберген батыр өлген,

Сен жауды біздің елге бастап келген.

Бітемін жүз кісінің құнын алып,

Батырдың ту егесі құны ежелден.

Ат, азық келе жатқан қалың қолдың,

Шығынын сен тартарсың осы жолдың.

«Нар өлсе, пұл төлейсің, ер өлсе-құн»

Жанжалдың шығуына себеп болдың.

Бересің бір қос аттан ер бас сайын,

Сойысқа мың ту бие болсын дайын.

Мың атан қос артатын және керек,

Қом болсын, ат ерттеулі атан сайын.

Бара сап мақұл десең, кіріс іске,

Жата бер орындамай сенсең күшке.

Көнбейді енді қазақ алдауыңа,

Мерзімі дайын болсын ертең түсте.

Таппағы айтқандарын болды қиын,

Таппаймын десе, береді азап сиын.

Ойланып құтылуға жол таба алмай,

«Мақұл» деп хан алдынан шықты биің.

Алмаса шалдың тілін жоқ шарасы,

Тығылар, құтылар жол, жоқ панасы.

Көргенмен қызын намыс жіберуді,

Катердің үстінде тұр мал мен басы.

Таң да атты, сертті мезгіл қалды таяп,

Бейбіт би маңдайына тіреп таяқ.

Үйіне дөң басынан жете алмады,

Жүруге жарай алмай басып аяқ.

«Көрейін не де болса, мен-ақ» дейді,

Әкесін көрді дағы қызы аяп.

Таңшебер қыздың әкесінің орнына Есім ханның ордасына бара жатқандағы сымбаты мен сәулеті

Таңшебер қыз ерттетті,

Алдырып Жирен жорғаны.

Алтынды ердің үстіне

Шамшырақ болып орнады.

Қыраныңды тартқан Қырымнан

Алтайдың қызыл орманы.

Туған айдай толықсып,

Он сегіз жасқа толғаны.

Талабы қыздың жаушы боп,

Елінің болмақ қорғаны.

Бетіне алып жөнелді

Есім хан тіккен орданы.

Жарқырайды шолпандай

Суреті қыздың сондағы.

Бәйшешектей құлпырар,

Жайнап шыққан майдағы.

Алтайы қызыл түлкідей

Өрлей қашқан сайдағы.

Сылдырлайды сырғасы

Дауысындай тоты тордағы.

Шалдар басын шайқайды,

Есіне түсіп қайдағы.

Айырмай көзін қадайды

Ішіндегі бойдағы.

Мойнында алқа сылдырлайд,

Дауысындай қоңырау қойдағы.

Таңырқады бәрі де

Көрген жан қызды жолдағы.

Қамшы басып Жиренге,

Лашын құстай самғады.

Жеке шықты Таңшебер

Жолдас алмай қасына.

Оқалаған кигені-

Кәмшат бөрік басына.

Жұпар исі аңқиды,

Әтірмай жағып шашына.

Көрген жанның ғышқы ұрды,

Болса деп бізбен ашына.

«Шүу» деп еді Таңшебер,

Жөнелді Жирен аспандай.

Тұлпары еді жылқының,

Құтқармайтын қашқанды-ай.

Сынасып әлі көрмеген

Дұшпан менен дос қандай.

Таңшебердің сәулеті

Таң сәулесін шашқандай.

Күйіндіріп дұшпанын,

Досының көңілін ашқандай.

Солқылдайды қара жер

Ырғалып Жирен басқанда-ай.

Бір ауыз сөз сөйлескен,

Көңлі судай тасқандай.

Есім хан тіккен шатырға

Тура да келді жасқанбай.

Атын жаяу жетелеп,

Шатырдың келді алдына.

Ішке кірді Таңшебер,

Рұқсат сұрап алды да,

Отырған толып маңғаз бек,

Қызға көзін салды да.

Жым-жырт болды теп-тегіс,

Ақылдан бәрі танды да.

Қыз еріксіз қаратты

Тәкаппар менен паңды да.

Ойлады қыз: «Жаратқан,

Қара мен, Құдай ханды да».

Таңшебер ішке кірді осыны ойлап,

Құлпырып екі көзі оттай жайнап.

Сондағы істеп тұрған қылығы бұл,

Пердені бетіндегі ашты жайлап.

Пердесін бетіндегі ашып тұрып,

Жүрегін оң қолымен басып тұрып,

Сол қолын тізесінің үстіне сап,

Келіннің сәлем етті салтын құрып.

Сондағы Таңшебердің рең-түсі,

Гүлбақтың мысалындай бұлбұл құсы.

Керме қас, оймақ ауыз, пісте мұрын,

Меруерттей жарқырайды отыз тісі.

Қып-қызыл екі беті-алқызыл гүл,

Көргеннің бәрінің де қайнайды іші.

Жаудыр көз, жазық маңдай, жұқа ерін,

Қызықпас көргеннен соң қандай кісі.

Айырмай қыздан көзін ханзадалар,

Отырды бұл қалай деп құрып мысы.

Сүмбедей қаяуы жоқ және мойны,

Қысқа емес, ұзын емес, орта бойлы.

Сүмбіл шаш, кекілдерін талдап өрген,

Аққұба, бет ажары бидай өңді.

Лайық сымбатына һәм мінезі,

Қиылған екі қасы, жаудыр көзі.

Қыпша бел, дәл аршын төс, алма мойын-

Толықсып он сегізге келген кезі.

Қиылған қаламқастай екі қасы,

Оралған аш беліне қолаң шашы.

Зибалық, сұлулықта тамағынан

Көрінеді десе болар ішкен асы.

Он екі мүшесінде жоқ бір айып,

Жарасқан ажарына һәм тұлғасы.

Ақылға парасатты артық дана,

Демесе кемітуге заты ұрғашы.

Перизат қолы толған гауһар жүзік,

Мысалы құмырсқадай белі үзік.

Тәжім қып, басын иіп тұрды қарап,

Мұқаммен неше түрлі көзін сүзіп.

Қалайша қыздың бүйтіп тұрғандығын,

Білген жоқ отырғандар мұны сезіп.

Тамаша қылды бәрі сын-сымбатын,

Айтпай тұр ішіндегі қыз мұратын.

Иілген қыз күйінде тұра берді,

Хан қыздың түсінбейді ишаратын.

Тапжылмай қыз иілген күйде тұрды,

Адамзат бола бермес мұндай нұрлы.

Есім хан «сен, сөз баста» дегендей боп,

Жырауға Даңғыл деген мойын бұрды.

Ханнан да Даңғыл жырау қаймықпайтын,

Мінезін айтса адамның айнытпайтын.

Ақылды, парасатты жырау еді,

Құпия сырларды да анықтайтын.

Аңдитын жырау емес ас пен тойды,

Түсетін топқа іркілмей алғыр ойлы.

Аты емес әкесінің қойған Даңғыл,

Сөзіне сүйсінгеннен халық қойды.

Деп айтты Даңғыл жырау: «Алдияр Хан!

Елшіге келіпті қыз бере алсаң мән.

Жер дауы, жесір дауы, ердің құны-

Ежелден үш үлкен дау қазаққа тән.

Көрген соң келді дей ме менен қыспақ,

Келіп тұр үш дауға да бітім ұстап.

Білдіріп ишаратпен келген ісін,

Деп тұр ғой «өзің ойлап, ақылмен тап».

Келді де неге алдыңа ашты бетін,

Қазаққа білдіргені ақ ниетін.

Тұрғаны басын иіп, төмен салып,

Тәртіп сол-ханға қара бас иетін.

Парасат бұл қызда бар және бір сыр,

Көңлінде мүддаға бар келген жоқ құр.

Сол қолын тізесіне салған мәнісі-

Бітімге әкем тізе бүкті деп тұр.

Мәрт адам серттен таймас басын кессе,

Тақсыр, Хан! Осы сөзім шын емес пе?

«Келінмін» сәлем қылса дегені ғой,

Қазақтың оң жақ қолы елі емес пе.

Шешкен соң ишаратын бастан бастап,

Жырауға басын иді қыз растап.

Көпшілік жауап күтіп тұрды енді,

Қайтадан сөз түйінін ханға тастап.

Сөйледі сонда Есім хан қызға қарап,

Бар деді көңліңізде қандай талап.

Шешуін ишараттың Даңғыл шешті,

Қазақтан қосылып ең кімді қалап.

Ойлап ем қайтарсам деп қанды қанға,

Қаңлыға кетпестей қып салып таңба.

Қалмаққа басшы беріп сенің әкең,

Елімді ауыр қайғы салған қамға.

Елші боп келген болсаң, айт сертіңді,

Ісіңнің ұялмастай артын аңда.

Қазаққа егер болсаң жаңа талап,

Отырған маңғаздардың бірін таңда.

Көтеріп қыз кеудесін: «Алдияр,-деп,-

Бетімнен пердемді аштым алдыңа кеп.

Білдірдім ишаратпен ақ ниетті,

Басқа да өзіңізден тілегім көп.

Сұраймын жанған өрттің өшіруін,

Қаңлының тигені рас кесірінің.

Емеспін жаңа талап таңдамаймын,

Қазақтың бұрыннан-ақ жесірімін.

Бұл сөзім айтқан сізге емес мақтан,

Таңдаған жігітім бар сертін баққан.

Қылыштың үстіндегі емес бұл серт,

Қаңлыға сіз құрған соң қанды қақпан.

Тұлпардың күрең бесті мойнындағы,

Белгім сол алтын тұмар менің таққан.

Жатпаған қап түбінде, болаттың да,

Жіберген белгі беріп жазып хаттан.

Болғаным емес пе бұл бұрын келін,

Болғанда қаңлы елім, қазақ та елім. Сыймайды бір кеудеге екі талап,

Ғадалат тілейтінім сізден менің.

Өз қолын кім кеседі өзі мін деп,

Кескенде кім айтады оны жөн деп.

Тізеден сол қол тайса, ант ауғаны,

Ауғаны, жүрек тайса, маған міндет.

Жүректі сол қол емес, оң қол сақтар,

Хан ием оны да ойла, жұп бар, тақ бар.

Аямау ант ұрғанды айып емес,

Міндетін маған арт та, өзің атқар».

Деді де қыз шатырдан кетті шығып,

Адамдар қала берді көзін тігіп.

Ақылды, парасатты Даңғыл жырау

Шешуін қыз сөзінің алды ұғып.

Шыққан соң мінді барып қыз атына,

Тамаша қылды адамдар сымбатына.

Бас иіп, құлдық ұрып, жүріп кетті,

Қайрылып қарамастан қыз артына.

Міндетті қыз мойнына арқалады,

Сөзінен дана екені байқалады.

Отырған хан мен төре, батырларға,

Қыз сөзін Даңғыл жырау қайталады.

Қазаққа сәлем етті «келінмін деп,

Жау емес, келін болсам, еліңмін деп.

Елімді елім шапса мен тұрғанда,

Таниды мені туған елім кім деп.

Ант ауған әкеме мен нанбаймын деп,

Мен серттен ол танса да, танбаймын деп.

Сақтайтын оң қолы біз, жүрегі өзі,

Мен дағы алды, артымды аңдаймын деп.

Хан оған «ер таңда» деп бергенде ерік,

Онысын жауап берді теріс көріп.

Жатпаған қап түбінде болаты сол-

Жапалмен белгі алысқан, белгі беріп.

Жақсылық, жаманшылық айтты жұп деп,

Ғадалат болды және ханнан күтпек.

«Міндетін маған арт та, өзің атқар»,

Дегені Құда болып, кексіз біт деп.

Батырлар ер Жапалдан сұра деді,

Осы іске жақсы-жаман мұра деді

Белгі алып көрмесе де, белгі берген,

Жапалдан «рас» деді сұрап еді.

Тұмарды айтты Жапал алғандығын,

Ішіне қағаз жазып салғандығын.

Айтпастан аты-жөнін тура тартып,

Жолықпай қыз арманда қалғандығын.

Ер Жапал болған істің айтты бәрін,

Тұмарды киікті ұстап алғандығын.

Белгі қып «мен сүйдім» деп ою енді,

Киіктің құлағына салғандығын.

Дұрыстап қыз жұмбағын шешкендігін,

Білмеген қызы екенін өшпендінің.

Серт қосып, қыз сертіне көрмесе де,

«Мен сендік, сен менікі» дескендігін.

Қазақтың хан, қарасы ақылдасып,

Бір жерге сөз байласты мақұлдасып.

Жіберді жаушыларды Бейбіт биге,

Болмаққа енді құда жақындасып.

Бейбіт би жаушыларды қарсы алып,

Түсірді оңаша үйге алып барып.

Мал сойып қылып жатыр зияпатты,

Астына атлас шәйі көрпе салып.

Бейбіт би бәйек боп жүр қылып қауіп,

Елімді кете ме деп қорқып шауып.

Алдаған дұшпандығы еске түсіп,

Осымен құтылсам деп ебін тауып.

Құрметтеп жаушылардың бәріне де,

Қайтарды ат мінгізіп, ішік жауып.

«Қалмақты қазақ жеңсе, қыз бергенше,

Кеткенім жақсы,-деп жүр,-Қытай ауып».

Құда боп дау аяғы кексіз тынды,

Тапсырды антқа айныса, кімде кімді.

Бейбіт би табысқан соң сол күн-түні,

Шақырып қалың қолды қонақ қылды.

Бата қып анттасты да боз ат сойды,

Қанына жолықсын деп арам ойлы.

Жөнелді қазақ қолы қалмақ қарай,

Істемек қайтып келіп болып тойды.

Жапалдың қолында еді қаршығасы,

Келісті қыран еді бой тұлғасы.

Таңсұлу жетік еді ақыл-ойға,

Демесе кемітуге заты ұрғашы.

Жапалдың сонда түсті қиялына,

Ананың айтқан сөзі баяғыда.

Босатып қаршығаны қоя берді,

Тікті де бір шумақ жіп аяғына.

Босанып кетті ұшып қаршыға құс,

Тура ұшып қалмақ елге барса дұрыс.

Барары бармастығы қаршығаның,

Белгісіз ойлағанға бір ғайып іс.

Жолменен қазақ қолы келе тұрсын,

Айтайын Таңсұлудың көрген түсін.

Айқасты екі арыстан шабынысып,

Көрсетіп бір-біріне қайрат күшін.

Қағысып иықпенен күрілдесіп,

Екеуі аянбастан салды тісін.

Тісі өтпей, кәрі арыстан күші жетпей,

Қолынан жас арыстан көрді қысым.

Шыңғырған үлкенінің даусыменен,

Таңсұлу ұйқысынан шошып тұрсын.

«Үлкені Ұлалы,-деп,-кішісі Жапал»,

Өзінің көрген түсін деп жорысын.

Тәжірибе жақсылыққа көрінді-ау деп,

Қуанды оңалар деп енді ісім.

Сөйлейік енді сөзді қалмақ жақтан,

Бар еді бір аңшы адам аты Ақпан.

Жасынан кәсіп қылып жүретұғын,

Тор құрып, тау жағалап, салып қақпан.

Жағалап ертеменен жүрсе торын,

Көреді қаршығаны түсіп жатқан.

Қашты деп сері қыздың қаршығасы,

Аңшы естіп бұрыннан-ақ хабар тапқан.

Қолға алып тордан құсты ажыратып,

Жалпылдап қыз аулына қарай шапқан.

«Әкелдім қаршығаңды, сүйінші!»-деп,

Қызға кеп айғай салды түспей аттан.

Сері қыз берді әкеліп «ырза бол» деп,

Аңшыға көп дүние қылып мақтан.

Таңсұлу келіп құсты байқап еді,

Шумақ жіп аяғында көрді таққан.

Көзіне Жапал батыр елестеді,

Сияқты көп қосынмен келе жатқан.

Түсімен шумақ жіпті ырым қылды:

Құлар деп енді Ұлалы зұлым тақтан.

«Құдая, мұсылманға қуат бер!»-деп,

Тіленді жалбарынып Жаппар Хақтан.

Құс қыран, ат аяғы болса желді,

Еріксіз қызықтырар көрген елді.

Аймақтың қошеметшіл кәрі-жасы,

Айтысып құтты болсын бәрі келді.

Ішінен Таңсұлу да қуанып жүр,

Ол құстың аяғынан көріп белгі.

Сөйлейік енді сөзді Бейбіт биден,

Қазаққа құда болып басын иген.

Осындай ант қылып, айнып кетіп,

Қазақтар алдауынан неше күйген.

Бейбіт би уәдені тосад деген,

Қазаққа ниетті енді қосад деген.

Қаңлылар аттандырып Ұлалыға,

Жіберді бір жігітті қос атпенен.

«Жалғыз біл,-жігітке айтты,-өзің,-деді,

Жүрмесін сыртқа шығып сөзің,-деді.

Қай жағы жеңсе дағы тез хабар бер,

Ақиқат көргеннен соң көзің,-деді.

Он төрт мың қазақ қолы,-деді,-барар,

Ақылды Ұлалы енді өзі табар».

Сөздерін Бейбіт бидің бұлжытпастан,

Қалмаққа айтып жігіт берді хабар.

Қалмақтар естіген соң жата алмай тек,

Жиналды басын қосып би менен бек.

Дұшпанның келе жатқан жайын айтып,

Кеңесті Ұлалының алдына кеп.

Кернеді Ұлалыны тәкаппарлық,

«Қазақты әлін білмей, не түрткен?»-деп.

Қазақтың қалың қолы келіп жетті,

Білмейді айнытқанын Бейбіт ниетті.

Қажырлы, қайраты мол ерлер де көп,

Жауынан қайтармайтын қорқып бетті.

Тартқызып керней-сырнай, дабыл қағып,

Қалмаққа келгендерін мағлұм етті.

Кеңесті хан менен бек басын құрап,

Бәрі де мақұлдасты бұл сөзді ұнап.

Алсын деп бұл міндетті өз мойнына,

Жіберді қалмаққа елші бітім сұрап. Дем алды сол арада он төрт мың қол,

Жіберу жауға елші бұрыннан жол.

Елшінің құлақ, мұрнын кесіп алып,

Ұлалы қайтарыпты бітім деп сол.

Бітімнің кетті арты бұрысына,

Тұра ма қазақ шыдап мұнысына.

Көрген соң елшілердің құлақ-мұрнын,

Болмады енді тоқтап тұрысына.

Көтерді соғыс туын екі жағы,

Жеңіліп аударылар кімнің тағы.

Атақты батырлардың бәрі де бар,

Қазақтың кемеліне келген шағы.

Шыдамай жүрген батыр бұрын кекке,

Ағамның кете ме деп қаны текке.

«Жуам деп қанды қанмен» Сары батыр,

Шақырды Ұлалыны жекпе-жекке.

Батырға жекпе-жектен өлім қашқан,

Ежелден қазақ жауы кегі ұласқан.

Сескену, жеңілем деу ойында жоқ,

Ұлалы менмендігі шеннен асқан.

Аюдай арпалысқан қақпандағы,

Бурадай бұрқырады ақпандағы.

Майданға ат ойнатып жеке шықты,

Қаймығу көңлінде жоқ жасқанбағы.

Көруге көзге үрейлі түсі суық,

Маңына бара алмастай кісі жуық.

«Кел, бері, қайтайын,-деп айғай салды,-

Қанменен қанжарымның жүзін жуып!».

Ұлалы ойқастатып Шұбар атты,

Қалмақтар туын бұлғап, дабыл қақты.

«Майданға тез шық!» деген белгі беріп,

Қылышын қолына алып бұлғақтатты.

Жетелеп Сары барып жаяу атын,

Әуелі ханның алды рұқсатын.

Сұрады көптен бата қолын жайып,

Ерлердің ескі әдеті бата алатын.

Қол жайды Уәли ата көзін сүзіп,

Қалтырап көздің жасы көңлін бұзып.

Шұбыртып бірталай-ақ кешіктірді,

Әулие, әруақтардың атын тізіп.

Атына мінді Сары батаны алып,

Қалмақты көрейін деп жеке барып.

Майданда ат ойнатқан Ұлалыны

Көреді Жапал батыр назар салып.

Денесін ашу кернеп ызаланып,

Кетеді екі көзі оттай жанып.

Дірілдеп өзін-өзі тоқтата алмай,

Жөнелді Күрең атпен топты жарып.

Майданға Жапал кетіп барады деп,

Шу етті тұрған халық оған налып.

Халықтан, ханнан рұқсат, алмай бата,

Баруы Жапал ердің десті қата.

«Аман-сау қайтпайды-ау» деп уайым қып,

Қынжылды басын шайқап Уәли ата.

«Жапалдан,-деді,-Ұлалы қайраты үстем,

Майданға және айлакер талай түскен.

Жазым боп кетеді-ау,-деп,-шіркін бала»,

Аз емес Жапалды аяп өкініскен.

«Ол қалай үлкен тұрып жолды алады,-

Деп Сары ашуланып долданады,-

Берген жоқ хан рұқсат, халық бата,

Тәртіптің енді, міне, болмағаны».

Ақылға тұйық батыр, ашуы көп,

Садағын атамын деп оңдалады.

Сарыны көп қамалап жібермеді,

«Естіген адам саған күлер,-деді.

Көпке сен тоқтамасаң,-дейді Даңғыл,-

Өзіңе өз кесірің тиер,-дейді.

Сенгенің көпшілік пе, оқ па, Сары,

Емессің көптен күшті тоқта, Сары.

Егерде көп айтқанға тоқтамасаң,

Бірдейсің оқ атқанмен көпке, Сары.

Бермей көр мықты болсаң, көпке ерік,

Шығарсың болаттай-ақ болсаң берік.

Гулесе, көптің күші сол секілді,

Ерітер болатты да қызған көрік.

Дегенде Сары батыр сөзге көніп,

Ашудың бетіндегі оты сөніп.

Неге мен істедім деп өкінгендей,

Өрескел өз мінезін тұрды сөгіп.

Барғанын рұқсатсыз Жапал ерді,

Хан Есім бұл мінезін теріс көрді.

Деместен сонда дағы жақсы, жаман,

Бұрынғы қалыбында тұра берді.

Ер Жапал ат ойнатып шықты топтан,

Батырдың қайтар емес жүрегі оқтан.

Кек кернеп, екі көзі оттай жанып,

Денесін қалшылдатып ашу тұтқан.

Көзге ілмей майдан жерде Ұлалы тұр

Баланы қарсы алдынан келе жатқан.

Менсінбей Жапал ерді Ұлалының,

Сондағы келемеждеп сөзі айтқан:

Жапалды көріп Ұлалы,

Кеудесін ыза кернеді.

Менмендік билеп қарт батыр,

Кісі орнына көрмеді.

Келемеждеп, кекетіп,

Қолын «кет! деп сермеді.

-Ашиды жаным құлым ең,

Ізіңше қайт сен,-деді.

Сары келсін майданға,

Жүректі болса ер,-деді.

Қолымда өскен құл едің,

Жуынды ішіп семірген.

Табақтың жалап жұғынын,

Қақ сүйекті кемірген.

Маған қарсы шығады,

Күдер үзген өмірден.

Өлем деп келсін Сарыға айт,

Болса да жаны темірден.

Жапалдың жауабы:

-Сап-сап, батыр, ойлап айт,

Мың сөзде болар бір тоқтам.

Мың жылқыға бір боран,

Батырға ажал-бір оқтан.

Саған теңдес қазақта

Келгенім жоқ ер жоқтан.

Әкемнің қанын алмаққа

Жалғыз шықтым мен топтан.

Ажалыңа арналған

Қанжар мен болат кең соққан.

Асқанға бар бір тосқан,

Қыла берме сен мақтан.

Басыңды келдім алмаққа,

Қапыда қалма, ал сақтан!

Ұлалының жауабы:

Ұлалы сонда сөйледі:

-Құлым едің кешегі,

Қарсы келдің алдыма

Батырдай болып көшелі.

Меніменен айқассаң,

Жанған отың өшеді.

Ізіңше қайт артыңа,

Ажалдың тимей кесегі.

Сілтесем қылыш домалап,

Жерге де басың түседі.

Ұяламын халықтан

Ұрысты құлмен деседі.

Майданға сені жіберген,

Айтшы маған кім?-дейді.

Ізіңше қайт желікпей,

Ашиды жаным шын,-дейді.

Зарлап қалар сен өлсең,

Үйдегі пұшық күң,-дейді.

Сарыны жібер майданға,

Тілімді алып бұл,-дейді.

Шынжырбалақ батырмын,

Тең емес маған құл,-дейді.

Қарады сонда Ұлалы шаршы көпке,

Тұмсығы көтеріліп кетті көкке.

-Майданға қайдан шықтың, жетімше құл,

Шақырған Сары еді ғой жекпе-жекке.

Басыңды доптай жұлып алар едім,

Қылады-ау шешең зарлап маған өкпе.

Сарыны барып, жібер қан майданға,

Өзіңді аманыңда тартып шетке.

Шайқасып меніменен бұл майданда,

Ойлаған жете алмайсың шын ниетке.

Алдыма тезден жібер қайтпас жүрек,

Батырың болса ұстап келген бетке.

Жапалдың жауабы:

-Бекерге сандырама, кәрі бегім,

Он есе сенен артық асыл тегім.

Келтіріп қылғаныңды өз алдыңа,

Әкемнің осы бүгін алам кегін.

Түсіріп шаңырағыңды ортасына,

Сындырып керегеңді сөгем көгін.

Мені құл дегеніңе, шешемді күң,

Келіп тұр тірідей-ақ сені жегім.

Ұлалы мені аяма, келсе әлің,

Шашылат осы бүгін судай қаның.

Қолымнан енді тірі кете алмайсың,

Болаттай темір емес болса жаның.

Мінгесіп аруларың ат артына,

Түседі ханталауға жиған малың.

Күң қылып қатыныңды, ұлыңды құл,

Алдыңа келер бүгін өз қылғаның.

Дүние, алтын, күміс және мүлкің,

Олжаға түсер тегіс бар жиғаның.

Кезекті маған берді ағам Сары,

Ризалық берді және жас пен кәрі.

«Әкеңнің кегін ал деп өз қолыңмен»,

Жіберді бата беріп тегіс бәрі.

Білмейтін өз шамасын адырайып,

Алжыған ақымақсың сен бір кәрі.

Бекерге көк қарғадай қопаңдамай,

Қайратың болса, келші бермен кәні.

Бұл сөзді естіп Ұлалы,

Ашуланып жынданды.

«Бәлем құл» деп тап беріп,

Ызасы қайнап, долданды.

Ұлалының денесі

Шойындай құйған шомбал-ды.

Көтеріп батыр қылышты,

Сілтеуге енді оңдалды.

Көздері кетті қызарып,

Қасқырдай арлан көкжал-ды.

Қырғауылға түйілген

Қырғидай Жапал қомданды.

Екеуі де қолына

Қылыштарын алысты.

Қарсы тұрып аянбай,

Бір-біріне салысты.

Қазақ, қалмақ батыры

Бермейміз деп намысты.

Кесе алмай қалқан, сауытты,

Қылыштың жүзі майысты.

Қолына алып онан соң,

Айбалтамен шабысты.

Ашу кернеп денесін,

Ұлалы жүр қалшылдап.

Айбалтаны қолға алды,

Аш бөрідей арсылдап.

Қарсы тұрып салысты,

Балтаның даусы тарсылдап.

От шығады қалқаннан,

Шаққандай шақпақ жарқылдап.

Қағысып жүріп балтаның,

Саптары сынды шартылдап.

Қолына енді екеуі

Найзаларын алады.

Қарсыласып аямай,

Бір-біріне салады.

Жуан санның тұсынан

Найзаны Жапал қадады.

Жас батырдың күшімен

Біраз жерге барады.

Арсылдаған батырың

Санынан болды жаралы.

Түрлі әдіс қолданды,

Аспады ешбір амалы.

Айрылып ескі екпіннен,

Күші де болды шамалы.

Балта мен қылыш зарпынан

Қалыпты дендеп Ұлалы.

«Қашайын» деп ой ойлап,

Атының басын бұрады.

Намыс көріп тағы да,

Сабыр қып шыдап тұрады.

Менменсінген батырың

Өзін-өзі зор санап.

Санынан тиген найзадан,

Қаны жүр жерге сорғалап.

Күші жетпей балаға,

Ұлалы қалды қорғалап.

Ұмтылуды ұмытып,

Болады басын қорғамақ.

Осы өсірген құлының

Алдында жүр жорғалап.

Асқанға деген бір тосқан,

Жапалдан бүгін сорламақ.

Ұлалының ер Жапал

Жағасынан ұстады.

Қатты батты жанына

Буындырып қысқаны.

Жұлып алды атынан,

Тақымына қысқалы.

Жанталасып Ұлалы,

Бір мәрте қолын нұсқады.

Кесек-кесек қан болды,

Лоқылдатып құсқаны.

Іші кетті партылдап,

Былғанды тегіс ыстаны.

Шыққан соң жаны қалмақтың,

Енді Жапал саспады.

Аз ғана тоқтап, ой ойлап,

Бір істі және бастады.

Алдына алды тақымнан,

Өлікті алып қашқалы.

Бесті өгізді өңгерді,

Салақтап келет пұшпағы.

Хан Есімнің алдына

Көкпар қып атып тастады.

Ат қойды қалмақ шыдап тұра алмады,

Қазақтар қарсы шауып ұрандады.

Шаңменен шағылысып жарқылдайды,

Қолдағы найза, қылыш құралдары.

Екі жақ екпінімен қарсыласты,

Майданды шаң бұрқырап, тозаң басты.

Батырлар аты шыққан ұрандатып,

Ішіне қалың қалмақ араласты.

Түсіріп баудай қылып кез келгенін,

Батырлар қалмақ қанын судай шашты.

Айғайлап аш бөрідей қырып жүрген

Көресің қан майданда Жапал жасты.

Соғыстың көргеннен соң мұндай түрін,

Қысылып қалмақ жағы жаман састы.

Қазаққа қарсы тұрып шыдас бермес,

Майданнан жан сауғалап кейін қашты.

Патшасы өлгеннен соң қалмақ елі

Қазаққа қыла алмады көп шыдасты.

Дұшпанын қашырған соң батырлардың,

Мақтанып бәрінің де көңлі тасты.

Өлтіріп Ұлалыны жауын жеңіп,

Қазақтың бұл соғыста мерейі асты.

Қалмақтар жеңілген соң кетті қашып,

Қарамай алды артына асып-сасып.

Ұлалы айтып еді асылықты,

Сүйегін қазақ қолы қалды басып.

Сол түні күзет қылды кезектесіп,

Ерлердің мақтаны асып, көңлі өсіп.

Аттанды таңға жақын дабыл қағып,

Қытайға кетеді деп қалмақ көшіп.

Сол түні айтқандай-ақ көше қашып,

Кетіпті біраз қалмақ Қытайға асып.

Ертемен жарар малды маңайдағы,

Бәрін де алды қазақ тегіс басып.

Ұлалы жарар малын сол жыл күзде,

Отарлап тастап еді айдап түзге.

Қаншама асыл ұрық түйе, жылқы,

Отарда қалып кетті түспей көзге.

Қалмақты бұл соғыста қазақ жеңді,

Мал-мүлкін алды талап, басып елді.

Қолында Ұлалының күң боп жүрген

Сөйлейін Таңсұлудан сөзді енді.

Кеткен соң Жапал батыр елге қашып,

Таңсұлу уайымдап жүрген жасып.

Келді деп қазақ ханы қалың қолмен,

Қалмақтар атқа мінген шуылдасып.

Өлтіріп Ұлалыны қазақ жеңді,

Деп айтып келіп жатты және қашып.

Есітіп бұл хабарды Таңсұлудың,

Көңілі қуанғаннан кетті тасып.

Іздеп кеп Есім хан мен көп қосынға,

Сондағы айтқан сөзі амандасып:

-Көрдім бе тірлігімде, қайран халқым,

Келдің бе аман-есен, туған халқым?

Елдегі бала-шаға, келін-кепшік,

Аман ба кемпір мен шал, ескі қартың.

Жоқтаған елдің кегін ардақты ерлер,

Жүрмісіз сау-саламат тегіс жалпың?

Аман ба мал мен басы қайран елім,

Және де кіндік қаным тамған жерім?

Өскен жер, күліп ойнап жастығымда,

Шалқыған және, шіркін, шалқар көлім.

Қалмаққа кекті жоқтап іздеп келген

Рақмет бәріңізге, ардагерім.

Сіздерге көргенімді баяндайын,

Тарқасын ішімдегі қатқан шерім.

«Қалмаққа өлмей, қатын болмаймын» деп,

Мұрнымды өзім кесіп, болдым көрім.

Қайнайды зығырданым түскенде еске,

Қалмақтан түрлі азап көргендерім.

Есімнен шығар ма екен пұшық күң боп,

Тезегін Ұлалының тергендерім.

Бұ да ұмыт болар ма екен, қайран халқым,

Зарлаумен күні, түні жүргендерім.

Қалмаққа кекті жоқтап іздеп келген,

Рақмет бәріңізге, ардақты ерім!

Алдияр, құлдық сізге, тақсыр ханым!

Жолыңа болсын пида шыбын жаным.

Тілегім армансызбын деп жүруші ем,

Ұрттасам Ұлалының тамшы қанын.

Келед деп халқым іздеп қуанып ем,

Жібін көріп аяғынан қаршығаның.

Тілегім осы бүгін қабыл болып,

Көңілден қапалықты аршығаным.

Ұрттадым Ұлалының қасық қанын,

Қалмақтан көрдім қазақ кек алғанын.

Рақмет алғыс айтам, тақсыр, сізге,

Халыққа басшы болып ел жиғаның.

Өлтіріп Ұлалыны кекті алып,

Қазаққа үлкен бақыт бұл қылғаның.

Тілегім болды қабыл көңілдегі,

Өлсем де осы бүгін жоқ арманым!

Елді аңсап жүрдім көп жыл кейіндегі,

Келер деп қайратты ерлер елімдегі.

Тілегім бұ да екінші болды қабыл,

Қайнымның көзіме аман көрінгені.

Ұрттадым Ұлалының қасық қанын,

Мүддағам болды әсіл көңілдегі.

Рахмет бәріңізге, қазақ ері,

Дұшпанға қарсы шыққан ардагері.

Атақты азулы ер ед Ұлалы да,

Қалмақтан алпыс ата шыққан бөрі.

Құдайға сансыз шүкір, қылдым тәубе,

Өзіне қылғанының келді кері.

Қылып ед мені аяп көп жақсылық,

Артында қалған жалғыз қызы Сері.

Қиянат, жаманшылық қылмаңыздар,

Егерде қылсаңыздар құрмет мені.

Таңсұлу сұлулардың еді бірі,

Бетінде сұлулықтың бар ед нұры.

Болғанда пұшық кемпір қосылды елге,

Ажалсыз жүргеннен соң болып тірі.

Ол күні Ұлалының Сері қызы,

Қалып еді ордасында жалғыз өзі.

Қалың қол ешбіреуі тимеді оған,

Себеп боп Таңсұлудың айтқан сөзі.

Ұлалы қатал еді шеннен асқан,

Қазақпен әсіресе көп жауласқан.

Ертемен түйеге артып Ұлалының,

Сүйегін алып жүрді тастамастан.

Қазаққа қалмақ жағы болып өктем,

Жүруші еді қазақ күтіп кекті көптен.

Өлгенде Қожаберген елді қорлап,

Сүйегін Ұлалы да алып кеткен.

Олжаға белден батып қазақ кетті,

Қанменен қанды жуып, алып кекті.

Тартумен Ұлалының Сері қызы,

Сүйегін әкесінің іздеп кепті.

«Қазақтар егер алса, жалғыз басым,

Жолына әкем үшін құрбан,-депті.

Берер деп хан әкемді, яки менің

Артар,-деп,-мойыныма күң міндетті».

Тартуы-жүз қара нар кілем жапқан,

Жүз қара ат күміспенен тұрмандатқан.

Туғандай барлық нары бір інгеннен,

Аттарын дейтін бір-ақ бие тапқан.

Лайық ажарына сын-сымбаты,

Ажарын ақаулатқан қайғы даты.

Осындай Есім ханға тәжім қылып,

Мына сөз арыздағы жазған хаты:

-Алдияр тақсыр, хан Есім!

Өнеге берген Шыңғысхан.

Кедергіге кездеспей,

Ылдидан өрлеп, шыңға ұшқан.

Жауыңды жеңіп, мұқатып,

Өткердің көбін қылыштан.

Қаза тапты көп адам Бүгінгі осы ұрыстан.

Қаһарлы болу-қан төгу,

Қалған бір мирас Шыңғыстан.

Хан ұрпағы хан болып,

Басқарып елді биледің.

Алтын тағың астыңда,

Тәжі болды кигенің.

Дәулет құсы қонып басыңа,

Арғымақ тұлпар мінгенің.

Қарсыласқан дұшпанды

Қайтарып бетін жеңгенің.

Алтын таққа мінгелі

Ешкімнен кемдік көрмедің.

Ерегескен дұшманға

Күш қайратты сермедің.

Саздай таптап дәулетін,

Қалмақты нандай иледің.

Хан менен хан келіспей,

Ел менен ел жау болды.

Кегіне кегі ұласып,

Бітімі жоқ дау болды.

Өштесіп елдің арасы

Көбейіп бәле қау болды.

Жеңілген елдің басына

Қайғылы тұман тау болды.

Тыныш жатқан елдердің,

Малы мен басы сау болды.

Қазақ, қалмақ аты егіз,

Ежелден-ақ тең еді.

Тату болса сиярлық,

Алтай мен Арқа кең еді,

Ұлалы қалмақ еліне

Атақты батыр боп еді.

Қазақты барып шапқанда

Не болар арты демеді.

Мақтамаймын әкемді,

Рақымы жүдә кем еді.

Әкемнің рас, тақсыр хан,

Ғадалаттан тайғаны.

Мен айтпасам, ел айтар,

Істеген ісі-айғағы.

Бұрын шапты елдерді

Тыныш жатқан қайдағы.

Жас баладай ұмтылды,

Алам деп нұрды айдағы.

Сонда да қалмақ еліне

Ұлалы еді киелім.

Сүйегін алып барасыз,

Теңге салып түйенің.

Алсаңыз, тақсыр, алдыңа,

Мінеки, басты иемін.

Жақсы, жаман жұмысты

Пешенемнен көремін.

Ылайық көрсең қызметке,

Күңдікке киім киемін.

Тезек теріп, от жағып,

Есігіңде жүремін.

Қылмасаң мұны, тақсыр Хан,

Беріп кет әкем сүйегін.

Алдыңа келіп арыз айтқан

Осы да менің тілегім!

Қыз сөзін есітпекке жиылды көп,

Отырған хан шатырын айнала кеп.

Хан жинап батырларын ақылдасты,

«Сүйекті береміз бе, қайтеміз?»-деп.

Бәрі де батырлардың тегіс келді,

«Сүйекті бермей кету теріс,-деді.

Келген қыз тартуменен ап қайтсын»,-деп,

Сүйекті қайтаруға келісті енді.

Қазаққа қыз ырза боп алғыс айтты,

Сүйегін әкесінің алып қайтты.

Келеді қазақ қолы қайта беттеп,

Айталық енді қаңлы Бейбіт қайтті?

Қазақтан жүрген Бейбіт қылып қауіп,

Қалайша құтылам деп ебін тауып.

Жеңді деп қазақ қолы қалмақтарды,

Қос атпен кеткен жігіт жетті шауып.

Бейбіт би естіген соң бұл хабарды,

Жөнелді сол күн көшіп Қытайға ауып.

Таңшебер ауатынын білмей анық,

Жығылып естігенде қалды талып.

Бейбіт би ақылына тоқтамады,

Ойшыл шал қапа болып қойды қалып.

Қарамай Таңшебердің налуына,

Жығылып естен танып, талуына,

Өлейін деп ойлады шыдай алмай,

Қайғыға әкесінің салуына.

Ойшыл шал себеп болды насихат қып,

Буынып қыздың өлмей қалуына.

Таңшебер құтыла алмай бұл азаптан,

Қапа боп әкесіне қайғы тартқан.

Бейбіт би көше берсін Қытай ауып,

Сөйлейік енді сөзді қазақ жақтан.

Асығып қол қайтқан соң Жапал дағы,

Төрт бөліп түн ұйқысын жата алмады.

Ойына озып кету келсе-дағы,

Ұялып ағасынан бата алмады.

Озуға таппай жүрді Жапал ілік,

Қалжыңдар: «озсаңшы»,-деп әркім күліп.

«Оз,-деді,-жеті-сегіз жолдас алып»,

Жапалдың асыққанын Сары біліп.

Дүниенің неше түрлі бар қызығы,

Өзінше бәрінің де бар қызуы.

Жастықта бір-біріне ғашық болған,

Қымбатты бәрінен де жар қызығы.

Берген соң Сары рұқсат Жапал енді,

Жүрмекке қаңлы еліне буды белді.

Ат-тоны, қаруы сай, күйеу жолдас,

Қасына жігіттерден сегізі ерді.

Үш қонып екі арада төртінші күн,

Жеріне қаңлы отырған бұлар келді.

Елінің бәрі тегіс көшіп кеткен,

Сарғайып жатқан құры жұртын көрді.

Белгісіз қаңлы елі қашан көшті,

Мөлшермен бірер жұма болды десті.

Ұлып жүр, аш күшіктер тіміскілеп,

Аз емес қалған ақсақ қой мен ешкі.

Жапал ер бұрыннан да ойлаушы еді,

Ойласа жүрек оты ойнаушы еді.

Ақиқат сенгенменен Таңшеберге,

Бейбітке іші нана қоймаушы еді.

«Таңшебер,-Жапал айтты,-бұзылмайды,

Іздеудің жолын тапсақ бір ыңғайлы».

Жапал деп зарлап бара жатқандай-ақ

Мұңлы үні құлағына ызылдайды.

Сол жерде қалың қолды тосып алып,

Мәслихат қыламыз деп көпке салып.

Демал деп жолдастарын тастады да,

«Қайтам,-деп Жапал кетті,-маңды шалып».

Ғашықтың шыдай алмай күйігіне,

Кеп шықты «Доланқара» биігіне.

Ер Жапал шың басынан көрді жерін,

Жолыққан Таңшебердің киігіне.

Жапалдың Таңшебер қыз ойы бүтін,

Үзбей жүр қыздан әлі бұл үмітін.

Күн батыс Алатаудың жырасынан

Түтіктей әлсіз шыққан көрді түтін.

Жөнелді барайын деп түтінге тез,

Жолығып, адам болса, сұрауға сөз.

Аюдың терісімен жапқан қосқа,

Бұлақтың жағасынан тап болды кез.

Шал шықты ақсақалды әлгі қостан,

Қалыпты жалғыз өзі елден босқан.

Оралды амандасып шылауына,

Қонағы келгендей-ақ көптен тосқан.

Дегендей жау ма, ел ме болды ойында,

Неткен шал жалғыз қалған су бойында.

Жүргенін түйе мініп осы шалдың,

Көргеннен түсті есіне өз тойында.

Таңшебер түсіндірген шалдың жайын,

Есіңнен шығарма деп мұны әрдайым.

Көруге ынтық болған ойшыл шалы,

Мінеки, ойда жоқта болды дайын.

Азырақ дем алмаққа аттан түсті,

Істеген жүгеріден сусын ішті.

«Кетті,-деп,-енді Қаңлы ел болудан»,-

Ойшыл шал баяндады болған істі.

-Таңшебер қайғы жұтып зарлап кетті,

Сәлемін, Жапал, саған арнап кетті.

Айдаһар қызын шырмап айласына,

Аямай қалың елді арбап кетті.

Шықпаған кеудесінде шыбын жаны,

Қарайған әкесіне әбден қаны.

Іздесең, іздемесең ерік өзіңде,

Осылай қысқа айтқанда істің мәні.

Сенем деп әкесіне қаны бұзық,

Қайғының теңізіне кетті жүзіп.

Бердім,-деп,-аманатын аман сақтап,-

Әперді кісесінен гауһар жүзік.

-Болмайды,-дейді Жапал,-күдер үзбек,

Ер ісі қиындықты судай жүзбек.

Ақ іске ақыл айтқан айып емес,

Барамын, ата, ақыл айт, қалай іздеп.

Шал айтты: «Іздеу керек нәзік жолмен,

Болмайды баруыңа қалың қолмен.

Жақсылық, жамандықты қабат ойлап,

Істеңдер мәслихатты ақыл-оймен.

Қытайдан ала алмайсың, жеңіп күшпен,

Қазақтан қалың Қытай қалайда үстем.

Қайратың жұмсалмаса дәл орнына,

Боласың түз құсындай қолға түскен.

Ақылдас хан-қараңмен, әбден сөйлес,

Қорытып мәслихатты, бір жерге үйлес.

Қытайды тыныш жатқан қозғап алса,

Қазақтың шарасы жоқ басын имес».

Ақылын шалдың айтқан мақұл көрді,

Қол жайып, қош айтысып бата берді.

Тастаған жолдастарын жерге келіп,

Кейінгі қолды тосып жата берді.

Қалың қол кеп түсінді істің мәнін,

Аузынан бейбастардың шықты жалын.

Қолынан келері жоқ кертартпалар

Тістесіп бармақтарын, ұрды санын.

Қаңлы елі алдап кетті расында,

Тастапты атамекен мұрасын да.

«Емес пе жесір кеткен елге намыс,

Іздемей,-біреу айтты,-тұрасың ба?»

«Жесірден,-біреу айтты,-күдеріңді үз,

Қытайға бара алмаймыз оны іздеп біз.

Қазаққа жесір кетсе, жері қалды,

Жапалға табылмай ма сондай бір қыз».

«Қаңлының қашқандығы болды анық,

Болды,-деп біреу айтты,-бетке салық».

Қорытып мәслихатты ақырында:

-Жапалдың өзі білсін,-деді халық.

-Іздеймін,-деді Жапал,-Таңшеберді,

Жүрмеймін, оны таппай, басып жерді.

Жолында жақсы-жаман әр не көріп,

Іштегі тарқатамын қайғы-шерді.

Ризалық хан, рұқсат берсе халық,

Іздеймін бір-ақ кісі жолдас алып.

«Қытайдан күшпен жеңіп алам» десек,

Емес пе мөлшерден тыс масқаралық?

Көпшілік Жапал сөзін мақұл десіп,

Сауытын Сары үстінен берді шешіп.

Батырлар біреуіне бірі қарап:

-Ал бұған барады,-деді,-кім ілесіп?

-Іс емес, шешен барар даулайтын дау,

Іс емес, батыр барар мұқатар жау.

Сенімді жас жігіттен жолдас ертем,

Көпшілік, берсеңіздер маған таңдау.

Көпшілік: «Дұрыс,-дейді Жапал сөзін,

-Таңдап ал бір жігітті,-дейді,-өзің».

Батырлар осылайша ұйғарысты:

«Бар ғой,-деп,-бұл балада үлкен сезім».

Жолдасқа Құладынды алды қалап,

Жігіт еді тұла бойы толған талап.

«Бір атты өзің таңдап мін» дегенде,

Сарының атын мінді Үкібалақ.

Әрі әнші, сыбызғышы және мерген,

Жалықпас әңгімеден бұған ерген.

Айлалы және ұйқыға өте сергек,

Қырағы қылып еткенді жазбай көрген.

Бірінен өнерінің бірі асқан,

Бойына әбден сіңген бала жастан.

Аңдардың, хайуандардың үндерін де

Салатын дәл өзіндей бұлжытпастан.

Ақылға парасатты артық зерек,

Ақкөңіл, тіл қайырмас әрі елгезек.

Айлалы, өте шаққан соғысқа да,

Батыр ед әдісі көп қайтпас жүрек.

Сенімді іріктейді жолдас тауып,

Жолдастың сенімі жоқ өзі қауіп.

Елсізде қалғырттырмас сөзге шешен,

Ел барда жүрген жері думан-сауық.

Тұлпарды ер Құладын таңдап мінді,

Еруге ер Жапалға буды белді.

Бата алып көпшіліктен қолын жайып,

Жүрмекке даярланды екеуі енді.

Таңсұлу баласына бата беріп,

Зарлады көзі жасты, көңлі еріп.

Әуелі бір Аллаға жалбарынды,

Әулие, әруақтардың атын теріп.

-Бәлеге қазаға ырза деген сабыр,

Аллаға сансыз шүкір көрсем зәбір.

Шерінен Залал-Карде аман сақта,

Мүмінге Рахман, Рәхим, Хаййу Қадыр.

Көңлімнің қуат күші, жүрек майым,

Не болар сен келгенше менің жайым.

Залалды хайуанат пен адамзаттан

Сақтасын Карам айтып бір Құдайым.

Қорлықты жастайымнан көрді басым,

Көзімнен он сегіз жыл ақты жасым.

Сапарың екіталай қорқынышты,

Шамшырақ, ай мен күнім, гауһар тасым.

Аман-сау келгеніңше, жан құлыным,

Бойыма тарамайды ішкен асым.

Қалмақтан кеттің қашып жалғыз өзің,

Жылауда күндіз, түні болды көзім.

Қытайға бір қыз үшін тағы кеттің,

Қымбатым, баста тәжім, бағлан қозым.

Разымын ақ сүтіме берген саған,

Ұйқы жоқ келгеніңше қайтып маған.

Келмей тұр «тоқта» деуге тілім менің,

Жігітке ғашық оты бұ да жаман.

Көп халық деп айтады қытай елі,

Айламен ала алмасаң келмес шамаң.

Батырлық қылма, қалқам, күш жетпесе,

Табылар және бір қыз, болсаң аман.

Ай, күнім, жарық сәулем, тезірек қайт,

Қайғымен қараймасын мұңлық анаң.

Аман-сау елге қайтып қосылғанда,

Зарлатып кеттің тастап, бар ма шарам?!

Қалмақтан көрген азап естен шығып,

Болып ед жазылғандай жаңа жарам.

Мұратым болды ма асыл дегенімде,

Зарлаттың амал бар ма, шыраққанам.

Аман бол, жолың болсын залалдыдан,

Сақтасын Карам айтып Хақ Тағалам!

Батасын берді анасы жылап тұрып,

Ер Жапал басын иді құлдық ұрып.

Екеуі қалың қолға қош айтысып,

Көшенің сүрлеуімен кетті жүріп.

Бейбіт би көшкеннен соң өз жерінен,

Қытайдың қонды барып бір көлінен.

Сүрлеуімен екі батыр жүре тұрсын,

Сөйлейін енді сөзді Қаңлы елінен.

Қаңлы ауып сол бетімен Қытай өтті,

Шұбырып кедей-кепшік зорға жетті.

Аты сай, азаматы, атағы сай,

Ауғанға Бейбіт бидің несі кетті.

Бір жерге қатар қаңлы тігеді үй,

Жерінен ауған елде бола ма күй?

Бейбітті жазалауы айдан анық,

Бегіне Үрімжінің тартпаса сый.

Мыңдап қой, жүздеп жылқы алды жинап,

Салық сап, бересің деп елді қинап.

Жинады сусар, құндыз, қара түлкі,

Бәрін де алып бармақ бекке сыйлап.

Бұл ісім олқы емес деп масаттанды,

Жүздеген ішік және жамбыны алды.

Бейбіт би төрт-бес адам жолдас ертіп,

Тарту қып бәрін бекке алып барды.

Назырқап бек алмады тартқан сыйын,

Мұнысы Бейбіт биге тиді қиын.

«Бір сұлу Қаңлы бидің қызы бар» деп,

Естіген Бек сыртынан күні бұрын.

«Жеріме рұқсатсыз қонасың кеп,

Ісіңнің істеп келген бәрі де еп,-

Жекіріп жүрегінің отын алды,-

Саған бір ауыр жаза беремін»,-деп.

Қытайдың кәрі бегі мінді ашуға,

Болмайды адам жақын жанасуға.

Бейбітке біреу айтты: «Тілімді алсаң,

Ашуын кепіл болам мен басуға.

Сый емес, бектің көңілі қызыңызда,

Айтып еді шақырғанда сырласуға.

Арты-өрт, алды мынау Қытайменен,

Шама жоқ болмайды,-деп,-сөз таласуға».

Көп ойлап, ақырында риза болды,

Бекпенен қызын беріп жарасуға.

Би қызын, бек ұнатса, болды бермек,

Ұнай ма, ұнамай ма, қызды көрмек.

Сыйларын қайтарады қызды ұнатса,

Алдына қызын бектің би жібермек.

Бейбіт би үйіне кеп, айтпай сырын,

Сөйледі бекті мақтап күні бұрын.

«Өлшеусіз әкем қалай мақтайды»,-деп,

Жек көрді Таңшебер қыз сөздің түрін.

Дейді: «Бек адам екен ақылы кен,

Рақымды, әділетті алды да кең.

Халифа ертедегі-Һарун Рашид

Сәніне салтанат пен келмейді тең».

Шықпастай сарайынан адам кірген,

Армансыз сол сарайда өмір сүрген.

Көрмейді біздің ханым ондай қызық,

Шорыдай есігінде күң боп жүрген.

Келісті адам екен келген толық,

Сөйлестім, сарайына үш күн қонып.

«Таңшебер-жалғыз қызым» дегеннен соң,

«Танысып қайтсын,-деді,-қонақ болып.»

«Бармаймын» деп айтудан қандай пайда?

«Қозым» деп аяйтұғын әке қайда?!

Сенеді «Жапал іздеп келеді» деп,

Аз күнге аялдатып, тапсам айла.

Әкесі мәз болады, қызын алдап,

Сыр бермей: «Шырағым»,-деп, тілін жалдап.

Түзетіп сән-салтанат нөкерімен,

Қыз бектің сарайына болды бармақ.

Қалаға салтанатпен келіп кірді,

Қақпаға басшы бастап ертіп жүрді.

Далада емін-еркін өскен сұлу

Қаланың тар көшесін енді көрді.

Қорғанда нөкерлері қала берді,

Шақырды ішкеріге Таңшеберді.

Мақтаған бидің бегі отыр екен,

Жалпиып жерошақтай алып жерді.

Алпысты бектің жасы алқымдаған,

Булығып семіздіктен алқындаған.

«Алдауға мынау, қайтсем, көнеді» деп,

Қыз көңлі қиялменен салқындаған.

Кигені оқалаған мәуіті шекпен,

Жалайды қайта-қайта ернін кепкен.

Болса да күлімдемек Таңшеберге,

Езуі ыржияды ебі кеткен.

Былшылдап зорға тұрат орынынан,

Денесін көтере алмай арам еттен.

Формасы келіспеген қарны местей,

Әйелге жақындасу шыққан ептен.

Зұлымдық ойнақшытқан арам қанын,

Тоймаған жесе дағы елдің малын.

Көрген соң Таңшеберге ғышқы кетіп,

-Қасыма отыр,-деді,-келіп жаным,-

Деп айтты:-сыйға берген әкеңе алғыс,

Боласың, қайтармаймын, маған ханым».

Қыз айтты: «Күңдікке алсаң бұрымкесті,

Қорлықпен өткерерміз күн мен кешті.

Алсаңыз ханымдыққа, арызым бар,

Рұқсат болса, тақсыр, сөзімді есті».

Бек айтты: «Елжіреттің жүрегімді,

Айта бер іркілместен керегіңді.

Нақсүйер сен боласың нағыз ханым.

Беремін, не тілесең, тілегіңді».

Қыз айтты: «Айтатұғын мынау датым-

Болса да қайсы бекпен теңдес затым.

Қайтармай осы жолы алып қалсаң,

Жоғалмас сыйға келген күңдік атым.

Қайтарып осы жолы мені елге,

Алып қайт күйеу болып іздеп кел де.

Қырық күн ойын-тойды өткізіңіз,

Салтанат сәніңізді көрсін ел де.

Болғанда күйеуім бек, төркінім би,

Көрсетсін бекке лайық би дағы сый.

Кім мені «тоқалсың» деп кеміте алар,

Үстіме тігіп келсем алтынды үй».

Бектің қыз кеудесіне мақта тығып,

Мақтаумен келістіріп сөзбен жығып.

«Бердім» деп аузынан шығысымен,

Қыз үйден басын иіп кетті шығып.

Бейбіт би отыр еді ойға батып,

Деп тілеп қайтармаса қызды ұнатып.

Үйіне келді де қыз «ауырдым» деп,

Тіл қатпай әкесіне қалды жатып.

Бек биге ертеңіне жаушы салды,

Жаушыны Би қабылдап қарсы алды.

Болуды бекке ата бақыт көріп,

Келед деп құда-күйеу дайындалды.

Тіктірді алпыс ақ үй, алпыс басты,

Сонда кеп күйеу-құда орналасты.

Алдынан қарсы шығып бәйбішелер,

Күйеудің құрметіне шашу шашты.

Жиынды ақсақалдар басқарып жүр,

Бейбіт би қарсы алдында қасқарып жүр.

Күйеудің түрін көріп күңкілдесіп,

Ренжіп іштерінен жастары жүр.

Күнде той, күнде жиын өтіп жатыр,

Шашуға ел дәулеті жетіп жатыр.

Адамдар топ-топ болып сауық іздеп,

Бір жағы келіп және кетіп жатыр.

Күн өтті отыз тоғыз қырқыншы күн,

Орнады Таңшеберге қараңғы түн.

Өлмекке басын тігіп отырды қыз,

Келмесе Жапал іздеп осы бүгін.

Жапал мен Құладын да сол күн жетті,

Аудармай келді жақын елге бетті.

Аттылы лек-лек жүрген жаяу адам,

Жиылған екеуі де көрді көпті.

«Мен барсам танып қояр қаңлы елі» деп,

Ер Жапал Құладынға «сен бар» депті.

Осындай той жиында жайнайтұғын,

Әртүрлі өнері мол еді епті.

Қолына сыбызғысын алды дағы

Құладын атын тастап жаяу кетті.

Жапал да жақын жер ед, көріп тұрды,

Ішіне қалың адам барып жетті.

Той екен қытай-қаңлы араласқан,

Біреуді танымайды біреу тіпті.

Дәл бүгін балуан күрес, ат та шаппақ,

Көкпар мен мергендер де жамбыны атпақ.

Сый алып ақын, жыршы қайтып жатыр,

Құттықтап, өлең айтып бекті мақтап.

Қайнаған қалың адам тойдың іші,

Біреудің біреуменен жоқ жұмысы.

Құладын сыбызғыны тартқанында,

Естіген есі шықты тұрған кісі.

Жоқ еді бұрын тойда, бүгін кепті

Ел асқан бір жас жігіт сыбызғышы.

Есітіп бұл хабарды тыңдамаққа,

Жиылды тамашаға үлкен-кіші.

Алдымен бекке келіп тартып берді,

Бір күйі бір күйінен артып берді.

Көріп еді бек те талай сыбызғышы,

Солардың бәрінен де артық көрді.

Кіре алмай бек отырған батып үйге,

Тыста тұр тыңдап халық үйме-жүйме.

Балбырап масаттанды бектің бойы,

Тартқанда әсіресе соңғы күйге.

Бұл күйді басқаларға тартуы күш,

Толғауы-тоқсан тоғыз, бөлімі-үш.

Қызығып бек сұрап еді: «Аты не?»-деп,

-Бұл күйдің,-жігіт айтты,-аты-«Өкініш».

Бекте бар жас жігіттей жаңа қарқын,

Байқады ажыратып күйдің парқын.

Құлжаның асығындай апиынмен,

Сыйлыққа бір мың тілла берді алтын.

Сонда Бек көтеріліп масаттанып:

«Екенсің сыбызғышы асқан анық.

Бар дағы Таңшеберге тартып берші,

Тыңдасын құлағының құрышы қанып».

Құладын Таңшеберді білді сонда,

Шырмалып отыр ғой деп түсіп торда.

Күй тартып сыбызғымен, білдірейін

Жапалдың жүргендігін осы тойда.

Соны ойлап үйден шықты кідірместен,

Көйлектің байламастан бауын шешкен.

Қызға кеп сыбызғыны тартқанында

Айрылды естігендер мүлде естен.

Сыпайы үн сыбызғыдан сызылады,

Еріксіз естігендер қызығады.

Кей кезде зарлағандай үні шығып,

Көңілі қайғылының бұзылады.

Тыңдаушы басқа естіген былай тұрсын,

Мұңайып өлім күткен қызға ұнады.

Түлкіге түйілгендей түз қыраны,

Бұлбұлдай кейде үнін жүз бұрады.

Кей кезде тұлпар аттың дүбіріндей,

Көріктей гулеп дүкен қыздырады.

Кей кезде көлдей толқып, селдей ағып,

Тасқын боп тау мен тасты бұздырады.

Күткендей осы күйден бір жақсылық,

-Бұл күйдің аты не?-деп қыз сұрады.

Бұл менің өңім емес, түсім дедім,

Игілік, өңім болса, ісім дедім.

Сарынын сыбызғының түсінсем де,

Тіліне былдыраған түсінбедім.

-Күйдің тілін айтайын,

Түсінбесең ханыша.

Күйдің тілі қиын ба,

Сарынын жете таныса.

Қараймас ғашық болмайды,

Қайғы тартып налыса.

Өтпейтін жігер болмайды,

Қайратына жаныса.

Баяғыда бір жігіт

Ғашық жарын іздепті.

Келмеске жары кетсе де,

Күдерін онан үзбепті.

Сарыуайым ұлғайып,

Қоңыр салқын күз жетті.

Күні-түні ұйықтамай,

Жүрісін жігіт үдетті.

Ізіменен жарының

Елінен жігіт ауыпты.

Сәуірдің қара бұлтындай

Қабағын қарс жауыпты.

Ақырында ғашығын

Ізімен іздеп тауыпты.

Жолықпаса сол күні,

Болыпты жары қауіпті.

Сыбызғы сырын айтпайды,

Дабыл қағып дабыстап.

Сыбызғы сырын түсінсең,

Ақыл ойлап, әдіс тап.

Егерде күтсе ертеңді,

Кетпекші жары алыстап.

Сыбызғының сырына

Сарынынан таныспақ.

Сол себепті ханыша,

Бұл күйдің аты «Табыспақ».

-Тоқтат,-деді Таңшебер,-

Түсіндім,-деді,-сөз қысқа.

Тартар күнің алдыңда,

Деміңді ал, біраз тыныста.

«Жау мықты» деп сескенбей,

Сеніскен сертті нық ұста.

Отыр,-деп,-біраз,-жігітке,

Шығып кетті қыз тысқа.

Үйден шықты Таңшебер,

Келем деп біраз айналып.

Бармақ болды күйеуге,

Түрлі қиял ойланып.

Істейін деп бір әдіс,

Алдын ала қамданып.

Тағзым етті бекке кеп,

Қалмасын деп шамданып.

Болды деп мендік кәрі бек,

Ішінен қалды малданып.

Бек отырған ордаға

Таңшебер кіріп келгенде,

Масаттанды сонда бек

Қалыңдығын көргенде.

«Жіберетін,-деді қыз,-

Менің жоқ сізге жеңгем де.

Ырза болдым атама,

Жұпты ғып сізге бергенге.

Ашылды шайдай көңілім,

Дидарыңды көргенге.

Көрмеңіз айып, бекзадам,

Рұқсатсыз келгенге.

Бақытты болдым деп жүрмін,

Бек сүйіп мені ұнатты.

Қырық күн ойын той болып,

Қызыққа әбден ел батты.

Шөлдеген судың орнына,

Сусынға жұтты шарбатты.

Ақ жамбыны асықтың

Орнына тігіп бәйге атты.

Қайын жұртың қадірлеп,

Көрсетіп жатыр құрметті.

Даналық және порымың,

Ханзадалар сымбатты.

Ғадалатты адамсыз

Халқыңа артық қымбатты.

Бұрынғы айтқан бір мысал

«Мықты болсаң нәпсің тый».

Ақылың аспай, бек болма,

Парақор болсаң, болма би.

Жіберіпсіз бір жігіт,

Тартып бер деп маған күй.

Жіберген сіз болған соң,

Оған да лайық қандай сый.

Қарадан шыққан ханыммын,

Халқыма сөзім батымды.

Алғыс айтам, бек, сізге,

Таныдыңыз затымды.

Құлаққа жағып үндері,

Сыбызғы күйі татымды.

Сыйға берсем не дейсіз

Жирен жорға атымды.

Мәслихат сұрап кеп тұрмын,

Айтар деп сізді ғақылды.

Білесіз, тақсыр, өзіңіз,

Теріс пенен мақұлды.

Ықтияр сізде, Бекзадам,

Нәсіліміз біздің қатын-ды.

Мақтан кіріп кәрі бек,

Қоразданып мастанды.

Сол жақтағы жастығын

Оң жаққа алып, жастанды.

-Қақпаймын,-деді,-қолыңды,

Ат түгіл, сұра басқамды».

Бермеймін деуге Бейбіт би,

Бек айтқан соң жасқанды.

Күлімдей қарап, қыз Бектің

Жүрегіне дақ салды.

Қасын қағып сылаңдап,

Құмартқандай тамсанды.

Қырындай қарап қыз кетті,

Айламен тосып асқанды.

Жігітке жирен атты бергізді ерттеп,

Бармасам табыспаққа маған серт деп.

Түскен жоқ атты алған соң қайта көзге,

Алмады ойына ешкім оны зерттеп.

Қысылмай мұндай түнде кім жүреді,

Қалтырап қауіп күткен қыз жүрегі.

Ұлыған қасқыр болып Құладынның

Даусынан қойлар маңырап, ит үреді.

Мезгілі түн ортасы болған шақта,

Қыз келді айтқан сертпен табыспаққа.

Сұрасып аман-есен болғаннан соң,

Үшеуі «тәуекел» деп мінді атқа.

«Оңла,-деп,-өзің жолды, Жапар егем»,

Бет алып кетті жүріп елат жаққа.

Үшеуі жүре тұрсын жолмен кетіп,

Мінгені өңкей тұлпар гуілдетіп.

Сөйлейік енді сөзді артқы жақтан,

Түннің де қалып еді жарымы өтіп.

Бір-бірін бәйбішелер сөзбен қауып,

Бірінің бірі қазып мінін тауып.

Кәдеге таласам деп шуылдасып,

Мінеки, түн ортасы кетті ауып.

Мен жамбы, ат алғаны алмадым деп,

Аттан құр, шапан киген қалғаным деп.

Мен шапан кимедім деп көйлек киген,

Ананың менен деп жүр алғаны көп.

Кәрі бек аяған жоқ қыздан малын,

Болад деп қолға тисе сұлу ханым.

«Қаңлының кәдесі» деп атын атап,

Қатындар есебі жоқ алған алым.

Ұйықтамай жатты күйеу көзін мызғап,

Келед деп жеңгелері бүгін қызды ап.

Қыздан да, жеңгеден де дерек болмай,

Ауғанша түн жарымы кетті ұзап.

Шыдамай күйеу ашу шақырады,

Таңды да бүйте берсе атырады.

Болғанда бекке апармақ жеңгелері

Таба алмай қызды іздеп, аһ ұрады.

Шыдамай аулақ үйде күйеу жатсын,

Қатындар қашқан қызды қайдан тапсын.

Не болмақ бек естісе о да мәлім,

Кетті деп қызың қашып биді оятсын.

Осындай тойдың арты болды бүлік,

Жалпы елге бір би емес, бүліншілік.

Бармағын Бейбіт тістеп, санын соқты,

Сыр барын сыбызғыда сонда біліп.

Шабынып жата тұрсын албитып бек,

Бейбіт би елін жиды жете алмай тек.

Қаңлылар атқа мінді, бекке айта алмай,

Бұл қызды алып кеткен қазақтар деп.

Теңселді бір би емес, елі шошып,

Үйде еркек, үйірде ат қалмай жосып.

Жөнелді көп жігітпен жершілдері,

Алмақ боп асуларды бұрын тосып.

Деп едік екі жігіт, бір қыз қашты,

Үшеуі тұлпарына қамшы басты.

Жобалап өздерінің келген жолын,

Орғытып бір биік кеп белден асты.

Желдетіп шақпақ шағып, жаңбыр жауып,

Болған соң қараңғылық жол адасты.

Алды арты жол мен жонды болжай алмай,

Қысылып бұл үшеуі жаман састы.

Не амал, енді бұған не істейміз деп,

Аз тұрып сол арада ақылдасты.

«Тәуекел, ашылған соң жүрейік» деп,

Паналап отырды кеп бір жартасты.

Таң атты, жаңбыр қойды, болды жарық,

Көрінді алыс жақын бәрі де анық.

Жөнелді үшеуі атқа мінді дағы,

Артықша болмаса да жолға қанық.

Қаңлылар таң алдында шықты қуып,

Аттары көкпар шауып қалған суып.

Төтелеп жершілдері келе жатыр,

Ұзатпай жетеміз деп жерде жуық.

Қашты деп қазақ пенен бидің қызы,

Елге лаң салды ғой деп мұның өзі.

Гуілдеп осылай деп келе жатқанда,

Ұзамай үш тұлпардың кездесті ізі.

Қуанды қуғыншылар ізді тауып,

Жөнелді төтесімен желе шауып.

Алды тау аса алмайды жол адасқан,

Жетеміз десті бәрі қылмай қауіп.

Үшеуі жердің білмей шамасын да,

Келеді тау бөктерлеп саласында.

Құладын қарауылдап қарап еді,

Бүйірден көрді жаудың қарасын да.

Топ болып қуғыншылар белден асты,

Құладын Жапалменен ақылдасты.

«Бәрібір тірі түссек, өлеміз»,-деп,

Түспеуге қолға өлмей серт байласты.

Қалың жау келе жатыр желдей жосып,

Айырмай ұрысуға тізе қосып.

Екеуі қызды ілгері жіберді де,

Бір белде тұра қалды жауды тосып.

Таңшебер белден асып жалғыз кетті,

Жүрегі суылдады көріп көпті.

Белдегі күтіп тұрған екеуіне

Шұбалып қуғыншының алды жетті.

Мейлінше Құладын да жігерлі еді,

Әдісін соғысудың білер еді.

Қоғадай жапырылтып, қойша иіріп,

Ілгері бірде-бірін жібермеді.

Айғайлап тиді жауға Жапал ер де,

Күреңге бірдей тегіс бел мен өр де.

Шыққанын бел басына қағып тастап,

Көбейді бастары жоқ жатқан кеуде.

Шабылған біразының аяқ, қолы,

Жығылып ат үстінен жатыр жерде.

Тиген соң екі бөрі екі жақтап,

Қаңлының берекесі кетті демде.

Қайтпастан қуғыншылар қылды ұрыс,

Бәрінің қолдарында найза, қылыш.

Шығармай бел басына қайтарып жүр,

Дұшпанның өрлеуіне бермей жүріс.

Жығып жүр екі батыр түскен баудай,

Ұрысты қарсыласып жау да талмай.

Құладын кешке таман жараланды,

Әлсіреп серіктікке жарай алмай.

Ер Жапал жалғыз өзі ұрысты енді,

Сілтеді оңды-солды қылышты енді.

Жапалдың Құладынға сонда айтқаны:

-Қой,-дейді,-бекер мұнда тұрысты енді.

Құладын, болма,-дейді,-маған бөгет,

Жүре алсаң, Таңшебердің артынан кет.

Адасып бір-біріңнен қала көрме,

Түн болмай табысыңдар тездетіп жет.

Бір өзін Жапал қалды мыңға балап,

Кезеңнен жауды асырмай қойды қамап.

Жарадар бірнешесі болды және,

Шетінен шыққанында бір аралап.

Жарамай қарсыласып ұрысуға,

Қалғаны кейін қашты жан сауғалап.

Қайтарып жаудың бетін Жапал ерің,

Желгізіп, Күрең аттың, алып терін.

Қайырмай алға қарай жүріп кетті,

Бет алып екеуінің асқан белін.

Қыз дағы көп ұзамай белге шығып,

Қойып ед атын байлап сайға тығып.

Қайтып кеп қыр басынан артқа қарап,

Паналап бір жартасты тұрды бұғып.

Жапал мен Құладынды уайымдап,

Майданнан айырмады көзін тігіп.

Майданнан жалғыз атты бетін бұрып,

Жақындап келе берді қатты жүріп.

Құладын екендігін таныған соң,

Алдынан қарсы шықты қыз да тұрып.

Түсіріп Құладынды аттан жерге,

Қоржыннан бес-алты кез алды суырып.

Байлады жараларын басын таңып,

Белін де белбеуімен қатты буып.

Құладын біраз жатып демін алды,

Жараны байлаған соң қанын тыйып.

Беталып алға қарай жүріп кетті,

Екеуі тәуекел деп атқа мініп.

Сырғытып Күрең бесті тұлпарменен,

Артынан Жапал ер де жетті қуып.

Жүруге ер Құладын жарамады,

Барад деп ауыр тартып денем ұйып.

Сол жерге бұл үшеуі аттан түсті,

Қоржыннан пісірілген тамақ ішті.

Демалды атын жатып тынықтырып,

«Оңда,-деп,-Жаппар егем, өзің істі.

Ыңыранып жата алмады ер Құладын,

Жарасы денесінің болып күшті.

Құладын жатты ыңқылдап ауыр жара,

Ісі деп Құдіреттің болмай нала.

Түнімен Жапал ер де ұйықтамады,

Жазым боп кете ме деп шіркін бала.

Осындай әрбір түрлі ойды ойлап,

Құлақ сап Құладынға жатты абайлап.

Ертемен үшеуі де атқа мінді,

Жараны шешіп көріп, қайта байлап.

Орғытып тұлпарлармен кете алмастан,

Еркімен Құладынның жүрді жайлап.

Қытайдан құтылғанға қуаныш қып,

Келеді Таңшебер қыз оттай жайнап.

Тұлпарлар жер тарпынып ауыздығын,

Жұлынып келе жатыр тістей шайнап.

Көп жаулар қалып еді бұл үшеуін,

Ала алмай ыза болып іші қайнап.

Қосылып көп қуғыншы және келіп,

Түнімен ат-тұрманын жатты сайлап.

Қумаққа ерте тұрып кеңес қылды,

Жоғалмай жетеді деп ізі сайрап.

Бір жерге жаралысын тегіс жиып,

Өлгенін бір шұқырға көмді үйіп.

Шықсын деп қару-жарақ аттары сай,

Білдірді басшысы осылай хабар қылып.

Бес жүз ер, ат қаруы сай іріктелді,

Артынан үшеуінің қуып берді.

Жүйрік ат мінгендері желе шауып,

Бұлар да түстік жерге жүріп келді.

Жай жүріп қашқыншылар сол уақытта,

Өрмелеп бара жатыр ед биік белді.

Түс ауа қуғыншылар бара жатқан,

Қарасын үшеуінің анық көрді.

Өрмелеп шықты үшеуі биік белге,

Адасқан таныс емес жүріп жерге.

Қарады көз жіберіп алға қарай,

Жүретін жолын болжап Жапал ер де.

Демалды бел басында біраз тұрып,

Қарады алды-артына мойын бұрып.

Лек-лек боп шаң бұрқырап келе жатқан

Артынан қуғыншыны көрді қуып.

Үшеуі сонда тұрып ақылдасты,

Қуғыншы олар да кеп жақындасты.

«Қалам,-деп,-Жапал жалғыз,-Құладынға,-

Кете бер,-деді,-қызға болып басшы».

-Көп жауға қалай жеке қаласыз,-деп,

Қамығып көзіне қыз алды жасты.

Рұқсат өзіңізден болса мен де,

Соғысқа кірейін де түйіп шашты.

Ырзамын, не көрсем де сізбен бірге,

Жолыңа атаған мен құрбан басты.

Жасымда серуен қылып жүруші едім,

Әскермен бірге машық қылушы едім.

Үйреніп қыз да болсам бұл өнерді,

Соғыстың түрлі әдісін білуші едім.

Көрмеді қыздың сөзін Жапал дұрыс,

-Сөйледің неге,-дейді,-сөзді бұрыс.

Әйелді серік қылып батырлардың

Ешбірі қылған емес жаумен ұрыс.

Таңшебер Жапалға айтты сонда тұрып,

Атының алға қарай басын бұрып:

-Ертіп кет Құладынға деп айтасыз,

Қасыңда қалуымды намыс біліп.

Не болар істің арты ойлан, батыр,

Ішіне көп дұшпанның жалғыз кіріп.

Ниетім соғыспақшы ем мен де жаумен,

Жолыңа бір басымды құрбан қылып.

Іс болса жақсы, жаман қан майданда,

Өзіңмен көрсем деп ем бірге жүріп.

Қытайға ел ауғанда қалдым талып,

Қайғыңа өртенді ішім оттай жанып.

Ойшыл шал себеп болды мойыныма,

Буынып өлмекші едім арқан салып.

Дұшпаннан жазатайым болсаң, батыр,

Не болар менің күнім сенен қалып.

Шайқасып бұл жаулармен рұқсат бер,

Құмардан шығайын да мейірім қанып.

Өзіңмен жақсы, жаман бір көрейін,

Арызымды қабылдаңыз тілімді алып.

-Бұл жұмыс,-Жапал айтты,-екіталай,

Пендесін өзі сақтайт Жаппар Құдай.

Ойлау мен уайымнан пайда жоқ,-деп,

Жөнелтті екеуін тез алға қарай.

Ер Жапал бел үстінде қалды жалғыз,

Таңшебер кетті жүріп жылай-жылай.

Қуғыншы артын жиып, басын қосып,

Жақындап Жапалға да келді жосып.

Мәслихат қылды қашып кетпесін деп,

Баланы ұстамақ боп алдын тосып.

Жас батыр көрді анықтап жаудың көбін,

Төсайыл тартты мықтап аттың белін.

«Алаш» деп ұрандатып айғай салып,

Алдынан қарсы шықты Жапал ерің.

Қуғыншы жақын келіп шамаласты,

Көреді жеке тұрған Жапал жасты.

Ат қойды ортаға алып ұстаймыз деп,

Бір өзі қалың жауға араласты.

Айғайлап қойға тиген аш бөрідей,

Жау жақтың талайының қанын шашты.

Қолында түрлі қару жас батырдың,

Ешбір жау қарсы алдынан бара алмасты.

Жабылып бір баланы түсіре алмай,

Не айла қыламыз деп ақылдасты.

Өлместен қайтпаймыз деп ұрандасып,

Осылай қуғыншылар серт байласты.

Тірі ұстап аламыз деп қорған болып,

Жапалды ортаға алып қамаласты.

Көрген соң жаудың түрін осылайша,

Ойланып жас батырың жаман састы.

Не болса мұның тобы бұзылсын деп,

Бір шеттен топты жарып шыға қашты.

Тұлпармен Күрең бесті алдындағы,

Сырғытып екі биік белден асты.

Астында ойнақтап жүр Күрең бесті,

Ер Жапал «шүу» деп еді желдей есті.

Шуылдап қуғыншылар айғайласып,

Бұл бала бізден қорқып қашты десті.

Бір өзі қалың топтан шықты қашып,

Орғытып екі белден кетті асып.

Іріктеп ат пен қару жігіттерді,

Қаңлылар қуып берді жанталасып.

Бөлініп жүйрік аттар іріктелді,

Олар да біраз жерге қуып келді.

Келсін деп қуғыншының жолын күтіп,

Паналап тұрды Жапал биік белді.

Ентігіп бұлар да кеп белге шықты,

Жігіттер іріктелген өңкей мықты.

Адам ед жүз қаралы, Жапал батыр

Қалдырмай тегіс ұрып аттан жықты.

Жапал ер көрді және топ қараны,

О дағы қуғыншы екен жүз қаралы.

Алдынан қарсы шығып айқасқанда,

Жарымы аттан түсті боп жаралы.

Басшысы «кейін қайт» деп дабыл қақты,

Деп айтып «ала алмаймыз ол баланы».

Қалғаны тобыменен кейін қашты,

Үшінші қуғыншыға араласты.

Сол жерде басын қосып тоқтап тұрып,

Кейінгі қалғанына хабарласты.

Жиылып алды-арты қосты басын,

Сөйледі қашқыншылар хикаясын.

«Дегенмен жеңе алмаймыз оны жалғыз,

Баланың,-дейді,-басшы,-күші басым.

Ол өзі бел басында жеке тұрып,

Жығыпты біріншіні тегіс ұрып.

Айлакер қайратты екен, қабылан жүрек,

Соғысты ортамызға жалғыз кіріп.

Ілезде жартымызды аттан жығып,

Біз қорқып кейін қаштық қауіп қылып».

Қолбасшы: «Болды бәле,-дейді,-бұл қыз,-

Аламыз жеңіп қызды қайткенде біз.

Түгелдеп жалпы адамын қарағанда,

Өлгені, жаралысы болыпты үш жүз.

Қолбасшы айтты көпке-Сөздің шыны,

Тыңдаңдар құлақ салып енді мұны.

Қуайық қызды артынан және қайтып,

Ешкімнің жығылмасын бұған жүні.

Үш мәрте талапкер деп айтса дағы,

Салбырап көпшіліктің шықпады үні.

Қолбасшы жігіттерді айтты қайрап,

Ерлердің кете ме,-деп,-басқа құны.

Еш адам барамын деп айта алмады,

Басшыға ешбір жауап қайтармады.

«Әркімнің жаны өзіне олжа» деген,

Баруға ер Жапалға бата алмады.

Басшысы мына сөзді салды көпке:

-Осынша қызды қуып келдік шетке.

Бос барсақ қызды апармай ойлаңдаршы,

Береміз не деп жауап жатқан бекке.

Йә өліп, йә алып келмедің» деп,

Қылады Бейбіт би де бізге өкпе.

Кеткенін қыздың анық естіген соң,

Біздерді тыныш, аман қоймас текке.

Қытайдың кәрі бегі қаһарланып,

«Күліңді ұшырам деп шығар көкке».

Бір өлім енді бізге қайда барсақ,

Кездестік алды, артымыз жанған өртке.

Бұл іске Бейбіт бидің өзі себеп,

Ант бұзды қиянат қып айтқан сертке.

Басшы айтты: «Қызға қазақ құда түскен,

Арада жаушы жүріп, ат мініскен.

Кім тайса ант аусын деп боз ат сойып,

Шашылсын қанындай боп деп серттескен.

Қалмақты қазақ жеңді дегеннен соң,

Бейбіт би антты бұзып қаша көшкен.

Қыз беріп қазақпен дос болмаймын деп,

Тастады жер мен суын туып өскен.

Ант ауған Бейбіт енді қалмақ бектен,

Кетпейтін қорлық көрер өлгенше естен.

Өлтірген Ұлалыны осы жігіт,

Мен оны жасырайын несін бүгіп.

Қырады бәрімізді сау жібермей,

Ұрысып, қызды алам деп қылсақ үміт.

Ұрыссақ, қырылармыз бекерге біз,

Алудан енді қызды күдеріңді үз.

Әуелден ғашық еді бір-біріне,

Қосылды өз теңіне Таңшебер қыз».

Қолбасшы осыны айтып кейін қайтты,

Әуелден болған істің бәрін айтты.

Сөйлейік енді сөзді жас батырдан,

Белдегі жалғыз тұрған Жапал қайтті.

Ер Жапал Күрең аттың жалын тарап,

Бір өзін тәуекел деп мыңға балап.

Келед деп жауды күтіп күн батқанша,

Қозғалмай бел үстінде тұрды қарап.

Күткенмен көрінбеді жау қарасы,

Басқа емес, екі жақтың қыз таласы.

Бас қосқан қуғыншылар жеріменен

Жақын еді Жапал тұрған бел арасы.

Қуғыншы күн батқанша келмеген соң,

Ойлады қайтты ғой деп өз шамасы.

Ер Жапал Күрең аттың басын бұрып,

Артынан екеуінің кетті жүріп.

Болғанда құптан уақты жолдасына,

Сырғытып тұлпарменен жетті қуып.

Сұрады Жапал ерден жау мәнісін,

Құладын біраз ғана тоқтап тұрып.

Үш мәрте айқасқанда дейді жаудан,

Атынан біраз адам жықтым ұрып.

Келмеді күн батқанша тұрдым күтіп,

Жаулар да қайтты-ау деймін көңлі суып.

Құладын жүре алмады жарақаттан,

Сол жерге үшеуі де түседі аттан.

Демалып түніменен жатты ұйықтап,

Ер Жапал қалған екен шаршап әбдан.

Ертемен үшеуі де мініп атқа,

Сиынып жүріп кетті Жаппар Хаққа.

Жағалап бір өзенді жүріп келіп,

Шөбі мол түсті келіп бір суатқа.

Құладын жүре алмады жарасынан,

Жоғынан жүрген бұрын шарасынан.

Жүруге болмайды деп бұл жазылмай,

Ер Жапал жолдасына жаны ашыған.

Үшеуі сол арада бір ай жатты,

Арқандап соны жерге семіртті атты.

Аңдардың семізінен қуып ұстап,

Ер Жапал өздеріне ауқат тапты.

Қылмаққа талап қылды елге жүріс,

Жапал ер болмайды деп енді тұрыс.

Айығып Құладын да кірді күшке,

Жарасы денесінің болып дұрыс.

Жүрмекші болды үшеуі ақылдасып,

Барайық деді елге болса нәсіп.

Тоқсанның сол уақытта бас кезі еді,

Қар жауып сай мен жолды қалды басып.

Бұлардың жүрмегіне болды қиын,

Қалың қар басып жолға салды тыйым.

Жер қазып, кепе қылып өздеріне,

Азырақ аттарына жиды жиын.

Үш ай қыс бұл кепеде болды тұрмақ,

Үшеуі тапты ақыл осыны ойлап.

Наны жоқ, аң етін жеп ауқатына,

Қайғысыз жата берді күліп-ойнап.

Құладын жазылған соң жара-дерттен,

Ән шырқап, сырнай тартып, өлеңдеткен.

Ішінен он төрт мың қол таңдап алып,

Жапалдың жолдасы еді қасына ерткен.

Екеуін көңілін шат қып зеріктірмейд,

Күлкі сөз, ертегі айтып бұрынғы өткен.

Құдайым жолын берді дейді бізге,

Мұратқа дәруіштер де ақыр жеткен.

Артықша Таңшебер қыз қуанышты,

Құтылып шыққанына қытай бектен.

Сөз қылды өздерінше Бейбіт биді,

Екеуін ажыратып зар еңіреткен.

Қыз беріп қазақпен дос болмаймын деп,

Айныған антын бұзып айтқан серттен.

Құладын айтты отырып сонда үйде:

-Жүр екен қаңлы елі қандай күйде?

Жақсылық қылды ма екен йә жамандық,

Қытайдың кәрі бегі Бейбіт биге.

Білейін бек пен бидің екі арасын,

Түсті екен қаңлы елі қандай күйге.

Жүр екен ойшыл шалға тоқтамастан,

Көшкен би қытай ауып, көнбей тілге.

Көресіз екеуіңіз,-дейді,-қалай,

Мен барып келсем қайтеді Қаңлы елге.

Әртүрлі болған істің бәрін біліп,

Жетпей-ақ кеп қалармын он бес күнге.

Бұл сөзге екеуі де мақұл депті,

Кідірмей ер Құладын жүріп кетті.

Жол жүріп екі арада аз ба, көп пе,

Бір күні қаңлы еліне барып жетті.

Бекітті бір аралға ат пен тонын,

Күндізден алды болжап жүрер жолын.

Бір үйге кешке таман кіріп барды,

Қусырып сәлем беріп екі қолын.

Көнетоз үстіндегі киген киім,

Сұрады кімдікі деп кірген үйін.

Ақиқат қаңлы екенін біліп алып,

Қандай деп сұрастырды елдің күйін.

Күрсініп үй егесі сөзді бастап,

Ішінде қалдырмастан айтты түйін.

Қыз қашып кеткеннен соң қытай бегі,

Зынданға салды дейді Бейбіт биін.

Мал менен асыл бұйым берсе дағы,

Алмады қаңлылардың дейді сыйын.

Жігіттер Бектен қорқып қашып кеткен,

Ел тозып, мал да арық боп тұр қиын.

Алды деп бидің талап мал мен мүлкін,

Қалдырмай үй егесі айтты сырын.

Ертемен ер Құладын кетті тұрып,

Қаңлы елін аралады жаяу жүріп.

Аулына Бейбіт бидің барды аяңдап,

Жағдайын білейін деп көзбен көріп.

Ері мен мал-мүліктен айрылған соң,

Ханымы қапалықпен кеткен күйіп.

Құладын Қаңлы елінің дәмін татып,

Біраз күн аралады қонып жатып,

Баяғы бектің берген тілласына,

Екі атты семізінен алды сатып.

Аман-сау келді қайтып мекеніне,

Арада тынбай жүріп күн-түн қатып.

Құладын келді қайтып он бес күнде,

Қосақтап екі атты жатпай түнде.

Бұларға Бейбіт би мен Қаңлы елінің

Жүргенін баяндайды қандай күйде.

Қыз айтты: «Әкем менің серттен танды,

Сорлады кесірінен тегіс қаңлы.

Болыпты шешем менен елге обал,

Зынданға әкем өзін-өзі салды».

Соғымға екі атты да қабат сойды,

Ат еті болғаннан соң, аңды қойды.

«Жер басып, аман-есен елге барсақ,

Жасаймыз,-дейді Жапал,-үлкен тойды».

Аулауды қойғаннан соң бұлар аңды,

Құладын түрлендіріп салды әнді.

Екеуін зеріктірмей қысты өткізді,

Тамаша даусы ашық, сөзі мәнді.

Сыбызғы сырнайына дауыс қосса,

Аузына қаратады тірі жанды.

Лайық өнеріне ажары да,

Сымбатты жігіт еді көркі сәнді.

Сонымен үш ай өтіп, кірді көктем,

Ат семіз, адам тынық, бәрі де өктем.

Жүрмекке елге қарай талап қылды,

Уақыты жеткеннен соң күткен көптен.

Үшеуі тәуекел деп атқа мініп,

Жол тартып елге қарай кетті жүріп.

Арада бірнеше күн жолды басып,

Жеріне қаңлы отырған келді кіріп.

Таңшебер туып өскен жерін көріп,

Елжіреп тұла бойы кетті еріп.

Қыз сонда Жапалға айтты: «Мақұл десең,

Кетейік ойшыл шалға сәлем беріп.

Болмайды,-дейді,-шалдан шошынуға,

Жетерлік ақылы бар жалпы руға.

Ақылын екі жақты бірдей айтып,

Біздерге себеп болды қосылуға».

Ер Жапал қыздың сөзін мақұл көрді,

Қосына ойшыл шалдың жақын келді.

Тұр екен сыртқа шығып күн шуақта,

Үшеуі аттан түсіп сәлем берді.

Таныды бұларды шал келген жерден:

-Кім,-дейді,-бұл жігітің қасыңа ерген?

Сіздерге рақмет,-деп алғыс айтты,

Құрметтеп іздеп келіп сәлем берген.

Аман ба елі-жұртың,-дейді,-қызым?

Хабарсыз жатырмын, деп, кеткелі елден.

Таңшебер баяндады бастан-аяқ,

Істерін Қытай бектен әр не көрген.

Екінші Құладынды айтып берді,

Қаңлының жағдайларын көріп келген.

Тоқтатты бұл үшеуі енді сөзін,

Осы деп хабарымыз біздің білген.

Ойшыл шал көп өкінді сонда тұрып:

-Бейбіт би ант бұзды,-деп,-Құдай ұрып.

Айтып ем көп насихат тоқтамады,

Боларын дәл осындай бұрын біліп.

Бейбіттің тілін алып қайран елім,

Тозыпты-ау торғайдай боп соры құрып.

Ант бұзып сөзден тайған зұлым биім,

Қытайдың зынданында кетер шіріп.

-Рақмет,-дейді,-Жапал, арыстаным,

Бұл жолға бар күшіңді қарыштадың.

Шын ғашық жетер деген мұратына,

Екеуің құтты болсын табысқаның.

Қол жайып берді бата ойшыл шалың:

-Жамандық көрмеңіздер,-дейді,-бәрің.

Бақ қонып, дәулет бітіп көп жасаңдар,

Гүлдей боп өссін жайнап бас пен малың.

Ізетті, құрметті боп бір біріңе,

Артықша болсын шырын мейірбаның.

Айрылып ел-жұртымнан тау ішінде,

Не болар, қалдым жалғыз, менің халім.

Тұрыңыз хабар алып біз ғаріптен,

Егерде уақытың болса, Жапал жаным.

Алған соң шалдан бата жүріп кетті,

Мінгені өңкей тұлпар гуілдетті.

Құладын елге қарай бет алған соң,

Құбылтып әнге салып өлеңдетті.

Арада күні-түні тынбай жүріп,

Жақындап ел шетіне келіп жетті.

Аттылы бір жолаушы көлденеңдеп,

Бұлардың алдын орай кесіп өтті.

«Құладын, тоқтаңыз!»-деп дауыс берді,

Ол адам жақында емес, алыста еді.

Ел жайын сұраймыз деп жолдан шығып,

Алдына жолаушының барысты енді.

Кісі екен ақсақалды бұлар көрді,

Үшеуі қабат барып сәлем берді.

Жолаушы: «Сайыпқыран батыр-ау» деп,

Ішінен таңырқады Жапал ерді.

Ол адам «әлік» алып тұрды қарап,

Қасына ер Құладын тұрып жанап.

-Қай ру боласыз?-деп сұрап еді,

Жолаушы осылайша берді жауап.

-Мынау ел қатар жатқан арғын, найман,

Бұл жерді мекен қылып қанат жайған.

Арғынның ішіндегі тобықтымын,

Жігіттер, келесіздер сіздер қайдан?

Сөзіне ол адамның жауап беріп:

-Келеміз,-деді Жапал,-біз Қытайдан.

-Қарағым,-деді ақсақал,-көрдім жаңа,

Ұқсатып бір адамға тұрмын және.

Батырдан ту ұстаған Қожаберген,

Тұяқ бар деп естіп ем Жапал бала.

Қытайға бір қыз қуып кетті деуші ед,

Қайратқа ақылы сай, артық дана.

Қарағым, Жапал ердің өзімісің,

Шыныңды айт, көңіліме салмай жара?!

Естідім келгеніңді жеке қашып,

Той қыпты Сары батыр көңлі тасып.

Жолаушы кетіп едім ол уақытта,

Өзіңді көре алмап едім дидарласып.

Ардақты ерден қалған бір тұяқ деп,

Көрмекке жүруші едім болып ғашық.

Құладын «рас» деді шалдың сөзін,

Жас басты сол уақытта шалдың көзін.

Келді де Жапал ерді құшақтады,

Тоқтатып тұра алмастан өзі-өзін.

«Қарағым, аман-есен келдің бе?!»-деп,

Аймалап жас батырдың сүйді жүзін.

Ажырап шықты да шал елге шапты,

Қамшылап астындағы мінген атты.

Сары мен Таңсұлуға сүйінші деп,

Ауылға таянбастан айғай сапты.

Келгенін Жапал ердің елге аман,

Аймақтың тегіс бәрі хабар тапты.

Дегенде «балаң келді келінді алып»,

Таңсұлу есін білмей талып қапты.

Алдынан Сары шығып қанат жайып,

«Жан бауырым, келдің бе?!»-деп құшаққа апты.

Алғанда анасының Жапал қолын,

Таңсұлу көргеннен соң жалғыз ұлын

«Қарағым аман-есен келдің бе?»-деп,

Аймалап сүйді бетін, оң мен солын.

Жалғызым, жал-құйрығым, бабаң қолдап,

Қайырлы сапар қылсаң, болсын жолың.

Қытайға қызды қуып кеткеніңде,

Зарладым қалам ба деп қайнап сорым.

Өнерлі және өзі көп халық деп,

Қытайдың естуші едім бұрын зорын.

Қалаған сұлуыңды алып кепсің,

Қытайдың талқан қылып құрған торын.

Әкеңнің, жан құлыным, орнын бастың,

Бұл ісің істеп келген болды орын.

Құдайым өміріңе берсін жүрім

Арыстан қайраткерлік қылған мұның.

Соғысып қан майданда басын алып,

Әкеңнің Ұлалыдан алдың құнын.

Келтірдің өз қылғанын өз алдына,

Ұлалы істеп еді артық зұлым.

Жеткізіп Қадыр-Мәулен мұратыма,

Қайғылық шықты есімнен көрген күнім.

Кекті алып, келін алып бітті арманым,

Ашылды көңілдегі қайғы-мұңым.

Қосылдым аман-есен елге келіп,

Өлсем де армансызбын енді шыным.

Елінде жалғыз қалдым қалмақ елдің,

Бір қанша сен кеткен соң азап көрдім.

Қалың қол қалмақ елін басып барды,

Қапалық қайғыменен дегенде өлдім.

Басшы ғып Есім хан мен батырларды,

Себеп боп көп қосынмен өзің келдің.

Қалмақтың елін шауып кекті алып,

Судай ғып шаштың қанын Ұлалы ердің.

Қытайдан алты ай жүріп келдің аман,

Бұйырған дәмін татып талай жердің.

Ризамын Жаратқанға сансыз шүкір,

Саламат дидарыңды аман көрдім.

Туғанда ырым қып ем Күреңбесті,

Алар деп Жапал жаным кегін ескі.

Адамдар Таңсұлуды ажыратып,

«Қойсайшы балаң аман келді»,-десті.

Толықсып кемеліне келді Сары,

Қуанды аймақтағы жас пен кәрі.

Сарыға құтты болсын айтып жатыр,

Дүмеп кеп ағытылып елдің бәрі.

Бастады Сары батыр және тойын,

Жылқы мен сойды әкеліп жүздеп қойын.

Жамбы ату, балуан күрес және көкпар,

Басқа да сауық-сайран болды ойын.

Таңшебер сұлу еді артық нұрлы,

Ақылды, өнерлі еді әрбір түрлі.

Қазаққа келін болып келгендерге,

Иіліп тағзым сәлем қылып тұрды.

Жапалдан кетті өліп Ұлалы да,

Дәулет-бақ бір кісіде тұрады ма?

Дұшпаннан кекті және келіп алып,

Таңсұлу жетті ойлаған мұратына.

Ер Сары Таңсұлуға ақ үй тікті,

Толтырып таза бұйым, жиды жүкті.

Төрт түлік малдан тегіс енші беріп,

Жапал ер отау үй боп бөлек шықты.

Болды риза Таңшеберге қазақ халқы,

Есітіп кемпір мен шал ескі қарты.

Қол жайып «Өсіп, өн!» деп бата беріп,

Тарқады еркек әйел тегіс жалпы.

Батырдың ер Жапал да біреуі еді,

Жайылып халық аузына шыққан дәрфі.

Тыңдаушы азаматтар, бұл қиссаның

Осымен енді тамам болды арты.

Бұл уақта жүрмін шүкір, басым аман,

Арылмай қапа қып жүр бізді тұман.

Адам бар түрлі қиял ойлайтұғын,

Әлбетте көрерменге сөзім күмән.

Жақсылар, мақтан емес бұл оқиға,

Пенденің қылған ісі Аллаға аян.

Жазайын мүддағам мен жағдайымды,

Және де біраз ғана қылып баян.

Адамзат бұл дүниеге болмас таған,

Төмендеп қартайған соң кетті бағам.

Уақтылы дем біткен күн аттанамыз,

Атамыз Адам-Ата жолы салған.

Оқушы азаматтар, түзеңіздер,

Артық, кем сөзі болса менен қалған.

Жібектей талдап көріп жазған сөздің,

Парқына жетпейтұғын көп қой надан.

Реттеп жаңартуға бұл қиссаны,

Ниет қып жазып едім ұрып қадам.

Келтіріп көп сөздерін ұйқасына,

Келгені осы болды менің шамам.

Бар депті ер Жапалдың тұқымдары,

Қиссаны әуел бастап жазған адам.

Домбыра тартқаным жоқ жаста қолға ап,

Жыршы боп айтқаным жоқ әнді толғап.

Бір байдың әлпештеген мырзасы боп,

Қосылып тең құрбыммен жүрдім ойнап.

Ашылған гүлдей екен жастық өмір,

Сияқты май айында тұрған жайнап.

Әнші, ақын, салтанатты жігіттермен,

Сауық қып сайрандадым тойды тойлап.

Ақ кіріп сақал, шашқа, жас көнеріп,

Ұруға енді қазан жетті жайлап,

Орнымнан ұмтылғанда тұра алмаймын,

Қойғандай аяғымнан біреу байлап.

Жастықта көрген қызық, қайран дәуір

Іште тұр ұмыт болмай, бәрі сайрап.

Опасыз сұм дүниеге қапаланып,

Аламын бармағымды кейде шайнап.

Тұрмасам леп шығарып қағаз жазып,

Болады жарылғандай ішім қайнап.

Жас күнде сайрандатып, қартайған соң,

Алдамыш кеттің, дүние, мені қорлап.

Дос көрген сен залымды бір мен емес,

Көп адам алдауыңда қалды сорлап.

Әйелім, жалғыз балам түскенде еске,

Мөлтілдеп жас ағады көзден парлап.

Болады тағдырдағы жазулы іс,

Еш пенде біле алмайды алдын болжап.

Көңлімді көтергелі жазып, халқым,

Сіздерге бұл сөзімді тұрмын жолдап.

Адам бар парасатты сөздің парқын

Жібектей аршитұғын жеке талдап.

Иллаһи, тағдыр екен өз жұртымнан,

Тәшкенге алып келген тұз-дәм айдап.

Отырмын сұм дүниеге қайырласып,

Ұшатын құстай болып қанат қомдап.

Тілегім махшардың майданында,

Ақ жүзді тәңірім қылса өзі оңдап.

Халқыма тарту қылып бұл қиссаның,

Келтірдім ұйқасына сөзін турылап.

Бала жоқ, сөзім қалса, атым өлмес,

Сол үшін жаздым мұны артымды ойлап.

Бізде жоқ жас кездегі жаңа қарқын,

Қызығы бұл дүниенің болды салқын.

Сіздерге сынатқалы жаздым мұны,

Білетін азаматтар, сөздің парқын.

Айтамын рақмет деп ықыласпен,

Тыңдаған үлкен, кіші тегіс жалпың.

Жас жетті қиын шығар кездесу де,

Қайыр қош, аман болыңдар енді, халқым!

Қапалық арылмай жүр бастан тозаң,

Болмай жүр осы кезде тіптен мазам.

Сіздерге тарту қылып, азаматтар,

Ниет бар және бір сөз деген жазам.

Артымда сөз қалдыру мақсатым бұл,

Саламат жүргенімде жетпей қазам.

Басыңнан өткеннен соң қайран дәуір,

Пайда жоқ болған менен жаста сазан.

Гүл едім жастығымда жайнап тұрған,

Мінеки, уақыт жетіп ұрды қазан.

Дұғадан біз ғаріпті жоқтаңыздар,

Сол болсын азаматтар салған азаң.

Қиссаға қосып жағдай баяндадым,

Сіздерден білгенімді аянбадым.

Сөзімнің артық кемін кешіріңдер,

Жақсылар жайында емес қиялдарым.

Жастықта оза шауып қатарымнан,

Тұмарлы Күрең аттай сылаңдадым.

Шораяқ аттай болып бұл уақытта,

Жарамай жортуға да аяңдадым.

Әлеумет, риза болып берсең бата,

Осымен сөз аяғын тәмамдадым.

Соңғы жаңалықтар