Балалар сөзі - даналар көзі

  АСТАНА. ҚазАқпарат - «ҚазАқпарат» халықаралық ақпараттық агенттігі Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2015 жылы Қазақ хандығы құрылуының 550 жылдығын өткізу туралы бастамасына орай, «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында шыққан 100 томдық ауыз әдебиетінің жыр-толғаулары, қисса-дастандар, сөз ұстаған шешендер мен билерімізден қалған нақылдар, тарихи жәдігерлерді оқырмандар назарына тартып келе жатқандығы белгілі. Бүгін осы «Балалар сөзі» 100 томдығына қысқаша шолуды ұсынамыз.
None
None

 

  

1-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

Кеңестiк дәуiрге дейiн қазақ фольклорының мәтiндерi, негiзiнен, араб әрпiнде басылғаны белгiлi. Ал, араб жазуында дауысты дыбыстардың жасырын тұратыны, бас әрiптiң болмайтындығы, тыныс белгiлерiнiң қойылмайтындығы мәтiндердi дұрыс оқуға едәуiр қолбайлау болады. Сонымен қатар қазақ және араб тiлдерi әр түрлi тiлдiк жүйеге жататындықтан, араб әлiпбиi тiлiмiздегi төл дыбыстарды таңбалауға да, оның өзiндiк ерекшелiктерiн байқатуға да дәрменсiз. Сондай-ақ, ХIХ ғасырда араб жазуын пайдаланудың жалпыға ортақ ережелерiнiң болмауы да өз әсерiн тигiзбей қалмады. Сондықтан томдарды дайындау барысында қолжазбаларды дұрыс оқу үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi.

Бұған қоса, төңкерiске дейiнгi кезеңдегi халық әдебиетi үлгiлерiн жинап көшiрушiлер және кiтап етiп шығарушылар татар медреселерiнде бiлiм алды. Қазақ кiтаптарының басым көпшiлiгi Қазанда жарық көрдi. Сондықтан болар, қазан төңкерiсiне дейiн жарық көрген мәтiндерде кейбiр қазақ сөздерiнiң өзгертiлiп, татар тiлiнiң жазу қағидалары бойынша жазылып кеткенiн көруге болады.

Сондай-ақ, дастандарда араб, парсы тiлдерiнен әлдеқашан енiп, төл сөздерiмiзге айналған көптеген сөздер түпнұсқасы бойынша, мысалы: нәр-наһар, ақыл-ғақыл, өнер-һөнер, перзент-фарзант, т.б. болып жазылған.

Мұндай жағдайдың бәрiнде де, көбiне, қазақ тiлiнiң қалыптасқан жазу нормаларын сақтауға тырыстық. Сонымен бiрге кейбiр жағдайларда жыр ұйқасын бұзбау үшiн түпнұсқалық формалар сақталды. Ал көне түркi сөздерiне келсек, бұл топтағы сөздер қолжазбадағы жазылуы бойынша берiлдi. Мысалы: қара-сәна; бiлән, бiрлән; ерүштi; андан соң, андан; жылағаш, бiткеш; болұр; берлесе; түрлiк-түрлiк; инану; тiрiклiк; деплер, дейлер, дерлер, жiбердiлер, тастадылар, келерлер; өлтiретұрған; болғандан соң, iшкенден соң, т.б.

Кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтардың түсiп қалу фактiлерi кездеседi. Мұндай жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiледi: [деп], [дедi], т.б.

Аталған серия фольклорымыздың алтын қорындағы маңызды саласы болып табылатын дастандық эпостың бiр тармағы- тақырыптық, сюжеттiк ауқымы өте кең хикаялық дастандардан басталады. Олар сегiз том құрайды.

Серияның алғашқы томына енген дастандар: «Сыршы молда», «Ғаяр қатын», «Қисса Зейне Зайуб», «Жетiм көдек», «Орқа-Күлше», «Қисса Таһир».

Бұл шығармалардың сюжеттерi өте көне, мысалы, «Ғаяр қатын» дастанының сюжетi б.д.д. I ғасырда қағазға түсiрiлген, ал «Сыршы молданың» сюжетi бiздiң дәуiрiмiздiң V-VI ғасырларында құрастырылған «Шукасаптати» кiтабынан белгiлi.

«Ғаяр қатын» дастанынан басқа, томға енгiзiлiп отырған шығармалар кирилл әрпiнде алғаш рет баспаға ұсынылып отыр.

Томның көлемi-22,5 б.т.

 

2-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Бұл серияның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, оның сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйін кiредi.

«Бабалар сөзi» сериясының оқырман жұртшылыққа ұсынылып отырған екінші томы жарық көрген бiрiншi томы секiлдi хикаялық дастандарға арналған.

Бұл томға хикаялық мазмұндағы 9194 жолдан тұратын «Шаһмаран» дастаны енiп отыр.

«Шаһмаран»-көп қабатты, көп тақырыпты, сюжетi шытырман шығарма. Оның негiзгi идеясы-жалпыадамзаттық рухани құндылықтарды дәрiптеу, жоғары адами қасиеттердi насихаттау, үндеу.

Шығармада көне дәуiрлерде қалыптасқан тотемдiк түсiнiктерге негiзделген архаикалық мифтер, қиял-ғажайып ертегiлер мен дастандық эпостың көптеген мотивтерi мен сюжеттерi, Құран Кәрiм хикаяттары және шығыстық аңыз, әңгiмелер кең көрiнiс тапқан. Жыршы оларды мазмұнына сәйкес шығарманың негiзгi идеясын жүзеге асыру мақсатымен пайдаланып отырады.

«Шаһмаранда» ортағасырлық дүниетанымдық көзқарастар уағыздалады. Бiрақ та олар жалаң ақиқат түрiнде емес, шығыс халықтары әдебиетi мен фольклоры тұрғысынан, онда қалыптасқан көркем бейнелер арқылы және жалпы алғанда хикаялық [новеллалық] рухта талданып түсiндiрiледi.

Томды дайындау барысында ХХ ғасырдың басында араб әрпiнде басылып шыққан мәтіндерді дұрыс тану үшiн оларға мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.

Томға енiп отырған шығарманың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың кітаби үлгiлерiне тән. Мұнда араб, парсы сөздері жиі кездеседі. Олар қазақ тіліне аударылып, томның соңында арнайы сөздікте топтастырылды. Сонымен бiрге «Шаһмаран» дастанында көне түркiлік формалар сақталғанын айтып кеткен абзал. Мысалы, тiрлiк сөзi көне тiрiклiк түрiнде, илану сөзi көне инану түрiнде берiлген; деу етiстiгiнiң бiрнеше ескi формалары сақталған: дейе, дейүр, дердiлер, дейдiлер, дейе-дүр, дейүп, т.б.; «мен» тұлғалы шылау «бiрлән», «илә», «илән» түрiнде жиi қолданылған; етiстiк, сын есiм тұлғалы сөздер «дүр» тұлғасында жиi кездеседi: аян-дүр, бар-дүр, т.б.; сондай-ақ басқа да көне формалар сақталған: мысалы, айт-сәна, андан соңыра, андан соң, жақындағаш, менiм, т.б. Олар еш өзгертусiз берiлдi. Демек, түпнұсқаның сөз қолданысы толық сақталынды.

1909 жылы Қазан қаласында кiтап болып шыққан «Шаһмаран» мәтiнi араб әрпiмен жазылған түпнұсқадан еш өзгеріссіз дайындалып, кирилл әрпiнде бiрiншi рет оқырманға ұсынылып отыр.

Томның көлемi-22 б.т.

 

 

 

 

 

3-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзімi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйін кiредi.

«Бабалар сөзi» атты серияның үшiншi томы алғашқылары тәрiздi хикаялық дастандарға арналған, олар: «Қисса Шеризат», «Қарқабат», «Құлқаныс-Зеберше», «Қисса Гүлшаһра дохтари сұлтан Кашмир».

Дастандық эпостың маңызды, көлемдi, бай бөлшегiн құрайтын, оқиғасы қызықты болып келетiн хикаялық дастандар тақырып жағынан сан алуан. Мысалы, әйелдiң аярлығы, даналығы мен адалдығы туралы, асқан ақыл мен айланы дәрiптейтiн, достық пен даналық, алдауыштар мен аярлар туралы, тарихи кейiпкерлердiң кеңдiгiн, зейiндiлiгiн, жомарттығын, қайырымдылығын және басқа да тұлғалық қасиеттерiн суреттейтiн дастандар, т.с.с.

Сонымен бiрге бiраз хикаялық дастандардың негiзгi сарыны-махаббат тақырыбы. Мұнда да екi жас ғашықтық аңсары үшiн күреседi, көп қиындық көредi, әр түрлi ситуацияға түседi. Бiрақта кейiпкерлердiң осы жолдағы iс-әрекеттерi мiндеттi түрде хикаялық сипатта болады; олар кедергi-қиындықтарды ақыл- айла, өмiрлiк тәжiрибе, тапқырлық, зейiндiлiк арқасында жеңедi. Бұл шығармалар күлкiлi, нанымсыз эпизод, мотивтерге толы. Томда жарияланып отырған дастандар негiзiнен сол үлгiде.

Хикаялық дастандардың сюжеттерi көбiнесе шығыстық болып келетiнi белгiлi. Мысалы, томға ұсынылып отырған, тақырыбы бiр болғанымен арасында айтарлықтай айырмашылығы бар «Қисса Шеризат» пен «Қарқабат» және «Қисса Гүлшаһра дохтари сұлтан Кашмир» дастандарының дүниеге келуiне орта ғасырларда өте кең тараған, көбінесе қара сөз үлгiсiнде әңгiмеленген парсылық қисса, хикаяттар себепшi болған. Ал «Құлқаныс-Зеберше» дастанында ұлттық эпосымызға тән құдалық салтына негiзделген архаикалық сюжет новеллалық үлгiде дамып, дастан фабуласы көптеген хикаялық мотив, оқиға, эпизод, көрiнiстермен байыған.

Томды дайындау барысында ХIХ ғасырда араб әрпiнде жазылған қолжазбалар мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.

Жарияланып отырған мәтiндерде байырғы жалпытүркiлiк сөздер мен грамматикалық формалардың, қазiр қолданыстан шығып ұмытыла бастаған көне қазақ сөздерi мен жергiлiктi [диалект] сөздердiң жиi ұшырасатынын атап айтқан жөн. Олар түпнұсқалық түрiнде берiлдi, демек шығармалардың сөз қолданысы толық сақталады. Ал бiр топ парсы, араб тiлiнен ауысқан сөздер қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды.

«Қарқабат» пен «Құлқаныс-Зеберше» мәтiндерi Кеңес дәуiрiнде бiр рет ғылыми-көпшiлiкке арналған жинақта бiраз түзетулермен, редакцияға ұшырап жарияланған. Томда ол мәтiндер түпнұсқадан дайындалып, еш өзгерiссiз берiлiп отыр.

«Қисса Шеризат» дастаны 1870 жылғы қолжазбадан еш өзгерiссiз дайындалып, қалың оқырманға алғаш рет ұсынылып отыр.

«Қисса Гүлшаһра дохтари сұлтан Кашмир» 1901 жылы Қазан қаласында араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптан дайындалды. Мәтiн бiрiншi рет оқырманға ұсынылып отыр.

Томның көлемi-20,5 б.т.

 

 

 

 

 

4-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады. Ол варианттар бiр томда жинақталмаса, ғылыми жұмыстардың барысына қарай кейiнгi томдарда басылады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

«Бабалар сөзi» атты серияның төртiншi томы алғашқылары тәрiздi хикаялық дастандарға арналды.

Хикаялық дастандар-дастандық эпосымыздың өте көлемдi, маңызды, бай саласы. Олардың басым көпшiлiгi ХIХ ғасырда туындап, 1917 жылға дейiн араб әрпiнде кiтап болып жарық көрдi, қолжазба күйiнде сақталып тұрғандары да аз емес.

Өкiнiшке орай, бұл туындылар ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында ғана дастандық эпостың басқа түрлерiнен ажыратылып жүйеленiп, олардың жанрлық нышандары сипатталып, хикаялық [новеллалық] деп жiктелiп, бiрнеше үлгiлерi көпшiлiкке арналған жинақтарда жарияланды.

Ұсынылып отырған томға үш дастан енгiзiлiп отыр, олар: «Қисса Хатымтай жомарт», «Хикаят дастан Хатымтай», «Қисса Қасым жомарт». Бұл дастандарға сақилығымен, кеңпейiлдiгiмен белгiлi болған Хатымтай жомарт пен Қасым жомарттың атына байланысты туған аңыз-әңгiмелер арқау болған.

Томды дайындау барысында ХІХ ғ. аяғында, ХХ ғ. басында араб әрпiнде кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.

Томға еніп отырған шығармалардың тілі мен сөз саптау мәнері дастандық эпостың кітаби үлгілеріне тән. Мұнда араб, парсы сөздері жиі кездеседі. Олар қазақ тіліне аударылып, томның соңында арнайы сөздікте топтастырылды. Сонымен бірге мәтіндерде көне түркілік формалар сақталғанын айтып кеткен лазым, мысалы: тірік; таң атқаш; көргеш; тілей-дүрмін; абзал-дүр; бағырым; бірлән, білән, илә, илән; бар-сәна, т. б. Олар еш өзгертусіз берілді. Демек, түпнұсқаның сөз қолданысы толық сақталынды.

1897 жылы Қазан қаласында жарық көрген «Қисса Хатымтай жомарт» атты шағын дастан, сондай-ақ, 1913 жылы Қазан қаласында орналасқан Домбровский баспаханасынан кiтап болып шыққан өте көлемдi «Хикаят дастан Хатымтай» мәтiнi Қазан төңкерiсiнен кейiн бiрiншi рет оқырманға ұсынылып отыр. Ал «Қисса Қасым жомарт» Кеңес дәуiрiнде бiр-ақ рет көпшiлiкке арналған жинақта бiраз түзетулермен, редакцияға ұшырап жарияланған.

Томға енген мәтiндер түпнұсқадан дайындалып, еш өзгерiссiз берiлiп отыр.

Томның көлемi-20,5 б.т.

 

 

 

5-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты көп томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық мәтiндердi түгел жарыққа шығару.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

«Бабалар сөзi» атты серияның бесiншi томы алғашқылары тәрiздi хикаялық дастандарға арналған, олар: «Қағира мен Таймұс», «Хикаят Сәлiмжан», «Хикаят Марғұба қатын», «Балықшы илә ғифрит қиссасы», «Қисса Тәжбақыт-Хоршаһра қыз», «Қисса үш қыз».

Бұл шығармалардың тақырыбы сан алуан: әйелдiң аярлығы, даналығы мен адалдығы туралы, шын достықты, асқан ақыл мен айланы дәрiптеу, т.б. Дастандарда кейiпкерлердiң өмiрi мысалға алынып, олардың тағдыр-тауқыметi арқылы адам бойындағы жаман қасиеттер сыналып, iзгi қасиеттер дәрiптеледi, жақсылық пен жамандық туралы ғибрат айтылады.

Томға енген барлық дастандар шығыс халықтарының фольклорында байырғы заманнан белгiлi боп, бертiн келе кiтаби ескерткiштерде жарияланған шығармалардың сюжеттерiн арқау еткен. Мысалы, «Хикаят Марғұба қатын» дастанының мазмұны «Мың бiр түннiң» 489-490-түндерiнде айтылатын әңгiмеден, «Балықшы илә ғифрит қиссасы» «Мың бiр түннiң» 4-10-түндер аралығында айтылатын әңгiмеден өрбiген, «Қағира мен Таймұстың» сюжетi «Тотынаманың» 24-түнiнде айтылатын сюжетке ұқсас, т.б. Сондай-ақ, кейбiр дастандар ғылымда «рамалық композиция» деп аталатын әдiс бойынша жырланған, сондықтан олардың құрамында, мысалы, «Қисса үш қыз», «Балықшы илә ғифрит қиссасы» дастандарында бiрнеше аралық әңгiмелердi кездестiруге болады.

Томды дайындау барысында 1889-1911 жылдар аралығында араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптар мен 1870-1930 жылдары жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.

Жалпы бұл шығармалардың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың кiтаби үлгiлерiне тән. Мұнда араб, парсы сөздерi жиi кездеседi. Олар қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды. Сонымен бiрге мәтiндерде байырғы жалпытүркiлiк сөздер мен грамматикалық формалар, көне және жергiлiктi [диалект] қазақ сөздерi баршылық. Олар түпнұсқалық қалпында берiлдi. Демек, шығармалардың сөз қолданысы толық сақталды.

Томға енген мәтiндер еш өзгерiссiз түпнұсқалардан дайындалды: «Қағира мен Таймұс» шамамен 1870-1900 жылдар аралығында жазылған қолжазбадан, «Хикаят Сәлiмжан» 1896 жылы Қазан қаласында араб әрпiнде жарық көрген кiтаптан, «Хикаят Марғұба қатын» 1889 жылғы басылымнан, «Балықшы илә ғифрит қиссасы» 1911 жылғы кiтаптан, «Қисса Тәжбақыт-Хоршаһра қыз» 1906 жылғы кiтаптан, «Қисса үш қыз» 1897 жылғы кiтаптан әзiрлендi.

Жарияланып отырған дастандардың бәрi алғаш рет оқырманға ұсынылып отыр.

Томның көлемi-21,5 б.т.

 

 

6-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады. Ол варианттар бiр томда жинақталмаса, ғылыми жұмыстардың барысына қарай кейiнгi томдарда басылады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

«Бабалар сөзi» атты серияның алтыншы томы алғашқылары сынды хикаялық дастандарға арналды. Ұсынылып отырған томға төрт дастан енгiзiлiп отыр, олар: «Болат, Жанат», «Қисса самұрық», «Қисса Жәмшид», «Алтын балық».

Бұл шығармалардың түп төркiнi шығыс халықтарының фольклоры мен әдебиетiнен алынған. Мысалы, «Қисса самұрық» пен «Алтын балық» дастандары «Мың бiр түн» ертегiлерiнiң желiсiмен жырланған. «Қисса Жәмшидтiң» бас кейiпкерi Жәмшид-парсылардың көне аңыздары мен Фердаусидiң «Шаһнамасы» бойынша ежелгi Иранның аты аңызға айналған ежелгi патшасы. Бірақ дастан кейіпкері «Шаһнаманың» бас қаһармандарының бірі-жер-жүзін билеген, мейірімді Ахурамаздадан күш-қуат алып отырған Жәмшид патшаға ұқсамайды. Ол кезек-кезек үш сұлуға ғашық болып, солармен қосылу үшiн бар жiгерiн жұмсап, аянбай күрескен әншi, домбырашы, сал-серi үлгiсiнде суреттеледi. Демек, көне миф, аңыздардан, тарихи құжаттардан белгiлi Жәмшид бейнесi өзгерiске ұшырап, дастанда романдық-хикаялық кейiпкер ретiнде бейнеленедi. Ал «Болат, Жанат» дастаны «жазықсыз қуғынға ұшыраған жандар» туралы көптеген халықтардың фольклорында белгiлi халықаралық сюжетке құрылған.

Бұл дастандардың сюжетi шытырман, оқиғасы таңғажайып.

Томды дайындау барысында 1917 жылға дейiн араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптар мен араб әрпiнде жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер тiк жақшаға алынып берiлдi.

Жалпы бұл шығармалардың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың кiтаби және ауызша жырланған үлгiлерiне тән. Мұнда араб, парсы сөздерi жиi кездеседi. Олар қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды. Сонымен бiрге мәтiндерде байырғы жалпытүркiлiк сөздер мен грамматикалық формалар, көне және жергiлiктi [диалект] қазақ сөздерi баршылық. Олар түпнұсқалық қалпында берiлдi. Демек, шығармалардың сөз қолданысы толық сақталды.

Томға енiп отырған «Қисса самұрық» пен «Алтын балық» дастандары алғаш рет оқырманға ұсынылып отыр. Ал «Болат, Жанат» пен «Қисса Жәмшид» бұрын көпшiлiкке арналған жинақтарда жарияланғанымен, ғылыми басылымдарға қойылатын талаптарға сай, түпнұсқадан еш өзгерiссiз дайындалып, оқырманға алғаш ұсынылып отыр.

Томның көлемi-22 б.т.

 

 

 

7-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады. Ол варианттар бiр томда жинақталмаса, ғылыми жұмыстардың барысына қарай кейiнгi томдарда басылады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

«Бабалар сөзi» сериясының беташары-ХIХ ғасырда кең дамып, фольклорымыздың тәуелсiз, толыққанды жанры ретiнде қалыптасқан қазақ дастандары түрлiк сипаты мен ерекшелiктерiне орай дiни, хикаялық, ғашықтық, қаһармандық болып жiктеледi.

Серияның алғашқы тоғыз томын хикаялық дастандар құрайды. Олардың мазмұны қызықты, оқиғасы шытырман, сюжеттерiнiң түп төркiнi көбiне шығыстық я халықаралық болып келедi.

Оқырманға ұсынылып отырған аталмыш серияның жетiншi томы алғашқылары сынды хикаялық дастандарға арналған; бұған өте көлемдi, 9312 жолдан тұратын «Әбуғалисина, Әбiлхарис» дастаны енiп отыр. Бұл шығарма 980-1037 жылдары өмiр сүрген белгiлi ойшыл, ғұлама Ибн Синаға [Авиценна] арналған. Бiрақ бұл тарихи шығарма емес. Дастанның бас кейiпкерi өзiнiң прототипi-тарихи Ибн Синадан мүлде алшақтап кеткен, түптеп келгенде ол бұқара халықтың бақытты өмiр сүруiн, әдiлеттiлiктi аңсаған арман-қиялынан туған типтелген фольклорлық бейне.

Томды дайындау барысында 1917 жылға дейiн араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптар мен араб әрпiнде жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер тiк жақшаға алынып берiлдi. Мәтiнде кездескен араб, парсы және орыс сөздерi қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды.

Жалпы бұл шығарманың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың ауызша жырланған үлгiлерiне тән.

Томда жарияланып отырған мәтiн 1990 жылы ғылыми- көпшiлiкке арналған жинақта бiраз қысқарту, редакциялық өзгертулермен жарық көрген. Мәтiн осы жарияланымға қолжазбадан еш өзгерiссiз дайындалды.

Томның көлемi-21 б.т.

 

8-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

Оқырманға ұсынылып отырған аталмыш серияның сегiзiншi томына өте көлемдi 11917 жолдан тұратын «Қисса қырық уәзiр» дастаны енiп отыр.

Дастанның негiзгi ой-өзегi-патшаның ерке жас тоқалы бәйбiшеден туған өгей баласына ғашық болып, оған көңiл бiлдiрiп, бетi қайтқан соң, жала жапқан мекерлiгiн сынау, баланың адалдығын дәрiптеу.

«Қисса қырық уәзiр» туралы дастан бiр-бiрiне жалғасып, оқиғалары кезектесiп дамып отыратын көптеген хикаялардан құралады. Хикаялардың мазмұнын шым-шытырық, дiни фантазия мол араласқан-дiни әпсаналар, тарихи аңыздар, кемел билеушiлер туралы әңгiмелер, мысалдар, мифтер, қиял- ғажайып ертегiлер құрайды.

Яғни, қазақ арасында кең тараған «Тотынаманың тоқсан тарауы», «Бақтиярдың қырық бұтағы», «Мың бiр түн» атты топтамалар секiлдi «Қисса қырық уәзiр» де сексеннен астам хикаялардан құралған. Олардың әрбiреуiнiң жеке-жеке атаулары бар.

«Мың бiр түн» сюжетiнен алынып жазылған бұл шығармада өсиет, тәрбиелiк әсерi мол мысалдар, ғажайып оқиғалар, т.б. тартымды суреттелген. Өсиет-өнегелiк сюжеттердiң мақсаты- адам мiнезiнiң сан қырын ашып, жаманын түзеп, адамгершiлiк тәрбиесiн көрсету. Сол сияқты бұл дастаннан көптеген тарихи, этнографиялық мағлұматтар да табуға болады.

Томға енiп отырған мәтiн 1911 жылы Қазан қаласында араб әрпiнде жарық көрген кiтаптан еш түзетусіз әзiрленiп, кирилл әрпiнде оқырманға алғаш рет ұсынылып отыр.

Томның көлемi-26,75 б.т.

9-том. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

Оқырманға ұсынылып отырған «Бабалар сөзi» сериясының тоғызыншы томы алғашқылары сынды хикаялық дастандарды қамтиды. Ал серияның келесi оныншы томы дiни дастандарға арналады. Олар жетi том құрайды деп жоспарлануда. Бiрақ хикаялық дастандарымыз сол тоғыз томда жарияланған үлгiлермен шектелмейтiнi анық. Бiздiң сараптауымызша, осы iспеттес шығармаларды қамтитын тағы бiр-екi том дайындалады. Олар кейiнiрек әзiрленген бойда баспаға ұсынылады.

Осы томға енiп отырған дастандар: «Бақтияр қиссасы», «Қисса Шәкiр, Шәкiрат падиша Һашым балалары», «Қисса шаһ Ғаббас ұғлы Иранғайып», «Қисса Һамра, Хұсрау патша», «Қисса мәлiк Хасен». Бұл шығармалардың түп-төркiнi әр түрлi. Мысалы, «Бақтияр қиссасы» парсы тiлiнде жазылған ортағасырлық «Бахтияр-наме» желiсiмен жырланған, «Қисса Һамра, Хұсрау патша»-ортаазиялық түркi халықтарында «Хурлукга-Хемра» атымен белгiлi жырдың қазақ нұсқасы, ал «Қисса мәлiк Хасен», «Қисса Шәкiр, Шәкiрат падиша Һашым балалары», «Қисса шаһ Ғаббас ұғлы Иранғайып» Шығыс пен Батыс халықтарының ертегiлiк эпосында кең тараған мотив пен сюжеттерге негiзделген.

Бұл дастандардың сюжеттерi шытырман, оқиғасы қызықты, композициясы жинақы, ғибраты мол. Мұнда адалдық пен тазалық, адамгершiлiк, достық, пәктiк, iзгiлiк, қайырымдылық, т.б. адами қасиеттер дәрiптеледi.

«Бақтияр қиссасы» мен «Қисса Һамра, Хұсрау патша» дастандары кирилл әрпiнде алғаш басылып отыр. Ал «Қисса Шәкiр, Шәкiрат падиша Һашым балалары», «Қисса шаһ Ғаббас ұғлы Иранғайып» пен «Қисса мәлiк Хасен» дастандары 1986, 1995 жылдары әдеби жинақтарда бiраз түзетулермен редакцияланып жарияланған.

Томға енген мәтiндер Қазан төңкерiсiне дейiн жарық көрген түпнұсқалық басылымдардан еш өзгерiссiз дайындалды.

Томның көлемi- 24,75 б.т.

 

 

10-том. Діни дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

«Бабалар сөзi» сериясының алғашқы тоғыз томы хикаялық дастандарға арналған. Оқырманға ұсынылып отырған оныншы томға дiни дастандар енгiзiлiп отыр. Олар не бары жетi том құрайды деп жоспарлануда.

Бұрынғы Ресей империясында кiтап бастыру өндiрiсi ХVIII ғасырдың екiншi жартысынан бастап кең дамыды. Сонда Ресей империясының құрамына бодан ретiнде енген мұсылман дiнiн ұстанған түркi халықтары, солардың iшiнде қазақтар үшiн басылған бiрiншi кiтап-Құран Кәрiм болғаны белгiлi. Ол 1771 жылы 3800 данамен жарық көрдi.

Ал қазақ тiлiндегi кiтаптар жүйелi түрде ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап Ресейдiң әр түрлi қалаларында ашылған баспаханаларда араб әрпiнде терiлiп, басылып отырды. Сол басылымдардың көпшiлiгi-рухани құндылықтарымыздың маңызды һәм айрықша бөлiгi болып табылатын дiни дастандар болатын. Ол заңды құбылыс. Көптеген халықтардың жарық көрген бiрiншi кiтаптары дiни мазмұнда болғаны тарихтан белгiлi.

Мыңдаған данамен жарияланған дiни дастандар ел арасына тарап, ықпалын онан сайын күшейттi. Кiтап болып шыққан шығармалармен бiрге, жарияланбаған, әр түрлi архивтерде, фондыларда сақталып, бiзге қолжазба күйiнде жеткен дастандар да аз емес. Өкiнiшке орай, Қазан төңкерiсiнен кейiн бұл сипатты әдебиетке бiрден тыйым салынып, олар оқырман үшiн жабық күйiнде қалып отырды.

Оныншы томға кiрген шығармалар мыналар: «Киiк», «Қақпанға түскен киiктiң хикаясы», «Дариға қыз», «Қисса Шаһизинда», «Қубас», «Қисса жұмжұма», «Үшбу қисса Зеңгiр жүһүд», «Хикаят Тәжiлмәлiк», «Һаза кiтап Мұхаммед-Ханафия», «Мұхаммед-Ханафия хазiрет Әли ұғлының Табут па­дишамен соғысқаны», «Мұхаммед-Қанапия». Жарияланып отырған мәтiндердiң тақырыптары сан алуан болғанымен, олардың негiзгi идеясы бiр, ол-жалпы адамзаттық рухани құндылықтарды насихаттау.

Томға енгiзiлiп отырған кейбiр дастандардың үзiндiлерi газет-журналдарда жарияланғанымен, 1994 жылы «Ел қазынасы-ескi сөз» атты кiтапта жарияланған «Киiк», «Қубас» дастандарынан басқасы арнайы фольклорлық жинақтарда жарық көрген емес, яғни кирилл әрпiнде тұңғыш рет басылып отыр.

Томды құрастырып, ғылыми түсініктерін жазған Б. Әзібаева, мәтіндерді дайындап, баспаға әзірлеген Б. Әзібаева, Ж. Рақышева.

Томның көлемi-22,5 б.т.

 

 

11-том. Діни дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

«Бабалар сөзi» сериясының он бiрiншi томына кiрген шығармалар: «Мұхаммед пайғамбар», «Қисса анхазiрет Расулдың Миғражға қонақ болғаны», «Қисса Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат еткен мәселесi», «Бозторғай», «Қисса Қаһарман», «Қисса уақиға Кербала үшбу-дүр», «Қисса хазiретi Айшаның тұһматы», «Қисса Мансұр әл-Халаж».

Бұл шығармалардың тақырыптары сан алуан. Мысалы, алғашқы үш дастан Мұхаммед пайғамбарға арналған. Солардың iшiнде «Қисса анхазiрет Расулдың Миғражға қонақ болғаны»-дiни тақырыпқа арналған өте көркем және көпшiлiкке кең тараған дастандардың бiрi. «Бозторғай» дастанында алғашқы төрт әдiлеттi халифаның бiрi хазiретi Әлидiң өзінің екi баласы-Хасен мен Хұсайынды кепiлге берiп, белгiсiз кедей адамды босататыны баяндалады. «Қисса уақиға Кербала үшбу-дүр» дастанының фабуласына 680 жылы Ирактың Куфа шаһарының маңында, Кербала атты шөлдi мекенде өткен тарихи оқиға өзек болған. «Қисса Қаһарманда» мифологиялық, ертегiлiк, эпикалық сюжеттер мен тұрақты мотивтер мол орын алған. «Қисса хазiретi Айшаның тұһматы» дастанында әңгiмеленетiн оқиғалар өмiрден алынған, ал «Қисса Мансұр әл-Халажда» тарихи фактiлер мен ертегiлiк, фантастикалық мотив, сюжеттер тығыз байланыста баяндалады.

Демек, дастандардың бiрi нақты болған тарихи оқиғаларға негiзделсе, ендi бiрi дiни аңыз, әңгiмелердi арқау еткен, ал тағы бiрiнiң өзегiн көне архаикалық және фантастикалық сюжеттер құрайды.

Томды дайындау барысында ХХ ғасырдың басында араб әрпiнде басылып шыққан мәтiндердi дұрыс тану үшiн оларға мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.

Томға енiп отырған шығармалардың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың кiтаби үлгiлерiне тән. Мұнда араб, парсы сөздерi жиi кездеседi. Олар қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды. Сондай-ақ мәтiндерде бiрлi-жарым жалпытүркiлiк формалар да сақталған. Олар түпнұсқалық қалпында берiлдi.

Томға енген «Мұхаммед пайғамбар» дастаны М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында сақтаулы тұрған қолжазбадан дайындалды, қалған дастандар Қазан төңкерiсiне дейiн араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптардан еш түзетусiз дайындалып, кирилл әрпiнде тұңғыш рет жарияланып отыр.

Томның көлемi-23 б.т.

 

 

12-том. Діни дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мол мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару, сол арқылы ұлттық мәдениетiмiздiң байлығын көрсету, әрi қазiргi көркем әдебиет пен өнердiң дамуына соны серпiлiс беру. Сонымен бiрге бұл басылым бүгiнгi оқырман мен ғылымға ғана емес, келешек ұрпақтың ежелгi мәдениетiмiздi бiлуiне, үйренуiне, игеруiне және зерттеуiне негiз болуды көздейдi.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отыр. Қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған ғылыми түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәліметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған резюме кiредi.

«Бабалар сөзi» атты серияның он екiншi томы алдындағы он бiрiншi том сияқты дiни дастандарды қамтиды, олар: «Қисса Зарқұм», «Зарқұм». Мұнда «Зарқұм» дастанының екi нұсқасы жарияланып отырған себебi, олардың сюжетi бiр болғанымен, бұлардың әрбiреуi де өз алдына дербес, мүлде оқшау стиль мен дәстүр аясында туған шығарма; әр нұсқаның жырлау үлгiсi мен тiлдiк жүйесiнде өзiндiк ерекшелiктерi бар.

«Қисса Зарқұм» алғаш рет 1877 жылы Қазан қаласында жеке кiтап болып жарияланған. Содан соң 1916 жылға дейiн он төрт рет мыңдаған данамен қайта басылды. Ал Майлықожа жырлаған нұсқа ел арасында кеңiнен тарап, бiзге бiрнеше қолжазба арқылы жетiп отыр.

Дастанның өлең және жыр үлгiсiнде айтылған, халыққа танымал екi көлемдi нұсқасының болуы осындай шығармаларға үлкен сұраныс болғанының айғағы.

Кеңестiк дәуiрге дейiн қазақ фольклорының мәтiндерi, негiзiнен, араб әрпiнде басылғаны белгiлi. Ал араб жазуында дауысты дыбыстардың жасырын тұрғаны, бас әрiптiң болмайтындығы, тыныс белгiлерiнiң қойылмайтындығы мәтiндердi дұрыс оқуға едәуiр қолбайлау болды. Қазақ және араб тiлдерi әр түрлi тiлдiк жүйеге жататындықтан, араб әлiпбиi тiлiмiздегi төл дыбыстарды таңбалауға да, оның өзiндiк ерекшелiктерiн байқатуға да дәрменсiз. Сондай-ақ ХIХ ғасырда араб жазуын пайдаланудың жалпыға ортақ ережелерiнiң болмауы да өз әсерiн тигiзбей қалмады.

Сондықтан томды дайындау барысында ХIХ ғасырда араб әрпiнде жазылған қолжазба мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс оқу үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп жазылды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.

1877-1916 жылдар аралығында Қазанда бiрнеше рет кiтап болып шыққан «Қисса Зарқұм» мен ХIХ ғасырда Майлықожа жырлаған «Зарқұм» дастаны түпнұсқаларынан еш түзетусiз дайындалып, кирилл әрпiнде тұңғыш рет жарияланып отыр.

Томның көлемi-20,5 б.т.

 

13-том. Діни дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Бабалар сөзi» атты көп томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды жарыққа шығару.

«Бабалар сөзi» атты серияның он үшiншi томы алдыңғы оныншы, он бiрiншi, он екiншi томдары сияқты дiни дастандарды қамтиды.

Қазақ ақындары «Салсал», «Кербаланың шөлiнде», «Жұмжұма», «Зарқұм», «Хазiрет Оспан», «Мұхаммед Ханафия» сияқты ондаған дiни мазмұнды, ислам дiнiнiң тарихы мен имандылықты жырлайтын дастандарды туғызды.

Олардың көбi ХIХ ғасырдың екiншi жартысында және ХХ ғасырдың басында жеке кiтап болып басылып, халық арасына қисса-хикая, дастан деген атпен кең таралды.

Дiни дастандар өзiнiң сюжеттерi, мазмұны, шығу тарихы, даму, таралу жолдары жағынан әр түрлi. Бiрақ олардың барлығы идея жағынан бiрiгедi, ол-исламдық руханият құндылықтарын насихаттау, мұсылманшылықты өмiр сүрудiң негiзi деп түсiндiру идеясы.

Аталмыш серияның он үшiншi томына «Ғазауат Сұлтан» атты шығарма енгiзiлдi.

Дастанның басты қаһарманы Сейiтбаттал (Баттал-Ғази)-түрiк фольклорлық эпосының қаһарманы. Осы дiни күрескердiң ерлiктерi дәрiптелетiн шағын дастан Қазан төңкерiсінен бұрын бiрнеше рет (1879, 1883, 1888, 1908) басылып шықты.

Ал Сейiтбатталға арналған «Ғазауат Сұлтан» атты өте көлемдi, 18094 жолдан тұратын дастан 1908 жылы жарық көрді. Оны жариялаған-Маңқыстау Тыныштықұлы.

Дастанның басты қаһарманы Сейiтбаттал-әскер басы, дiндi уағыздаушы батыр ретiнде көп уақыт бойы ислам дiнiн басқа халықтарға таратуға күш салған. Сейiтбаттал-Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы, халифа Әлидiң ұлы Хұсайыннан тараған ұрпақ, солардың бастаған ғазауат жорығын жалғастырушы.

Дастанның негiзгi сюжетiне арқау болған-Сейiтбаттал батырдың көп құдайшылдарға қарсы соғыстары мен оның әдiл қазылығы туралы аңыз, әңгiмелер.

Томға кiрген бөкейлiк Маңқыстау Тыныштықұлы жариялаған «Ғазауат Сұлтан» дастаны көлемдi болғандықтан, алғашқы он төрт тарауы жүз томдық серияның он үшiншi томына енгiзiлдi де, қалған бөлiгi келесi он төртiншi томға кiрдi.

Томды дайындау барысында Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан мәтiндi дұрыс тану үшiн мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi.

Кiтапты құрастырушылар, негiзiнен, ғылыми басылымның басты шарттарын басшылыққа ала отырып, шығарманың түпнұсқа мәтiнiн мүмкiндiгiнше сақтауға тырысқанын ескертемiз. Мәселен, дастанда кездесетiн һәр(әр), ердi (едi), һеш (еш), бiрлән, илән, илә (және, бенен, мен), уа (және) т. б. осы тектес араб, парсы, түркi сөз қолданыстары, сондай-ақ Құран мен хадистерден келтiрiлген үзiндiлер де көп жағдайда түпнұсқа бойынша берiлдi. Ал шығарушылардың сауатсыздығынан кеткен кейбiр қателер мағынасына сай түзетiлдi

Том қосымшалармен толықтырылды. Қосымшаларда томға енген нұсқаға ғылыми түсiнiктеме және оның табылған варианттары жөнiнде мәлiмет берiлдi. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер, орыс, ағылшын тiлiндегi резюмесi жазылып, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiлдi.

Томға ұсынылып отырған «Ғазауат Сұлтан» дастаны 1908 жылғы басылымынан еш өзгертусіз дайындалып, кирилл әрпiнде тұңғыш рет жарияланып отыр.

Томның көлемi-22 б. т.

 

14-том. Діни дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Бабалар сөзi» атты көп томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.

«Бабалар сөзi» сериясының он төртiншi томына «Ғазауат Сұлтан» дастанының жалғасы, яғни он бесiншi-жиырма жетiншi тараулары енгiзiлдi. Шығарманың алғашқы он төрт тарауы аталмыш серияның он үшінші томында жарияланды.

Бұл дастан 1908 жылы араб әрпiнде жарық көрген. Жариялаған бөкейлiк Маңқыстау Тыныштықұлы.

Дастанның басты қаһарманы Сейiтбаттал-әскер басы, дiндi уағыздаушы батыр ретiнде көп уақыт бойы ислам дiнiн басқа халықтарға таратуға күш салған. Сейiтбаттал-Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы, халифа Әлидiң ұлы Хұсайыннан тараған ұрпақ, солардың бастаған ғазауат жорығын жалғастырушы.

Томды дайындау барысында Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан мәтiндi дұрыс тану үшiн мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi.

Кiтапты құрастырушылар негiзiнен ғылыми басылымның басты шарттарын басшылыққа ала отырып, шығарманың түпнұсқа мәтiнiн мүмкiндiгiнше сақтауға тырысқанын ескертемiз. Мәселен, дастанда кездесетiн һәр(әр), ердi (едi), һеш (еш), бiрлән, илән, илә (және, бенен, мен), уа (және), ерiштi (ердi) т. б. осы тектес араб, парсы, түркi сөз қолданыстары, сондай-ақ Құран мен хадистерден келтiрiлген үзiндiлер де көп жағдайда түпнұсқа бойынша берiлдi. Ал Қазан қаласындағы көне татар баспаханаларының техникалық кемшiлiктерi мен сауатсыздық салдарынан кеткен кейбiр қателер мағынасына сай түзетiлдi.

Том қосымшалармен толықтырылды. Қосымшаларда томға енген нұсқаға ғылыми түсiнiктеме және оның табылған варианттары жөнiнде мәлiмет берiлдi. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер, орыс, ағылшын тiлiндегi резюмесi жазылып, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiлдi.

1908 жылы Қазан қаласы, Университет баспаханасынан кiтап болып шыққан «Ғазауат Сұлтан» дастанының мәтiнi түпнұсқадан еш түзетусiз дайындалып, қазiргi әрпiмiзде тұңғыш рет жарияланып отыр.

Томның көлемi-23,75 б. т.

 

 

15-том. Діни дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның басты мақсаты- халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi таңдап оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.

Әрбiр том қосымшалармен толығып отырады. Қосымшаларда ең алдымен, томға енген нұсқалардың түсiнiктемелерi және олардың варианттары жөнiнде толық мәлiмет берiледi. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер кiредi. Ең соңында дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер және ағылшын, орыс тiлдерiндегi резюме жазылып, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiледi.

«Бабалар сөзi» атты серияның он бесiншi томы алдыңғы 10-14-томдары тәрiздi дiни дастандарды қамтиды. Олар-көлемдi, оқиғасы шытырман «Қисса Салсал» мен «Әзiрет Әлидiң соғысы» және «Қисса Әбушахма», «Хикая Әбушаһыма» атты дастандар.

Дiни дастандар өткен ғасырларда халықтың рухани азығы ретiнде ұлы мiндет атқарғаны белгiлi. Дiн тақырыбындағы шығармалар ХIХ ғасырдың екiншi жартысында жүйелi түрде араб әрпiнде мыңдаған данамен кiтап болып басылды. Мысалы, «Қисса Салсал» дастаны тоғыз мәрте баспа жүзiн көрген. Төрт басылымның жалпы таралымы-23200 дана.

Мыңдаған данамен жарияланған дiни дастандар ел арасына тарап, ықпалын онан сайын күшейттi. Кiтап болып шыққан шығармалармен бiрге, жарияланбаған, әр түрлi мұрағаттарда, қорларда сақталып, бiзге қолжазба күйiнде жеткен дастандар да аз емес. Солардың iшiнде томға ұсынылып отырған ХIХ ғасырдың аяғында хатқа түскен «Әзiрет Әлидiң соғысы» мен «Қисса Әбушахма» және ХХ ғасырдың басында жазылып алынған «Хикая Әбушаһыма» дастандары.

Томды дайындау барысында ХIХ ғасырда араб әрпiнде жазылған қолжазба мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс оқу үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес өзгертiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер тiк жақшаға алынып берiлдi.

Томға енгiзiлiп отырған «Қисса Салсал» дастаны 1909 жылғы кiтаптан, ал «Әзiрет Әлидiң соғысы», «Қисса Әбушахма» мен «Хикая Әбушаһыма» М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығында сақтаулы тұрған қолжазбалардан еш өзгертусiз дайындалды.

Томның көлемi-21,5 б.т.

 

16-том. Діни дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Бабалар сөзi» атты көп томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» сериясының томдары жанр бойынша топтастырылады. Серияның алғашқы тоғыз томы хикаялық дастандарды қамтыды. Оныншы томнан бастап дiни дастандар жарияланып келедi. Он алтыншы том дiни дастандар тiзбегiнiң соңғысы. Демек, бұлар жетi томды құрайды. Бiрақ бұл томдарда жарияланған шығармалармен дiни дастандар түгел қамтылды деуге болмайды. Бiздiң пайымдауымызша, кейiнiрек осы iспеттес шығармаларды қамтитын тағы бiр-екi том дайындалып, баспаға ұсынылады.

Он алтыншы томға iрiлi-ұсақты он жетi дастан енiп отыр. Олар: «Қисса Сейiтбаттал»,«Қисса Наушаруан»,«Жүһүдтiң баласы пайғамбарға ғашық болғаны»,«Қисса Көдек баланың хикаяты», «Қисса Гүлжәмила қыздың хикаясы», «Диуана шейх Бұрқы», «Қожа Баһауидин хазiретiнiң қиссасы»,«Қисса хазiрет Әлидiң Сараңбайды жолға салғаны», «Қисса хазiрет Әли разы Алла анһудың шаһ Барбарға құл болып сатылғаны», «Хазiрет Әлидiң Жанәдiл шаһарында төбелескенi»,«Қисса хазiретi Оспан разы Алла анһудың қонаққа шақырғаны», «Қисса Сәдуақас», «Қисса Тамимдер», «Қисса Үхүд»,«Қисса Бәдiр», «Қисса Зейнеп пен Заидтың уақиғасы» «Қисса Мәлiкаждар».

Бұл шығармалардың тақырыптары мен сюжеттерi сан алуан. Бiреулерi өмiрде нақты болған тарихи оқиғаларды баяндаса, ендi бiреулерi ел арасында тараған дiни аңыз, әңгiмелерге негiзделген, ал тағы бiреулерiнде көне мифтiк, ертегiлiк мотивтер мен хикаялық сюжеттер кеңiнен пайдаланылған.

Мысалы, «Қисса Үхүд», «Қисса Бәдiр» дастандарында хижраның 3-5-жылдары аралығында ислам тарихында елеулi орын алған оқиғалар баяндалады. Жырлаушылар тарихта болған жайттарды сол қалпында сипаттап өткендiгiн көремiз. «Қисса Сейiтбаттал» көне «қаһармандық үйлену» сюжетiне, ал «Наушаруан» дастаны ана еркi дәуiрiнде пайда болған «күйеу таңдау» сюжетiне негiзделген. Томға енген бiрнеше шығармаларда есiмдерi тарихтан белгiлi сопылардың өнегелi, үлгiлi iс-әрекеттерi дәрiптеледi. Мысалы, «Диуана шейх Бұрқы» дастанының кейiпкерi Бұрқы бүкiл адамзаттың қамын жеген таза ниеттi адам. «Қисса Көдек баланың хикаяты» мен «Жүһүдтiң баласы пайғамбарға ғашық болғаны» атты дастандарда «Пайғамбар туралы дерек Тауратта берiлген» деген аңыз көркем баяндалған. Ал «Қисса Тамимдер», «Қисса Сәдуақас», «Қисса хазiрет Әли разы Алла анһудың шаһ Барбарға құл болып сатылғаны», «Хазiрет Әлидiң Жанәдiл шаһарында төбелескенi», «Мәлiкаждар» атты шығармалар әдiлеттi халифалардың бiрi, пайғамбардың күйеу баласы хазiрет Әлиге арналған. Мұнда Әли тек батыр, алып күш иесi, ислам дiнiн таратушы, орнықтырушы ретiнде ғана емес, ол балаларын жан-тәнiмен сүйетiн адал әке, жарлыларға қамқоршы ретiнде бейнеленедi. Аталған дастандарда көптеген ертегiлiк мотивтер шебер пайдаланылған.

Бұл том басқалары секiлдi қосымшалармен қамтылды. Қосымшаларда ең алдымен, томға енген нұсқалардың түсiнiктемелерi және олардың варианттары жөнiнде мәлiмет берiлдi. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер кiрдi. Ең соңында дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер және ағылшын, орыс тiлдерiндегi резюме жазылып, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiлдi.

ХIХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басында араб әрпiнде жарық көрген кiтаптардан еш өзгертусiз дайындалып, томға ұсынылып отырған бұл мәтiндер Қазан төңкерiсiнен кейiн тұңғыш рет жарық көрiп отыр.

Томның көлемi-20,5 б.т.

 

 

17-том. Ғашықтық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүзтомдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Осы күнге дейiн серияның он алты томы дайындалып жарық көрдi. Олардың тоғыз томы хикаялық дастандарды, жетi томы дiни тақырыптағы шығармаларды қамтыды. 17-томнан ғашықтық дастандар жарияланады. Олар алты том болады деп жоспарлануда.

«Бабалар сөзi» сериясының 17-томына үш ғашықтық дастан енiп отыр: «Бозжiгiт», «Сейпiлмәлiк», «Қисса Сейпiлмәлiк шаһзада-Бәдiғұлжамал перiзат».

Бұлардың мазмұнын екi жастың махаббаты, олардың ғашықтық аңсары үшiн күресi, сол жолда көрген кедергi-қиындықтары құрайды. Бұл тақырып халқымыздың классикалық ғашықтық эпостарында да баяндалады. Оларда отбасылық қарым-қатынастар мен махаббат мәселесi жанр табиғатына, заманына сәйкес жырланып келдi. Кейiнiрек туған ғашықтық дастандарда ол тақырып басқаша түсiндiрiледi. Ғашықтық дастандардың кейiпкерлерi ата-анасы құда түсiп, ертеректе айттырып қойған қызды емес, өзi таңдаған, өзi сүйiп ұнатқан қызды iздеп, сонымен қосылуды арман етедi.

«Бозжiгiт» дастаны ел арасында кең таралған, ерте замандардан берi танымал жырлардың қатарына жатады. Ол ең алғаш 1870 жылы В.В.Радловтың «Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Джунгарской степи» атты еңбегiнiң үшiншi томында жарияланды деген пiкiр қалыптасқан, бiрақ мәтiн одан көп бұрын баспа бетiн көргенi дәлелденiп отыр.

«Сейпiлмәлiк» дастаны-қазақ сөз өнерi үлгiлерiнiң iшiнде ең бiрiншi болып баспа бетiн көрген шығарма, ол 1807 жылы Қазандағы Университет баспаханасынан араб әрпiнде жарық көрген. Томға дастанның екi нұсқасы берiлiп отыр, бiреуi В.В.Радлов 1870 жылы жариялаған нұсқа, екiншiсi 1882 жылдан бастап бiрнеше мәрте баспа бетiн көрген мәтiн. Екi нұсқаның оқиғасы бiр, мазмұны өте жақын болғанына қарамастан екi нұсқа да өзiндiк тiлдiк ерекшелiктерiмен өзгешеленедi, яғни әр нұсқаның жыршысы белгiлi сюжеттi өзiнше жырлап дамытқан.

Оқырманға ұсынылып отырған бұл том «Бабалар сөзi» сериясының негiзгi принциптерiне сәйкес дайындалды. Жинақ алты том болады деп жоспарланып отырған ғашықтық дастандардың алғашқысы болғандықтан, бұған сол томдарда жарияланатын шығармалардың жанрлық ерекшелiктерiн сипаттайтын кiрiспе мақала жазылды және ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.

Томға енген мәтiндер Қазан төңкерiсiне дейiн жарық көрген басылымдардан еш өзгертусiз дайындалды.

Томның көлемi- 23 б.т.

 

18-том. Ғашықтық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның 18-томы ғашықтық (романдық) дастандарға арналған. Олар: «Қисса хазiрет Жүсiп аләйһиссалам илән Зылиханың мәселесi», «Қисса Шеризат-Күлшат», «Қисса Дандан», «Қисса Зияда, Шаһмұрат».

Бұл дастандардың тақырыптары бiр болғанымен, сюжеттерi сан алуан. Мысалы, «Қисса хазiрет Жүсiп аләйһиссалам илән Зылиханың мәселесi» дастанына арқау болған сюжет ежелгi мифтерден, Таурат пен Iнжiл, Құраннан алынған. Ол шығыс пен батыс әдебиетiне бiрдей, кең тараған әлемдiк сюжеттердiң қатарына жатады. Осы тақырыпқа арналған шығармаларда жақсылықтың мәңгi күшi туралы ойлар, жазаның болмай қоймайтындығы туралы және соңында зұлымдықтың жеңiлiсiмен аяқталатыны жайында, мiнез-құлықтың әлеуметтiк мәнi туралы бейнеленген.

«Қисса Шеризат-Күлшат» дастаны орта ғасырлық парсы хикаясының желiсiмен жырланып, қазақ арасына кең тараған. Қазiргi кезде осы сюжетке негiзделген, бiр-бiрiнен бөлек, атаулары әр түрлi болып келетiн, фольклор және жазба әдебиет түрiнде жырланған, жазылған алты шығарма мәлiм болып отыр.

Бұларды дүниеге әкелген, өзiнше жырлап, халық арасына таратқандар-М.Ж.Көпеев, Ә.Найманбаев, Н.Нысанбайұлы, Е.Құнанбаев, К.Әлiмбетов т.б. Осы томға халықтық вариантын ұсынып отырмыз.

«Қисса Дандан» және «Қисса Зияда, Шаһмұрат» шығыстың ғашықтық дастандарының классикалық үлгісі бойынша құрылған. Онда ғашықтық дастандар поэтикасына тән мотивтер сақталған: сырттай ғашық болу, қатерлi сапарға шығу, барлық қиындықтарды жеңiп, ақыры сүйгенiмен кездесу т.б. «Қисса Зияда, Шаһмұрат» дастанының бiр ерекшелiгi-екi жiгiт пен екi қыздың, яғни қос жұп арасындағы махаббаттың жырлануы. Мұнда ол көбiне ертегiлiк-таңғажайып сипатта суреттеледi.

«Қисса Дандан» мен «Қисса Шеризат-Күлшат» дастандары кирилл әрпiнде алғаш басылып отыр. Ал «Қисса хазiрет Жүсiп аләйһиссалам илән Зылиханың мәселесi» дастаны 1976 және 1994 жылдары, «Қисса Зияда, Шаһмұрат» дастаны 1986 және 1995 жылдары фольклорлық жинақтарда бiраз түзетулермен редакцияланып жарияланды.

«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның басылу принциптерiне сәйкес бұл том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Мұнда томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелер және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтер қамтылды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiрдi.

Томды дайындау барысында ХIХ ғасырда араб әрпiнде жазылған қолжазбалар мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.

Томға енген мәтiндер 1917 жылға дейiн жарық көрген басылымдар мен қолжазбадан еш өзгертусiз дайындалды.

Томның көлемi- 23,5 б.т.

 

 

19-том. Ғашықтық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзi» атты серияның он тоғызыншы томы халқымыздың ғасырлар бойында жаратқан эпикалық мұраларының бiр саласы-ғашықтық дастандарға арналған.

Томға фабулалық төркiнi шығыстан келсе де, қазақ халқына кең тараған, өзiнiң төл туындысындай етене жақын болып кеткен «Қисса Ләйлi-Мәжнүн», «Қисса Таһир-Зүһра» дастандары мен жергiлiктi фольклорлық сюжетке құрылған «Бозаманның қиссасы» енгiзiлiп отыр.

Алғашқы екi дастанда бiрiн-бiрi сүйген жастардың бас еркiндiгi жолындағы озбырлық-зұлымдыққа қарсы күресi мен махаббат трагедиясы жырланады. «Бозаманның қиссасы» дастанында сүйiспеншiлiк тақырыбы қиял-ғажайып сипатта, дәстүрлi эпос пен шығыс дастанының поэтикасы ұштастырыла жырланған.

Кiтап «Бабалар сөзi» сериясының қағидаларына сәйкес дайындалып, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және жарияланып отырған нұсқалардың варианттары, көшiрмелерi жөнiнде мәлiметтердi қамтыды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiрдi.

6 ҒАШЫҚТЫҚ ДАСТАНДАР

Томды дайындау барысында Қазан төңкерiсiне дейiн араб әрпiнде басылған кiтаптар мен араб, латын әрпiндегi қолжазбаларды дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.

Томға енiп отырған «Қисса Ләйлi-Мәжнүн» мен «Бозаманның қиссасы» бұрын еш жерде жарияланбаған, бiзге қолжазба күйiнде жетiп отыр. Бiрiншi дастанның жазбасы ҚР Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң Орталық ғылыми кiтапханасында [2001-шифрлы бума], екiншiсi М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығында [105-шифрлы бума] сақтаулы.

Ал «Қисса Таһир-Зүһра» Қазан төңкерiсiне дейiн бiрнеше мәрте баспа бетiн көрген. Сондай-ақ Кеңес дәуiрiнде көпшiлiкке арналған жинақта бiраз түзетулермен екі рет жарияланған.

Томға ұсынылып отырған мәтiндер түпнұсқаларынан еш өзгертусiз дайындалды.

Томның көлемi-20,5 б.т.

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.

Оқырманға ұсынылып отырған аталмыш серияның жиырмасыншы томы, алдыңғы 17, 18, 19-томдары сияқты ғашықтық дастандарды қамтыды, олар-«Қисса Жиһаншаһ Тамузшаһұғылы», «Қисса қожа Ғаффан», «Нұғыман-Нағиманның қиссасы», «Қисса Баһрам».

Бұл шығармалар Шығыс әдебиетiнен ауысқан аңыз, әңгiме, ертегiлердiң iзiмен классикалық дастан поэтикасына сәйкес жырланған. Мұнда бiр-бiрiне ғашық болған екi жастың махаббаты дәрiптелiп жырланады, олардың аңсары үшiн күресiп, сол жолда көрген сан қилы кедергi-қиындықтарды жеңiп қосылғаны баяндалады.

Томды дайындау барысында араб әрпiнде жазылған қолжазбалар мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс оқу үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес өзгертiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер тiк жақшаға алынып берiлдi.

«Бабалар сөзi» сериясының қағидаларына сәйкес том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Оған томға енген нұсқаларға жазылған түсiнiктемелер, сондай-ақ сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастандардың жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер және ағылшын, орыс тiлдерiнде жазылған резюме кiрдi, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiлдi.

Томға енгiзiлiп отырған «Қисса Жиһаншаһ Тамузшаһұғылы» 1897 жылғы басылымнан, «Қисса қожа Ғаффан» 1880 жылғы, «Қисса Баһрам» 1908 жылғы басылымнан алынып дайындалды. Ал «Нұғыман-Нағиманның қиссасы» Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында сақтаулы тұрған жазбадан еш өзгертусiз дайындалды. Араб әрпiмен жазылған мәтiндердi кирилл әрпiне түсiргендер: Ақан А., Садықова Н. «Қисса Баһрам» 1995 жылы «Батырлық дастандар» атты жинақта бiраз редакцияға ұшырап жарияланған, томға кiрген басқа мәтiндер алғаш рет жарияланып отыр.

Томның көлемi-21 б.т.

 

 

21-том. Ғашықтық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүзтомдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

«Бабалар сөзі» сериясы-ғылыми басылым. Оның негізгі принципі-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжеті мен жанрлық белгілері туралы толық көрініс беретін мәтінді түпнұсқадан еш өзгертусіз дайындап, оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бірнеше варианттары жарияланады.

Аталмыш серияның жиырма бірінші томы ғашықтық дастандарды қамтиды, олар: «Жаскелең», «Гүлнәр қыз», «Мәлікриан, Рабиғұлмүлік, қыз Жәмила», «Әмірзада», «Қисса шаһизада», «Асылбек пен Гүлжиһанның қиссасы».

Бұл шығармалардың негізгі тақырыбы адал, шын махаббатты дәріптеп жырлау болғанымен олардың түп-төркіні әр түрлі, сюжеттері сан алуан. Мысалы, жергілікті сюжетке негізделген «Жаскелең» дастанында бірнеше архаикалық мотивтер қамтылған. Ал «Гүлнәр қыз», «Мәлікриан, Рабиғұлмүлік, қыз Жәмила», «Әмірзада», «Қисса шаһизада», «Асылбек пен Гүлжиһанның қиссасы» атты дастандар бастауын шығыс халықтарының фольклоры мен әдебиетінен алған. Дәлірек айтқанда оларға арқау болған сюжеттер «Тотынама», «Мың бір түн» жинақтарында кездеседі.

Бұл шығармалардың тілі мен сөз түзу мәнері дастандық эпостың кітаби үлгілерінен гөрі ауызша жырланған үлгілеріне жақын. Мұнда араб, парсы сөздері көп кездеспеді. Сонымен қатар байырғы жалпытүркілік сөздер мен грамматикалық формалар, көне және жергілікті [диалект] қазақ сөздері, ал Ресей қазақтарынан келіп түскен мәтінде бірнеше орыс сөздері кездеседі.

Оқырманға ұсынылып отырған бұл том «Бабалар сөзі» сериясын дайындау принциптеріне сәйкес құрастырылып әзірленді. Том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Онда томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер және олардың табылған варианттары жөнінде мәліметтер қамтылды. Сондай-ақ сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томды дайындау барысында араб, кирилл әрпінде жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшін мәтіндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргізілді. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тілінің жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетіліп отырды, ал кейбір шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсіп қалған жағдайда қажетті сөздер тік жақшаға алынып берілді.

«Асылбек пен Гүлжиһанның қиссасы» 1990 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан фольклорлық жинақта жарияланған, томға еніп отырған басқа дастандар алғаш рет жарияланып отыр.

Күллі мәтіндер ҚР Білім және Ғылым министрлігі Орталық Ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығында сақтаулы тұрған қолжазбалардан еш өзгертусіз дайындалып оқырманға ұсынылып отыр.

 

 

22-том. Ғашықтық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты Жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мол мұрасын сол күйінде өзіне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығарып, оларды ғылыми айналымға енгізу, қалық жұртшылыққа ұсыну. Бұл басылым бүгінгі оқырман мен ғылымға ғана емес, келешек ұрпақтың ежелгі мәдениетімізді білуіне, үйренуіне, игеруіне және зерттеуіне негіз болуды көздейді.

Бүгінгі таңда Жүз томдық серияның 21 томы жарық көріп үлгерді, соның ішінде: тоғыз том хикаялық, жеті том діни тақырыптағы және бес том ғашықтық дастандар.

Оқырманға ұсынылып отырған серияның келесі 22-томында да ғашықтық дастандар қамтылып отыр, олар: «Назымбек пен Күлше қыздың зары», «Есім-Зылиқа», «Қарға батыр», «Талайлы құл мен Әйім қыз», «Мақпал-Сегіз оқиғасы» (Қазан нұсқасы), «Мақпал-Сегіз», «Жан Сегіз», «Мақпал-Сегіз айтысы» (М.Құсниұлы нұсқасы), «Жетім Мәриям», «Ақбөпе-Сауытбек». Бұл-ғашықтық дастандарға арналған соңғы том.

Дастандарда екі жастың адал махаббаты, олардың ой-сезімі, аңсаған арманы, өзі сүйіп таңдаған жарына қосылуы үшін күресі, іс-әрекеті баяндалады.

Томға енген «Назымбек пен Күлше қыздың зары» атты дастан дәстүрлі фольклорлық сюжетке негізделген, және онда көне мотив, сарындар пайдаланылған, қалған шығармалар өмірде болған оқиғалардың ізімен жырланған. Мұнда оқиғаның өткен жері, кейіпкерлердің елі, шыққан руы көрсетіліп, басқа да деректі мәліметтер беріледі. Бұл дастандар шынайы, өмірде болған нақты фактілерге негізделген, сюжеті қызықты һәм нанымды, желісі тартымды, кейіпкерлердің жан дүниесін, екі жастың ой-сезімін әдемі көрсеткен, сол кездегі қоғамның әлеуметтік жағдайынан, жалпы халқымыздың ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы өмірінен, тіршілігінен дәлелді, сенімді көрініс беретін шығармалар.

Алдыңғылары сияқты, бұл том «Бабалар сөзі» сериясының дайындау қағидаларына сәйкес әзірленді, яғни ғылыми қосымшалармен толықтырылды, ал жарияланып отырған мәтіндер түпнұсқаларынан еш өзгертусіз алынды.

Томды дайындау барысында араб, латын, кирилл әріптерінде жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшін мәтіндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргізілді. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тілінің жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетіліп отырды, ал кейбір шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсіп қалған жағдайда қажетті сөздер жақшаға алынып берілді.

Томға енген шығармалардан «Талайлы құл мен Әйім қыз» және «Мақпал-Сегіз» дастандары бұрын баспа бетін көрген, қалған дастандар бірінші рет жарияланып отыр. Баспаға ұсынылып отырған күллі мәтіндер қолжазбалық түпнұсқаларынан дайындалды.

Томның көлемі-19 б.т.

 

 

 

23-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген жиырма екі томы фольклорымыздың бай, маңызды саласы-дастандық эпосқа арналды. Атап айтқанда осы күнге дейін хикаялық дастандардың сегіз томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың алты томы дайындалып, баспа бетін көріп, оқырман қауымның тарапынан жылы қабылданды. Әрине, дастандық эпос жарияланған үлгілермен шектелмейді. Қолжазба қорларында сақтаулы тұрған мәтіндер жинақталып, дайындалуда. Олар кейінірек баспаға ұсынылады.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 23-томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналады. Олар бірнеше том болады деп жоспарлануда. Бұл томға «Нәзігүл», «Нұрден мен Мәриямның хикаясы», «Алтын балақ ақсұңқар», «Қамарзаман», «Әбдікерім», «Сәнуар патша», «Бердібек пен Шаһизат», «Ақиық», «Қайраңдаған кит» атты хикаялық дастандар енді. Аталған дастандардың кейбірінің сюжеті шығыстық, яғни үнді, парсы, араб хикаяларынан алынса, кейбірі жергілікті оқиғаларға негізделген. Солардың арасында, сюжеттері ертеден белгілі, әңгіме түрінде ел арасында бұрыннан таралып, ауызша айтылып жүрген, көрнекті ақын Таңжарық Жолдыұлы нәзира үлгісінде қайта жырлаған нұсқалар бар екенін айта кетуіміз керек. Тағы бір ерекшелігі-бұл мәтіндерде араб, парсы тілдерінен енген сөздермен қоса, жергілікті сөздер де жиі кездеседі.

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған-Оразанбай Егеубаев. Ол 1935 жылы Қытайдың Шыңжаң өлкесі, Шағантоғай ауданы, Ойқұдық ауылында туылған. Қытайдағы әсіре солшылдық, «Мәдениет зор төңкерісі» нәубеттерінде 1958 жылдан бастап ауыр саяси соққыға ұшыраған. 1980 жылы түбегейлі ақталған. Қытайдың мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі. Қазіргі таңда елімізге оралып, Қытайдағы қандастарымыздың мәдениеті мен өнерін насихаттауға өзіндік үлесін қосып жүр.

«Бабалар сөзі» сериясының принциптеріне сәйкес аталмыш жиырма үшінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

  

24-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 24-томы Қытайдағы қазақтардың фольклорына арналады. Бұл томға «Сұлтан патша», «Ақылды Ақым», «Ақбазарған», «Дастарқан», «Данияр», «Естігүл», «Жетім бала», «Қыз кереметі», «Шаймұза», «Төрт ғадыл», «Жасартқыш бұлақ», «Маймыл келіншек» атты хикаялық дастандар енді. Аталған дастандардың кейбірінің сюжеті шығыстық, яғни үнді, парсы, араб хикаяларынан алынса, кейбірі жергілікті оқиғаларға негізделген. Сюжеттері бүкіл шығыс халықтарына белгілі, әңгіме түрінде ел арасында бұрыннан таралып жүрген бұл шығармалар нәзира үлгісінде дастан жанрында жырланған. Бұл шығармалар ел аузынан алынып, біраз редакцияға ұшырап, Қытайда баспа бетін көрген. Қазақстанда алғаш жа­рияланып отыр. Тағы бір ерекшелігі-бұл мәтіндерде араб, парсы тілдерінен енген сөздермен қоса жергілікті сөздер де жиі кездеседі.

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған-Оразанбай Егеубаев.

«Бабалар сөзі» сериясының принциптеріне сәйкес аталмыш жиырма төртінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-22 б.т.

 

 

25-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Ғашықтық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген жиырма төрт томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастан жанрына арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың бес томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, дастандық эпос үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

ОҒК және ӘӨИ Қолжазба қорларында сақталған көптеген дастан мәтіндері ғылыми тұрғыдан сараланып, баспаға әзірлену үстінде.

Көпшілік назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 25-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-ғашықтық дастандарға арналып отыр. Бұл томға «Анар-Сәуле», «Әнуар-Күләнда», «Садық-Сәлиқан», «Байын-Жүрек», «Салиқа-Сәмен», «Досан», «Нұртаза мен Күнасыл», «Олжа қыз» атты ғашықтық дастандар енді. Олардың сюжеті, негізінен, жергілікті қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен алынған. Ал «Әнуар-Күләнда», «Нұртаза мен Күнасыл» секілді шығармалар шығыстық сюжеттердің ізімен яки әсерімен жырланғаны байқалады. Дастандардың мазмұнында араб, парсы фольклорының жекелеген персонаждары, ұқсас эпизодтар мен оқиғалардың және тілдік белгілердің жиі ұшырасуы осыған меңзейді.

Бір айта кетерлігі, бұл томға кірген дастандардың біразын сол өлкенің тумасы, үрімжілік белгілі қазақ ақыны, марқұм Таңжарық Жолдыұлы жырлағаны мәлім («Анар-Сәуле», «Садық-Сәлиқан», «Әнуар-Күләнда»). Әйткенмен, аталған дастандардың негізгі оқиғасы бұрыннан халық арасында айтылып келгендігі және бұл шығармалар бұрын Қытайдағы қазақ зиялыларының ұйғарымымен «Қазақ қиссалары», «Ғашықтық жырлар» сынды фольклорлық жинақтарда жарияланғандығы ескеріліп, «Бабалар сөзі» сериясының аясында жарық көріп жатқан «Қытайдағы қазақ фольклорының» құрамына шартты түрде қосылып отыр.

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған Қытай мемлекетінің мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, жазушы, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-профессор Оразанбай Егеубаев.

«Бабалар сөзі» сериясының принциптеріне сәйкес, аталмыш жиырма бесінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-25,5 б.т.

 

 

26-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Ғашықтық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген жиырма бес томы фольклорымыздың бай, маңызды саласы-дастандық эпосқа арналды. Атап айтқанда осы күнге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың жеті томы баспа бетін көріп, оқырман қауым тарапынан жылы қабылданды. Әрине, қазақ халқының эпостық мұрасы жарияланған үлгілермен шектелмейді. Қолжазба қорларында сақталған өзге де халық ауыз әдебиетінің үлгілері жинақталып, баспаға дайындалуда.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 26-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-ғашықтық дастандарға арналды. Бұл томға «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Дандан мен Нәркес», «Ахмет пен Нүрилә» атты ғашықтық дастандар енді. Олардың сюжеті негізінен, жергілікті қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен алынған. Алғашқы екі жыр қазақ ауыз әдебиетінде бұрыннан мәлім, фольклортану тұрғысынан зерттелген, лиро-эпос жанрының көлемді де көркем үлгілерінен саналса, «Дандан мен Нәркес», «Ахмет пен Нүрилә» секілді шығармалар шығыстық сюжеттердің ізімен жырланған және бұрын зерттелмеген.

Томға енгізіліп отырған «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек» жырларының сюжеттік құрылымында айтарлықтай өзгешеліктері болмағанымен, тілдік, стильдік және көлемдік жақтарынан назар аударатын тұстары бар. Сондықтан Қытайдағы қазақ жыршыларының репертуарынан тұрақты орын алған бұл шығармаларды жеке фольклорлық нұсқа ретінде қарастырған ләзім

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған Қытай мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес ұсынылып отырған том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-23,5 б.т.

 

27-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Тарихи жырлар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген жиырма алты томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастан жанрына арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының рухани қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Әрине, қазақ дастандарының көркем үлгілерін жариялау әлі де жалғаса бермек.

ҚР БҒМ ОҒК және ӘӨИ Қолжазба қорларында сақталған халық мұрасының көптеген үлгілері ғылыми тұрғыдан сараланып, баспаға әзірлену үстінде.

Көпшілік назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 27-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-тарихи жырларға арналып отыр. Бұл томға «Арқалық», «Ер Жәнібек», «Тәутік батыр», «Жақыпберді батыр», «Боқы батыр», «Бөке батыр», «Жантөкеш», «Рамазанның қиссасы», «Сарыаяқ», «Есімқан, Ырысқан» атты тарихи жырлар еніп отыр.

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған-Қытай мемлекетінің мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, жазушы, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі, профессор Оразанбай Егеубаев.

Бір айта кетерлігі, Қытай қазақтарының жырлауында ел арасына кең тараған тарихи жырлардың көпшілігі жазбаша түрде туғаны аңғарылады. Әрине, алғашында жеке өнерпаздың, яки ақын-жыраудың шабытынан туатын көлемді эпикалық жырлардың кейін орындаушы-жыршылардың бірнеше ұрпағы ауысқан соң бастапқы авторы ұмытылып, жалпы халықтық жәдігерге айналатыны фольклорда қалыпты құбылыс саналады. Сонымен қатар аталған тарихи жыр- дастандардың сюжеттік төркіні-жергілікті халық арасында ертеден айтылып жүрген ауызекі аңыз, әңгімелер екендігі ескерілді. Бұл айтылған себептер оларды тегі жағынан фолькорлық шығармалармен барынша жақындастыра түседі. Бұған қоса, дастан мәтіндерінің өзгермелілігі, ішкі вариациялық тербелісі мен бірнеше көшірме нұсқаларының болуы да томға енгізіліп отырған шығармалардың халықтық белгілерін айшықтай түсері анық.

«Бабалар сөзі» сериясының ұстанымдарына сай ұсынылып отырған том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-22 б.т.

 

  

28-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Тарихи жырлар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген жиырма жеті томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастан жанрына арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, дастандық эпос үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

ОҒК және ӘӨИ Қолжазба қорларында сақталған көптеген фольклор мәтіндері ғылыми тұрғыдан сараланып, баспаға әзірлену үстінде.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 28-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-тарихи жырларға арналып отыр. Бұл томға «Қожеке», «Арғынбектің жыры», «Үркін-қорқын», «Кешубай-Жәмила», «Ер Бұлан», «Уаң бала», «Он сегіз», «Қан кешу», «Нүптебектің асы», «Сәтбек», «Шейітсай», «Сақари» атты тарихи жырлар енді. Бұл шығармалардың көпшілігінде Шығыс Түркістан өлкесін мекендейтін аз ұлттардың, әсіресе қазақ халқының жергілікті Гоминдаң үкіметі мен ішкі қытай экспансиясына қарсы бас көтеру әрекеттері жыр арқауы болған. Тарихи жырларда күші басым ата жауымен арыстанша арпалысып, ұлтының азаттығы мен ұрпағының болашағы үшін жанын қиған Ақыт қажы, Оспан батыр, Демежан, Шәріпқан, Есімқан, Ырысқан, Қалман т.б. қазақ азаматтарының ерлікке толы өмірі шындыққа сай, көркем тілмен өріледі.

Бір айта кетерлігі, бұл томға кірген жырлардың біреуін сол өлкенің тумасы, үрімжілік белгілі қазақ ақыны, марқұм Таңжарық Жолдыұлы жырлағаны мәлім («Нүптебектің асы»). Әйткенмен, аталған шығарманың негізгі оқиғасы бұрыннан халық арасында айтылып келгендігі және ақын шығармаларының бұрын Шыңжаңда басылған «Қазақ қиссалары» атты фольклорлық жинақта жарияланғандығы ескеріліп, «Бабалар сөзі» сериясының аясында жарық көріп жатқан Қытайдағы қазақ фольклоры үлгілерінің қатарына шартты түрде қосылып отыр.

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған Қытай мемлекетінің мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес аталған том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, жырлардың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-23,5 б.т.

 

  

29-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Тарихи жырлар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген жиырма сегіз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың екі томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының рухани қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, халық эпосының үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

ОҒК және ӘӨИ Қолжазба қорларында сақталған көптеген фольклорлық мәтіндер ғылыми тұрғыдан сараланып, баспаға әзірлену үстінде.

Көпшілік назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 29-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-тарихи жырларға арналып отыр. Бұл томға «Абылай хан», «Ел қормалы-ер Абылай», «Бөгенбай батыр», «Кенесары», «Қарақас-Кенесары», «Ағыбай батыр», «Есенкелді» атты тарихи жырлар енді. Олардың сюжеті, негізінен, қазақ халқының сырт жауларға қарсы ұлы-азаттық күресіне арналған. Бұл шығармалардың мазмұнында дәстүрлі эпосқа тән әсірелеу аз, нақты оқиғаларға құрылған тарихи шындық көркем тілмен бейнеленген.

Бір айта кетерлігі, бұл томға кірген тарихи жырлардың біразы Қазақстан жерінде туып, жекелеген нұсқалары Шыңжаң қазақтары арасында таралғаны байқалады. Мәселен, аталған эпостар негізгі оқиғасы бұрыннан халық арасында айтылып келген және бұл шығармалар кейіннен Қытайдағы қазақ зиялыларының атсалысуымен «Қазақ қиссалары» сынды фольклорлық жинақтарда жарияланғандығы мәлім. Мәтіндерді жинап, баспаға дайындауға Қытай мемлекетінің мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, жазушы, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-профессор Оразанбай Егеубаев қатысты.

«Бабалар сөзі» сериясының ұстанымдарына сәйкес том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Бұларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, жырды жинаушылар мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-25 б.т.

  

30-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген жиырма тоғыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың үш томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 30-томы Қытайдағы қазақтардың фольклорына арналады. Бұл томға «Нұрғазарын», «Сағаттың хикаясы», «Патша мен әйел», «Сырлы қобди», «Тотай сал», «Өлген қыз», «Ұлар мен құзғын», «Нұх және наурыз», «Аққан сынап», «Алтын балта», «Ғалым қыз Буадат», «Жүніс жетім», «Қараторғай», «Кенжекейдің кешірмелері», «Құмаш Қоңыр хикаясы» атты хикаялық дастандар енді. Аталған дастандардың кейбірінің сюжеті шығыстық, яғни үнді, парсы, араб хикаяларынан алынса, кейбірі жергілікті оқиғаларға негізделген. Сюжеттері хикая, қисса түрінде ауыз әдебиетінде ертеден айтылып келген бірқатар фольклорлық шығармалар қазақ ақындарының жаңғыртуымен нәзира үлгісіндегі дастан жанрында жырланған. Аталған шығармалардың кейбіреуі ел аузынан жазылып, біраз өңделіп барып Қытайда баспа бетін көрген. Қазақстанда алғаш жарияланып отыр. Тағы бір ерекшелігі бұл мәтіндерде араб, парсы, қытай тілдерінен енген сөздермен қоса жергілікті тілдік қолданыстар да кездеседі.

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындауға Қытай мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев қатысты.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отызыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-24,5 б.т.

 

 

 

 

 

 

31-том.Қытайдағы қазақ фольклоры. Хикаялық дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген отыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың үш томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 31-томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналды. Бұл томға «Құламерген», «Арық мерген», «Әбу жылан», «Телім-Тентек», «Екі ағайын », «Мұрат Сәлих пен Мағрипа», «Көкек пен Зейнеп», «Қойшы батыр», «Саналы Сара», «Сәукеле», «Бөкен жарғақ», «Бұлғын-Сусар», «Үш жетім», «Үш жетім қыз», «Кезбе шал», «Хан хүкімі» атты хикаялық дастандар енді. Аталған дастандардың кейбірінің сюжеті шығыстық, яғни үнді, парсы, араб хикаяларынан алынса, кейбірі жергілікті оқиғаларға негізделген. Сюжеттері хикая, қисса түрінде ауыз әдебиетінде ертеден айтылып келген бірқатар фольклорлық шығармалар қазақ ақындарының жаңғыртуымен нәзира үлгісіндегі дастан жанрында жырланған. Аталған шығармалардың кейбіреуі ел аузынан жазылып, біраз өңделіп барып Қытайда баспа бетін көрген.

Қазақстанда алғаш жарияланып отыр. Тағы бір ерекшелігі бұл мәтіндерде араб, парсы, қытай тілдерінен енген сөздермен қоса жергілікті тілдік қолданыстар да кездеседі.

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындауға Қытай мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев қатысты.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес отыз бірінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-23,5. б.т.

 

 

 

32-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Шежірелік дастандар

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Серияның жарық көрген отыз бір томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он екі томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың үш томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 32-томы Қытайдағы қазақтардың фольклорына арналады. Бұл томға «Қазақтың жалпы шежіресі», «Қазақтың түп атасы-батыр Түрік», «Қазақ шежіресі», «Қазақ тарихы туралы жыр», «Жазуға шежірені алдым қалам», «Айтыс шежіресі», «Үш жүздің шежіресі», «Орта жүз найман шежіресі», «Оразай руының Жамбырза шежіресі», «Асылхан Мыңжасар шежіресі», «Керей шежіресі», «Туған жер туралы шежіре», «Шыңғысхан шежіресі» «Абақ керей», «Абақ керейдің атақтылары» атты шығармалар енді.

Аталған дастандардың сюжеті негізінен ел арасына кең тараған қазақ руларының шежіресінен сыр шертеді. Сюжеттері әңгіме, қисса түрінде ауыздан-ауызға, атадан-балаға ертеден айтылып келген көптеген шежірелер қазақ ақындарының жаңғыртуымен дастан жанрында жырланған. Аталған шығармалардың кейбіреуі ел аузынан жазылып, біраз өңделіп барып Қытайда баспа бетін көрген. Қазақстанда алғаш жарияланып отыр. Тағы бір ерекшелігі-бұл мәтіндерде араб, парсы, қытай тілдерінен енген сөздермен қоса жергілікті тілдік қолданыстар да кездеседі.

Мәтіндерді жинап, баспаға дайындауға Қытай мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев қатысты.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес отыз екінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

 

 

33-том. Батырлар жыры

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарлама аясында жарияланып жатқан «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған отыз екі томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың соңғы он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 33-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Алпамыс батыр» эпосының жеті нұсқасы енді. Сондай-ақ, ғылыми мақсат үшін жырдың Ә.Диваев аударған орыс тіліндегі ертегілік варианты («Великан Алпамыс») және С.Мұқанов (1939 ж.) өңдеп, біріктірген (Қазан, 1899 ж., Ташкент, 1922 ж.) толық нұсқасы да ұсынылды.

«Алпамыс батыр» жырының оннан астам нұсқалары бар. Оларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, екі томға жинақтау жоспарланды. «Алпамыс батыр» жырының бірінші томына 1922 жылы Ташкентте Ә.Диваев бастырған «Алпамыс батырдың хикаясы», қарасөзбен жазылған Е.Ақынбеков пен Ә.Оспанов нұсқалары, сондай-ақ Н.Байғанин, С.Жаңбыршин, А.Нысанов, Рахат сынды халық таланттары жырлаған нұсқалар енді. Соңғы төрт жыр бұрын-соңды жарияланбаған. Ә. Диваев пен Ә. Қоңыратбаев нұсқаларының сюжеттік және мәтіндік жақтарынан өте жақын тұрғандығы ескеріліп, томға бұл екі варианттың алғашқысы ғана ұсынылды.

«Алпамыс батыр» жырының Кеңес кезеңінде баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талаптарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Жыр мәтіндері М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мен Орталық Ғылыми кітапхананың қолжазба қорларында сақтаулы түпнұсқалары бойынша дайындалды. Бұған қоса, ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді. Бұрын жарияланбаған мәтіндер араб, латын харпіндегі қолжазбалардан қазіргі әліпбиге түсіріліп өзгеріссіз берілді.

Сондай-ақ, көптомдық батырлар жырының бұл алғашқы томына беташар сөз ретінде белгілі әдебиетші, академик Қ.Жұмалиевтің қазақ эпосы туралы ертеректе жазылған зерттеу еңбегінен үзінді берілді. Кеңес кезеңінде жарияланған мақаланы Тәуелсіздік дәуірінің сұранысына сай толықтырып, фольклор тұрғысынан жаңаша ой түйіп, ғылыми пікір білдірген көрнекті ғалым, академик С.Қасқабасов.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз үшінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-22,75 б.т.

 

 

 

34-том.  Батырлар жыры

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мем­лекеттік «Мәдени мұра» бағдарлама аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған отыз үш томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлық жырлардың бір томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың соңғы он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 34-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қисса-и Ал­памыс батыр», «Алпамыс батыр қиссасы», «Қисса Алпамыс», «Алпамыс батыр» атты эпостық нұсқалар енді.

«Алпамыс батыр» жырының оннан астам нұсқалары бар. Оларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, екі томға жинақтау жоспар­ланды. Алғашқы томға енген төрт жыр нұсқасының біреуі (Жыр­шысы-Келімбет Серғазыұлы) бұрын-соңды жарияланбаған. Сондай-ақ «Алпамыс батыр» жырының Кеңес кезеңінде баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талап­тарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес.

Бұған қоса, ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз төртінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-24. б.т.

 

 

 

35-том.  Батырлар жыры.

 

«Бабалар сөзі» сериясының 35-томына «Қобыланды батыр» жырының Марабай (Ә. Диваев нұсқасы), Көшелек, Құлзақ, Сүйіншәлі сынды ақын-жыршылардың репертуарына енген көлемді бес нұсқасы ұсынылды.

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мем­лекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланып жатқан «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басы­лымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған отыз төрт томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са­налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, та­рихи жырлардың үш томы, батырлар жырының екі томы сон­дай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фолькло­рына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осы­мен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 35-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қобыланды батыр» мен оның ұрпақтарының батырлық, ерлікке толы ғұмырын баяндайтын бес жыр нұсқасы енді.

«Қобыланды» жырының отызға жуық нұсқалары бар. Оларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, төрт томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға енген Марабай нұсқасынан өзге жыр мәтіндері, яғни Көшелек Еламанұлы, Құлзақ Амангелдіұлы, Сүйіншәлі Жаңбыршыұлы варианттары бұрын-соңды жарияланбаған. Мәселен, бұл томға орынборлық жыршы Сүйіншәліден жазып алынған (1957ж) Қобыланды батыр және оның ұрпақтары туралы екі жыр мәтіні еніп отыр.

Сондай-ақ «Қобыланды» жырының Кеңес кезеңінде баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талап­тарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бой­ынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз бесінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-24.5 б.т.

 

36-том. Батырлар жыры

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған отыз бес томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са­налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының үш томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 36-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қобыланды батыр» эпосының үш нұсқасы енді.

«Қобыланды батыр» жырының ел арасында кең тараған отызға жуық нұсқасы бар. Бұл жыр үлгілерін, негізінен, қазақтың батыс өңірінен шыққан көптеген ақын-жыраулар айтқан. Солардың ең атақтысы-Марабай ақын. Эпостық нұсқаларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, төрт томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға Көшелек Еламанұлы, Құлзақ Амангелдіұлы, Сүйіншәлі Жаңбыршыұлы жырлаған нұсқалар енсе, кезекті екінші томға Біржан Толымбаев, Нұрпейіс Байғанин және Ержан Ешімұлы сынды ақындардың репертуа­рында орындалған жыр нұсқалары ұсынылды.

Сондай-ақ «Қобыланды батыр» жырының Кеңес кезеңінде жарық көрген бірқатар варианттарына сол кездің сая­си-қоғамдық талаптарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен же­келеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз алтыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-30 б.т.

 

 

 

37-том. Батырлар жыры

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған отыз алты томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының төрт томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 37-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қобыланды батыр» эпосының бес нұсқасы енді.

«Қобыланды батыр» жырының ел арасында кең тараған отызға жуық нұсқасы бар. Бұл жыр үлгілерін ХІХ ғасырдағы қазақтың көптеген белгілі ақын-жыраулары айтқан. Солардың қатарында-Марабай, Қашаған, Бітімбай, Мергембай, Біржан, Нұрпейіс т.б. ақын-жырауларды ерекше атауға болады. Эпостық нұсқаларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, төрт томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға Көшелек Еламанұлы, Құлзақ Амангелдіұлы, Сүйіншәлі Жаңбыршыұлы жырлаған нұсқалар енсе, екінші томға Біржан Толымбаев, Нұрпейіс Байғанин және Ержан Ешімұлы сынды ақындардың репертуарында орындалған жыр нұсқалары ұсынылды. Ал кезекті үшінші томға Айса Байтабынұлы, Сәдуақас Ділманов, Нұрсейіт Битілеуов, Ережеп Тілеумағамбетұлы сынды халық таланттырының репертуарынан әр кезде жазылып алынған таңдаулы жыр мәтіндері енгізіліп отыр.

Бір айта кетерлігі, бұл аталған «Қобыланды батыр» жырының варианттары бұрын-соңды еш жерде жарияланбаған. Мұның өзі эпостану ғылымына қосылған құнды жаңалықтың бірі десек қателеспейміз. Жыр мәтіндері ӘӨИ Қолжазба қоры мен ОҒК Сирек қорында сақтаулы қолжазбалардан алынып, араб әрпінен қазіргі әліпбиге түсірілді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз жетінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-33,75 б.т.

 

38-том. Батырлар жыры

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

         М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын

әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

         Серияның бұған дейін жарияланған отыз жеті томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы,

тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының төрт томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін

жариялау осымен шектелмейді.

         Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 38-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қобыланды батыр» эпосының Мергенбай нұсқасы енді.

         «Қобыланды батыр» жырының ел арасында кең тараған отызға жуық нұсқасы бар. Бұл жыр үлгілерін ХІХ ғасырдағы қазақтың көптеген белгілі ақын-жыраулары айтқан. Солардың қатарында-Марабай, Қашаған, Бітімбай, Мергенбай, Біржан, Нұрпейіс т.б. ақын-жырауларды ерекше атауға болады. Эпостық нұсқаларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, төрт томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға Көшелек Еламанұлы, Құлзақ Амангелдіұлы, Сүйіншәлі Жаңбыршыұлы жырлаған нұсқалар енсе, екінші томға Біржан Толымбаев, Нұрпейіс Байғанин және Ержан Ешімұлы сынды ақындардың репертуарында орындалған жыр нұсқалары ұсынылды, үшінші томға Айса Байтабынұлы, Сәдуақас Ділманов, Нұрсейіт Битілеуов, Ережеп Тілеумағамбетұлы сынды халық таланттарының репертуарынан әр кезде жазылып алынған таңдаулы жыр мәтіндері енді. Жырдың соңғы томына атақты Мергенбай жыраудың «Қобыланды батыр» және «Қобыланды батырдың баласы Киікбай» және «Қобыландының Темірланды жеңуі» нұсқалары кіріп отыр.

         Мергенбай жырлаған «Қобыланды батыр»-қазақ эпостану ғылымындағы ең көбірек зерттелген нұсқалардың бірі. 1957 жылы осы жыр мәтіні М.О.Әуезов пен Н.С.Смирнованың басқаруымен «Қазақ эпосы» сериясы бойынша төртінші кітап болып жарық көрді (баспаға әзірлегендер: М.С.Сильченко, О.Ә.Нұрмағамбетова). Бұдан соң аталған нұсқа 1958, 1963 жылдары Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Б.Уахатов, М.Ғұмарова, С.Лыпкин сияқты ғалымдардың әзірлеуімен қазақ және орыс тілдерінде басылып шықты. Сондай-ақ 1975 жылы Мәскеуде КСРО Ғылым академиясы А.М.Горький атындағы Дүние жүзі әдебиеті институтының жанынан шығатын «КСРО халықтарының эпосы» атты серия бойынша ғылыми басылым ретінде жеке кітап болып шықты. Белгілі фольклортанушы О.Ә.Нұрмағамбетова мен Н.В.Кидайш-Покровская жырды толықтай орыс тіліне аударып, екі тілдегі мәтін және эпос туралы көлемді зерттеу мақала жазған болатын.

         «Қобыланды» жырының Кеңес кезеңінде баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талаптарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.

         «Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз сегізінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер,

эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

         Томның көлемі-25 б.т.

 

 

 

39-том. Батырлар жыры

 

  

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған отыз сегіз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының алты томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен�­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның кезекті 39-томы «Едіге батыр» жырына арналды. Бұл томға Қазақ арасына ертеден даңқы жайылған Едіге батыр жайындағы эпостың сегіз нұсқасы енді.

Олар: 1. 1905 жылы Санкт-Петербургтен шыққан Шоқан Уәлихановтың «Едіге жыры» нұсқасы: 2. Ә.Диваевтің «Еді­ге батыр» (Ташкент, 1922) нұсқасы. 3. Мәшһүр Жүсіп Көпеев жинаған «Ер Едіге» (Алматы, 1992) аңызы; 4. Мұрын жы­рау варианты («Едіге»); 5. «Мәулімнияз-Едіге» (Нұртуған нұсқасы); 6. Қоңырат қаласының тұрғыны (Қарақалпақстан) Қылышбайұлы Қартбайдың орындауында жазылып алынған «Едіге батыр эпосы»; 7. Халық ақыны Қалқа Жапарбаев жырлаған «Едіге-Нұран» нұсқасы; 8. Аякеш Өмірзақовтың айтуынан хатқа түскен «Едіге батыр әңгімесі». Соңғы екі мәтін бұрын еш жерде жарияланбаған және зерттелмеген.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз тоғызыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-28 б.т.

 

 

40-том. Батырлар жыры

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле�­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған отыз тоғыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының жеті томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен�­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 39-томы эпостық шығармаларға арналды. Бұл томға «Орақ-Мамай» жырының төрт нұсқасы еніп отыр.

Олар: 1. 1903 жылы Қазан қаласында жарық көрген белгісіз жыршының нұсқасы; 2. Көрнекті қазақ ақыны Нұртуған Кенжеғұлұлы жырлаған көркем әрі көлемді нұсқа; 3. Қоңырат қаласының тұрғыны (Қарақалпақстан) Атаубай Мәмбетұлының айтуынан жазылып алынған вариант; 4. Орынбасар Оңғарбайұлының репертуарынан жазылған «Орақ-Мамай» эпосының нұсқасы.

Соңғы екеуі Қазақстанның батыс өңіріне тән жыршылық мектеп өкілдері екені мәлім. Жалпы, ноғайлы дәуірінде туған тарихи сюжеттерді жырлауда батыс өңірдегі ақын-жыраулардың орны ерекше. Себебі, «Қырымның қырық батыры» тәрізді ұзақ, желілі жырлармен қатар, жеке қаһармандық эпос үлгілерін жырлап, халық арасына тарату, насихаттау, оларды кейінгі ұрпаққа жеткізу бағытындағы зор әрі игілікті еңбекті жалықпай атқарған осы-Жайық, Сыр және Әмудария құйылысын мекендеген жыршы-жыраулар қауымы екендігі мәлім.

Басқа ноғайлы дәуірінің эпостық мұралары сияқты, «Орақ-Мамай» жыры да ұзақ уақыт бойы жариялауға тыйым салынып келгендіктен, кейінгі жылдары ғана зерттеліп жарық көре бастады. Томға енген мәтіндердің арасында тек Нұртуған вариантының бір бөлігі мен қоңыраттық Атаубай Мәмбетұлының нұсқасы ғана жарық көрген.

«Орақ-Мамай» эпосының бұрын баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талаптарына орай, мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойын­ша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз тоғызыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-30,5 б.т.

 

 

 

41-том. Батырлар жыры

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған қырық томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са­налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының сегіз томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 41-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қарасай, Қази» жырының мынадай алты нұсқасы топтастырылды: Мұрат, Қашаған, Нұрпейіс ақындар және Шоқаев Құдайберген мен Мүстежеп Ахметов жырлаған нұсқалар, Ш.Кәрібаев әзірлеген, «Әдебиеттік оқу кітабының» (1944 ж.) құрамына кір­ген, жырлаушысының кім екені көрсетілмеген нұсқа.

«Қарасай, Қази» жырының бізге отыздан астам нұсқасы сақталып, жеткен. Бұл жыр ежелден келе жатқан ғажайып эпикалық мұра-«Қырымның қырық батыры» атты жыр­лар циклының құрамына енген қаһармандық эпос үлгілерінің бірі. Жырдың нұсқаларын халық арасына таратушылардың қатарында Мұрат Мөңкеұлы, Қашаған Күржіманұлы, Нұрпейіс Байғанин, Нұртуған Кенжеғұлұлы сияқты ақиық ақындар, А.Байтабынов, Қ.Иманғалиев, Жақсылық, Наурыз­бек, Төренияз және одан да өзге жыршылар мен жыраулар бар. Нұсқаларының көптігін және ол нұсқалардың арасында азды- көпті айырмашылықтар орын алатынын ескере отырып, «Баба­лар сөзі» жүзтомдығының қырық бірінші, қырық екінші том­дарына «Қарасай, Қази» жыры нұсқаларының үлгілерін енгізу жоспарланып отыр.

Көркемдік, танымдық-тағлымдық жағынан зор мән-маңызы болуына орай, кезінде үлкен сұранысқа ие болғаны Мұрат ақын жырлаған нұсқасының 1924, 1943 жылдары баспа бе­тін көруінен, Нұрпейіс жырлаған нұсқасының ақынның 1946 жылы баспа бетін көрген «Таңдамалы шығармалар» атты кі­табына енуінен, енді бір нұсқасы 1944 жылы жарық көрген, 5- сыныпқа арналған «Әдебиеттік оқу кітабының» құрамына енген сөз өнері үлгілерінің қатарынан орын алуынан, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан және тағы басқа көрнекті ғалымдардың іргелі зерттеулерінің нысанына айналуынан аңғарылатын «Қарасай, Қази» жырының жариялануына, зерттелуіне ұзақ уақыт бойы тыйым салынып келді. Бұған ВКП(б) Орталық Комитетінің 1944 жылғы 9 тамызда қабылданған Татар партиялық ұйымындағы бұқаралық-саяси және идеологиялық жұмыстарды жақсарту жөніндегі шаралар туралы қаулысы мен Қазақстан Компарти­ясы Орталық Комитетінің 1947 жылы қабылданған Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл, әдебиет институтының жұмысы туралы қаулысы себепші болғаны белгілі.

Солақай саясаттың осындай зардабын жою оған мүмкіндік туған кезеңнің өзінде де баяу жүзеге асырылып келгені «Қарасай, Қази» жырының жариялылық заманы орнағаннан кей­ін жарық көруі 1988 жылы Қ.Иманғалиевтің орындауындағы күйтабақтың шығарылуымен, Мұрат ақын жырлаған нұсқаның Х.Досмұхамедов еңбектерінің жинағында және «Алқаласа, әлеумет» (1991) жинағында қайта басылуымен, Қашаған Күржіманұлы нұсқасының ақын шығармаларының «Топан» атты жинағына енуімен, Сейіт жырау нұсқасының Қытай Халық Республикасында шығып тұратын «Мұра» журналының 1990 жылғы 2-санында жариялануымен және Мұрын жырау­дан жазылып алынған «Қырымның қырық батыры» жырлар циклының 1989 жылғы, 2005 жылғы басылымдарында да бұл жырдың бір нұсқасы болуымен ғана шектелетінінен айқын аңғарылады.

Демек, нұсқаларының басым көпшілігі осы кезге дейін жа­рияланбай, оқырман қауымының назарынан тысқары қалып келген «Қарасай, Қази» және «Әділ сұлтан» жырларының алдағы уақытта оқырманмен қауышқалы отырған екі томдық жинағы мәдени мұраны танып-білу, игеру, халық игілігіне асы­ру бағытында жасалған елеулі қадам екені анық.

«Бабалар сөзі» сериясының кезекті қырық бірінші томы көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды.

Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-28 б.т.

 

 

 

42-том. Батырлар жыры

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған қырық бір томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының тоғыз томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 42-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қарасай-Қази» эпосының төрт нұсқасы енді.

«Қарасай-Қази» жырының ел арасында кең тараған отызға жуық нұсқасы бар. Бұл жыр үлгілерін ХІХ ғасырдағы қазақтың көптеген белгілі ақын-жыраулары айтқан. Солардың қатарында: Мұрын, Қашаған, Айса, Қобылаш, Нұртуған, Мұрат, Жақсылық, Құдайберген т.б. ақын-жырауларды ерекше атауға бола­ды.

Эпостық нұсқаларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, екі томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға Мұрат, Қашаған, Нұрпейіс, Құдайберген, Төренияз, Мүстежеп жырлаған нұсқалар енсе, екінші томға Айса, Жақсылық, Сейіт және Маңғыстау өңірінен жазып алынған белгісіз жыршының нұсқалары ұсынылды.

Жалпы «Қарасай-Қази» эпосы қазақ арасында «Қобыланды батырдан» кейінгі ең көп нұсқалы, халық сүйіп тыңдаған арна­лы жырлардың бірі.

Аталған жыр нұсқаларын ел арасынан жинап, жазып алып, бүгінгі ұрпаққа жеткізуші-Мұрат Құсниұлы, Ғұмар Қараш, Ығылман Шөреков, Халел Досмұхамедұлы, Асайын Хангел­дин, Т. Күнтуғанов, Қартбай Қылышұлы, Иманбай Ұйықбаев, Төкен Кенжалин, Қ. Сыдиықов, Ш.Үсенбаев сынды халық мұрасы жанашырларының еңбегі өте зор.

«Қарасай-Қази» эпосының сюжеттік желісіне ХVI ғасырда Ноғай ордасы мен Қырым хандығының тұсында өткен тарихи оқиғалар арқау болған. Әйтсе де, жыршылар аласапыран кезеңнің оқиғаларын сол күйінше бейнелеуден гөрі, эпосты көркемдік тұрғыдан дамытып, өз қиялдарының елегінен өткізе отырып жырлағанын көреміз. Халықтық шығармадағы көптеген тарихи оқиғалар жинақталып, жырдың бас кейіпкерлері-Қарасай мен Қазидың маңайына топтастырылған. Эпикалық қуаты мол жыр­да Қарасай, Қази мен Әділ сұлтанның Астрахан түбіндегі Қиғаш тауында, сондай-ақ Кавказдағы Дербент қаласы төңірегінде қалмақ, қызылбас елдерінің әскерімен болған ұрыс қимылдары және Әділ сұлтанның жау қолына тұтқынға түсуіне қатысты шытырман оқиғалар да кең қамтылады.

Бір айта кетерлігі, бұл аталған «Қарасай-Қази» жырының варианттары бұрын-соңды еш жерде жарияланбаған. Мұның өзі эпостану ғылымына қосылған құнды жаңалықтың бірі де­сек қателеспейміз. Жыр мәтіндері ӘӨИ Қолжазба қоры мен ОҒК Сирек қорында сақтаулы қолжазбалардан алынып, араб әрпінен қазіргі әліпбиге түсірілді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, қырық екінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-27,25 б.т.

 

 

  

 

 

43-том. Батырлар жыры

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мем­лекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланып жатқан «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басы­лымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастыруда.

Серияның бұған дейін жарияланған томдарында ұлттық фольклорымыздың аса көркем де көлемді саласы болып сана­латын хикаялық дастандардың тоғыз томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың алты томы, батырлық жырлардың он томы және Қытайдағы қазақ фольклорына арналған он томы жарық көрді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның қырық үшінші томы батырлық эпосқа арналды. Бұл томға «Қамбар батыр» жырының он бір нұсқасы енді.

Қазақ халқының эпикалық мұрасынан елеулі орын ала­тын, ел ішінде кең тараған батырлық жырлардың бірі «Қамбар батыр» жыры алғаш ХІХ ғасырдың ортасында қағазға түсіп, жариялана бастады. 1888 жылы жырдың бір нұсқасын У.Тух­фатуллин деген татар азаматы Зайсан өңірінен жазып алып, «Қисса Қамбар» деген атпен Қазан қаласындағы Универси­тет баспаханасынан жариялаған. Жыр мәтіні 1903 жылы Қазанда ағайынды Кәримовтер баспаханасынан «Тоқсан үйлі тобыр» деген атпен тағы да жарық көрді (баспаға дайындаушы көрсетілмеген). Белгілі шығыстанушы И.Н.Березин 1890 жылы Санкт-Петербор қаласында басылған «Түрік хрестоматиясы» атты жинағында (3-том, 2-бөлім) «Қамбар баһадүрдің жыры» атты жыр нұсқасын жариялады. Қазақ фольклорын насихаттаушы, этнограф ғалым Ә.Диваев 1922 жылы Тәшкенде қазақтың батырлық жырларымен қатар, «Қамбар батыр» жырын баспаға дайындады. Қазан басылымдары негізінде жаңа жазбалары (редакциялары) туды. Сондай-ақ жырдың Қызылорда, Қарағанды, Жамбыл, Шымкент, Павлодар, Омбы өңірлерінен жиналған нұсқалары бар.

«Қамбар батыр» жырының жиырмадан астам нұсқалары ғылыми тұрғыдан жүйеленіп, жырдың негізгі алты варианты: 1888, 1890, 1922 жылғы басылымдары, Қалқай, Бармақ, Шапай нұсқаларымен қоса, басылымдардағы мәтіндік өзгерістерді салыстыра көрсету үшін 1903 жылғы «Тоқсан үйлі тобыр», сюжетінде айтарлықтай өзгешелігі бар Маясар Жапақов пен Шоқатаев нұсқалары мен эпостың қара сөзбен баяндалған ертегілік екі нұсқасы, барлығы-он бір нұсқа бір томға жинақталды. Ә.Диваевтың 1922 жылы Ташкентте басылған «Қамбар батыр» нұсқасы кеңестік кезеңде бірнеше мәрте жарық көрсе, 1903 жылы Қазанда басылған «Тоқсан үйлі тобыр», Бармақ нұсқасы, Березин ертегісі жырдың 1959 жылғы ғылыми басылымында жарияланған, ал қалған жеті нұсқа тұңғыш рет ұсынылды.

1953 жылғы Қазақ КСР ҒА-ның Президиумы ұйымдастырған эпос жөніндегі дискуссия қорытындысынан кейін халық ауыз әдебиетінде батырлық жырлардан сынға ілікпеген «Қамбар» мен «Ер Тарғын» ғана қалдырылды. Фольклорлық шығарма жазба әдебиетке қойылатын талап тұрғысынан зерттелді, шығарманың идеясы мен тақырыбына баса мән беріліп, кейіпкерлер тек таптық-әлеуметтік тұрғыда қаралды.

Жырдың алғашқы ғылыми басылымы М.Әуезов пен Н.С.Смирнованың редакциялық басқаруымен 1959 жылы жарық көрген болатын (баспаға дайындаған: М.Ғұмарова, Н.Смирнова). Өз кезеңінің талаптарына толық жауап бергенімен, бұл басылымның бүгінгі күн талабы тұрғысынан толықтырар тұстары жеткілікті еді. Құрастырушылар 1888 жылғы нұсқаны алмай, 1903 жылғы Қазан басылымын жариялаған. 1888 жылғы Қазан басылымындағы «кәпір», «орыс» этнонимдері кейінгіде «қалмақ» болып өзгертілген. Кеңестік дәуірде жырдың алғашқы нұсқасы «діни сөздер көбірек қолданылған» деп бағаланды.

Жырдың түрлі нұсқаларын халық ақындарынан, жыршы­лардан жазып алу жұмысы жүйелі жүргізілді. 1941 жылы Қазақстан Жазушылар Одағы Шашубай Қошқарбайұлын Балқаштан арнайы шақырып алып, ақын өлеңдерін жазу жұмысын ұйымдастырды. «Қамбар» жырының Шашубай жырлаған нұсқасын С.Сейітов пен Ә.Тәжібаев сынды әдебиетшілер жазып алып, 1942 жылы ақынның «Сөйле, Ша­шеке» жинағында жариялаған. 1958 жылы ақпан айында Тіл және әдебиет институтының халық творчествосы бөлімінің бастығы академик М.О.Әуезовтің қолдауымен Қызылорда облысындағы белгілі жырау Рахмет Мәзқожаевты институтқа шақыртып алдырып, репертуарын тыңдап, білетін жырларын жазып алады. О.Нұрмағамбетова мен М.Ғұмарова «Қамбар», «Көрұғлы» т.б. жырларды магнитофон таспасына түсіреді. Сон­дай-ақ елдегі Құлзақ Амангелдин мен Келімбет Серғазиев сын­ды жыршылардан эпостың Диваев нұсқасы жазылып алынды.

Томға енген жыр мәтіндері М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мен Орталық Ғылыми кітапхананың қолжазба қорларында сақтаулы түпнұсқалардан дайындалды. Батырлық жырларға арналған жинақтарда түсіп қалған немесе қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді. Бұрын жарияланбаған мәтіндер қолжазбалардан еш өзгертусіз берілді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, қырық үшінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-26,0 б.т.

 

 

  

 

 

44-том. Батырлар жыры

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған қырық үш томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он бір томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының рухани қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның кезекті 44-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Ер Тарғын», «Ер Көкше», «Ер Қосай», «Сайын батыр» және «Қарабек батыр» эпостары енгізілді.

«Ер Тарғын» жырының негізгі сюжетін қазақ халқының ұлттық қалыптасу кезеңінен маңызды орын алатын ноғайлы дәуірінің тарихи оқиғалары құрайды. Аталған эпостың бірне­ше нұсқалары сақталған. Жырдың халық арасында кеңінен таралған көркем үлгілерінің бірі-Марабай нұсқасы екендігі мәлім. «Ер Тарғын» жырының осы вариантын орыс миссионе­рі Н.Ильминский ХIХ ғасырдың 60-жылдарында жыршының өз аузынан жазып алып, оны 1862 жылы Қазандағы «Универ­ситет» баспасынан жарыққа шығарған. Сол уақыттан бері «Ер Тарғын» жыры 20-ға жуық рет қайта басылым көрді. Бұлардың арасында эпостың Ә.Диваев, Қ.Иманов, Н.Нұрғалиұлы, З.Бе­карыстанов, Н.Саркин т.б. нұсқалары бар. Аталған кісілердің бірқатары Марабай жырлаған нұсқаның ел аузындағы үлгілерін жинап, жариялаған болса, енді біреулері эпосты жаңарта, жаңғырта жырлап, жырдың мазмұнын байыта, да­мыта түскенін көреміз. Ұсынылып отырған томға Марабайдың Қазанда жарияланған вариантынан өзге Оспан Қисықұлы және Нұрқасым Нұрғалиұлы нұсқалары кірді.

Жинаққа еніп отырған «Ер Көкше» жыры халық ара­сында ертеден мәлім. Бұл-«Қырымның қырық батыры» тәрізді желілі, ұзақ жырлардың қатарын құрайтын эпикалық туындылардың бірі. Әдеби қорда В.Радлов нұсқасынан басқа Мұрын жырау, Мәшһүр Жүсіп, Б.Сарманов жинаған жыр үлгілері сақталған. «Бабалар сөзі» сериясының бұл томына «Ер Көкше» эпосының ең көне басылымы ретінде В.Радлов нұсқасы еніп отыр. Сондай-ақ осы томға Көкше батырдың ұлы Ер Қосай туралы жырдың Асайын Хангелдин жинаған вари­анты ұсынылды. Мұның өзі-«Қырымның қырық батыры» цикліне кіретін жеке батырлардың «әулеттік» династиясын толықтыра түсетін көрнекті мысал. Эпостану тарихындағы Орақ-Қарасай, Шынтас-Төрехан, Едіге-Нұрадын, Қобыланды-Бөкенбай т.б. әкелі-балалы батырлар елдік, ер­лік мұраты жалғастығының айқын айғағы.

Кезінде бір нұсқасын алаш ұстазы А.Байтұрсынов Мәскеуде жариялаған «Ер Сайын» жыры да осы жинаққа енді. Ол да қазақ жырауларының репертуарынан тұрақты орын алған, байтақ сахара жұрты сүйіп тыңдаған батырлық эпостардың бі­рінен саналады. Жырдың ел аузынан В.Радлов, А.Байтұрсынов, М.Көпеев, Р.Игнатьев, Қ.Иманов жинаған бірнеше нұсқалары ОҒК және ӘӨИ қолжазба қорларында сақталған. Осы жолы «Бабалар сөзі» сериясының 44-томына енгізіліп отырған «Ер Сайын» жырының мәтіні В.Радлов жинағы бойынша (1870 ж) әзірленді. Томға ұсынылып отырған тағы бір халықтық шығарма-«Қарабек батыр» жыры. Бұл да ноғайлы дәуірінде өткен тарихи кезеңдік оқиғаларды кең қамтитын көлемді эпостардың бірі. Жинаққа кірген эпостың екі нұсқасы да бұрын әлденеше рет жарық көрген, әйтсе де арнайы зерттеу нысанына ілінбеген. Олардың алғашқысы 1882 жылы Қазанда башқұрт елінің азаматы Мәулекей Юмашев (Жұмашев) жариялаған нұсқа болса, екіншісін 1940 жылғы «Арал экспедициясы» кезін­де осы өңірдің тумасы Жаңаберген Бітімбайұлы атты жыраудан фольклоршы Марат Ахметов жазып алғаны мәлім. «Қарабек батырдың» соңғы нұсқасы-көлемді әрі көркем, кестелі тілі­мен жырланған кәделі туынды. 6720 жолды құрайтын жырдың бұл вариантын «безендіруге» белгілі бір дәрежеде жыршының жақын туысы саналатын ірі эпик ақындарымыздың бірі- Нұртуған Кенжеғұлұлы да қатысуы мүмкін. Ең бастысы 44- томға еніп отырған «Қарабек батыр» жырының екі нұсқасы да қолжазба материалдарымен салыстырылып, толықтырылып берілді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, қырық төртінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе­тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-31 б.т.

 

 

  

45-том. Батырлар жыры

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

         М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарлама аясында жарияланып жатқан «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастыруда.

         Серияның бұған дейін жарияланған томдарында ұлттық фольклорымыздың аса көркем де көлемді саласы болып саналатын хикаялық дастандардың тоғыз томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың алты томы, батырлық жырлардың он екі томы және Қытайдағы қазақ фольклорына арналған он томы жарық көрді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның қырық бесінші томы батырлық эпосқа арналды. Бұл томға «Шора батыр» жырының төрт нұсқасы енді.

         «Шора батыр» жыры қазақ халқының аса сүйікті туындыларының бірі бола тұра, кеңестік идеология тарапынан қуғынға ұшырады. Өткен ғасырдың 40-жылдарының екінші жартысы мен 50-жылдардың алғашқы жартысында «Қамбар батырдан» басқа эпос үлгілері «зиянды мұра» деп айыптаған тұстан бастап, «Шора батыр» жариялану, зерттелу мүмкіндігінен айырылды. Оның есесіне, шетел зерттеушілері бұл жырға айырықша қызығушылық танытты. Ағылшын, румын, поляк, түрік ғалымдары «Шора батырдың» әр түрлі ұлттық нұсқаларына талдаулар жасады.

         Жырдың ноғай, қырым татарлары, татар, қазақ, қарақалпақ, қырғыз ұлттық нұсқалары бар. Бұл ұлттардың шығармашылығынан «Шора батырдың» қатар орын алуын тарихи-генетикалық типология белгісі деп қараған жөн. Тек қырғыздардағы нұсқа ғана тарихи-мәдени типология жемісі деуге лайық. Өйткені бұл эпос қырғыздарға қазақтар арасынан ауысып барған.

         Халық арасында кең тараған жыр нұсқаларының бірі алғаш рет 1884 жылы Қазанда «Қисса-и Нәріктің ұғлы Шора батыр» деген атпен жарық көрді. Ал Ә.Диваев 1922 жылы эпостың екі нұсқасын жариялады. 1932, 1939 жылдары С.Сейфуллин, С.Мұқановтар осы мәтіндерді қайта бастырды. Осы нұсқаларды М.Әуезов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, А.С.Орловтар өз зерттеулерінде жалпы қазақ эпосы құрамында қарастырған. Өткен ғасырдың 70-жылдарының соңынан бастап Р.Бердібаев, Ә.Оспанұлы сияқты ғалымдар жырды ақтап алу мақсатында мақалалар жазды.

         Жинаққа енгізілген нұсқалардың екеуі, яғни Мұсабай және Ә.Сариев нұсқалары алғаш рет жарияланып отыр. Ал 1884 жылы жарық көрген М.Әлиакбарұлы нұсқасы одан кейін қайта жарияланған емес. Ол да кирилл жазуында бірінші рет оқырманға ұсынылып отыр. Зерттеуші Ә.Оспанұлы 1995 жылы молда Мұса вариантын ақынның төл туындысы ретінде жариялаған болатын. Ол мәтін М.Тоққожаевтың М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба қорында сақтаулы тұрған қолжазбасымен салыстырыла отырып, қысқартылған және қалып қойған 550-дей жыр жолы қалпына келтірілді.

         Бұл жинаққа «Шора батыр» жырының сюжеті мен поэтикалық эволюция деңгейінің өзіндік ерекшеліктері бар төрт нұсқасы-«Қисса-и Нәріктің ұғлы Шора батыр», «Ертедегі Шора батыр», «Қисса Нәрікбай-Шора» және «Ер Шора» енгізілді. Жинаққа топтастырылған нұсқалар жырдың поэтикалық даму кезеңдерінің сатыларын танытарлық ретпен орналастырылды. Томға ұсынылып отырған мәтіндер түпнұсқаларынан еш өзгеріссіз дайындалды. Баспаға дайындау барысында қолжазбада жазылмай қалған әріп, сөз қателерін (айқын көрініп тұрған) тік жақшаға алып беріп отырдық.

         «Бабалар сөзі» сериясының негізгі принциптеріне сәйкес, қырық бесінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

         Көлемі-29 б.т.

 

 

 

46-том. Батырлар жыры

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған қырық алты томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он төрт томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 46-томы батырлар жырына арналды.

Бұл томға «Қарасай-Қази», «Төрехан», «Бөген батыр» тәрізді қазақтың қаһармандық эпостары еніп отыр. Бұған дейін»Қарасай-Қази» жырының 10-нан аса нұсқасы екі томға жинақталып баспа бетін көргені мәлім (41,42-томдар). Кезекті басылымға жырдың алғашқы жинақтарға енбеген таңдаулы үлгілері ретінде маңғыстаулық жыршы Қобылаш Бекмағамбетов пен аралдық ақын Нұртуған Кенжеғұлұлының варианттары ұсынылды. Осы томға «Төрехан» эпосының атақты халық ақыны Нұрпейіс Байғанин жырлаған және фольклоршы Бисен Сариманов ел аузынан жазып алған белгісіз жыраудың нұсқасы да еніп отыр.

Сондай-ақ жинаққа көне қазақ-ноғай тарихи аңыздарының сарынымен шығарылған «Бөген батыр» эпосының екі нұсқасы кірді. Бұл екі нұсқаның жыршысы белгісіз. Өзара аздаған сю­жеттік айырмашылықтарымен қатар, кейіпкерлердің есімдері де біраз өзгеріске түскен. Жырда Алтын орда, ноғай хандығы тұсындағы тарихи тұлғалар мен аталған мемлекеттердің аумағындағы Орал, Атырау, Ақтөбе өңірлерінің ежелгі жер-су аттары (Жирен-көл, Елек т.б.) ұшырасуына қарап, әдеттегідей, бұл эпостың қазақтың батыс өлкесінде қалыптасып, дамыған жыраулық мектеп өкілдері шығарып, таратуы әбден мүмкін деп санаймыз. «Бөген батыр» жырында қазақ эпосындағы ғажайып туу; батырға лайық ат таңдау; қалыңдық үшін күрес; әйелдердің күндестігі т.б. тұрақты мотивтер орын алған. Кітапқа енген «Қарасай-Қази» эпосының Қобылаш нұсқасы, «Төрехан» жырының Б.Сариманов варианты және «Бөген батырдың» бел­гісіз ақын жырлаған екінші нұсқасы бұрын жарияланбаған.

Аталған эпостардың сюжеттік арқауы-XI-XVII ғасыр аралығындағы ноғай-қазақ ұлыстарының басынан өткен та­рихи оқиғалар, бұрынғы Жошы хан ордасы біржола күйреп, ыдыраған кезеңнің дүрбелеңі. Сөйтсе де, қаһармандық эпостың мазмұны нақты тарихи оқиғаларымен үйлесе бермейтіні анық. Себебі, қазақ эпосы қашанда дала жыршыларының бірнеше ұрпақ өкілдерінің қиял елегінен өткен, көптеген жыр мәтіндері көне фольклорлық, мифтік сарындармен толығып, жаңғыра түскен.

Томға ұсынылып отырған жыр мәтіндері ӘӨИ Қолжазба қоры мен ОҒК сирек қорында сақтаулы түпнұсқалары бойын­ша әзірленді.

«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, қырық алтыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кезде­сетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-32 б.т.

 

 

  

 

47-том. Батырлар жыры

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған қырық алты томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он төрт томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 47-томы батырлар жырына арналды.

Бұл томға негізінен түркімен бектері Бозұғлан, Жүсіп және Ахмет сынды батырлардың ерлікке толы өмірін баяндайтын бес жыр нұсқасы енді. Олар-Ешбай Көзбергенұлы, Базар жырау, белгісіз жыршы, Әзімбай Бижанұлы, Әбдімұрат Қоңырбайұлы нұсқалары.

Жырдың алғашқы нұсқаларының бірін Ешбай Көзбергенұлы деген (қай өңірден екендігі беймәлім) қазақ азаматы көне басылымдардың бірінен тәржімелеп, 1890 жылы Қазан қаласында кітап етіп бастырады. Шығарманың мәтінінде ескі түркі, шағатай, араб-парсы тілдері мол қолданыс тапқан. Сірә, аудармашы Ташкент қаласында немесе Қазанда шағатайша басылған түркімен дастанын оқыған қазақтар түсінерліктей сол кезде қалыптасқан «түркі» стилі­не өңдеуге тырысқан. «Бозұғлан, Ахметбек һәм Жүсіпбек» жырының қазақ тіліндегі тұңғыш басылымы қара сөз көбірек араласқан өлең түрінде жазылғаны белгілі. Осы әуелгі нұсқаның сюжетіне қызыққан қазақ билеушілері эпостың мәтінін қарауындағы сауатты қызметшілеріне жолма-жол аудартып, кейін өзімен қадірлес, сөзін тыңдайтын дарынды жыршы-жырауларға өтініш етіп, өлеңмен, домбыра, қобыз сүйемелімен айтқызатын болған. Сондай бір әдемі әрленіп, тіл қадірін білетін талантты сөз зергерінің қолынан шыққан көркем халық жыры-Базар жырлаған «Жүсіп-Ахмет» эпосы.

Сондай-ақ Қостанай фольклорлық экспедициясы кезін­де табылған (1939) «Ахметбек-Жүсіпбек» қиссасы атты нұсқаның сюжеттік желісі де Қазан баспасының мазмұнынан онша алшақ емес. Жалпы ертеректе жарық көрген жыр- дастандардың халықтық варианттарына тән құбылыс- кейінгілердің «кітаптың сөзін көп өзгерте алмауынан» бол­са керек. Мұны ХІХ ғасырдың соңында Қазан қаласында басылған «Қыз Жібек» эпосының тағдырынан да байқау қиын емес. «Қобыланды» жырындағы «Тайбурылдың шабысы» оның көптеген нұсқаларында өзгеріссіз қайталанып отыра­тыны мәлім. Бір жағынан, бұл фольклорлық жанрларда жиі ұшырайтын қалыпты, дәстүрлі сарын-тәсіл десек те болады.

«Бозұғлан» аталатын жырдың тағы бір нұсқасын семей­лік Әзімбай ақын жырлаған. Мұнда да жыршы эпостық кітапта басылған вариантының мазмұнына аздаған мо­тивтік, эпизодтық өзгерістер енгізе отырып, жергілікті қыр қазақтарының тілімен көсілте жырлағаны көрінеді. «Бозұғланның» екінші бір үлгісі Қарақалпақстан қазақтарының арасынан жазылып алынған. Жыршы­сы-Әбдімұрат Қоңырбайұлы. Бір қызығы, мұнда жырдың тақырыбы бірдей болғанмен, шығарма сюжеті алдыңғыларға мүлдем ұқсамайды. Керісінше, Әбдімұрат жырлаған «Бозұғлан» нұсқасы қазақтың атақты «Қобыланды батыр» эпосының оқиғаларымен өте үндес, кей тұста тіпті, эпизодтық қайталаулар ұшырайды. Дегенмен кісі есімдері, жер-су, этно­нимдерде көп айырма бары аңғарылады.

Томға енген жыр нұсқаларының тілі-көркем, сюжеттері- қызық. Олардың мәтінінен қазақтың әр өңірінен шыққан жыршы-ақындардың эпикалық мектебіне тән стильдік қолтаңбалары, айту мәнерлері мен жергілікті тіл ерекшелік­тері айқын сезіледі. Ұсынылып отырған «Бозұғлан, Ахметбек һәм Жүсіпбек» эпосының нұсқаларының көпшілігі бұрын- соңды жарияланбауы және зерттеу назарына ілінбеуі де аталған жырдың ғылыми құндылығын арттыра түседі.

«Бабалар сөзі» сериясының кезекті қырық жетінші томы бұл көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атау­лары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырла­ушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-26,25 б.т.

 

  

 

48-том. Батырлар жыры

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жариялана­тын «Бабалар сөзі» жүз томдық басылымын дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.

Аталған басылымның мақсаты-қазақ халқын рухани мұ­расын түгелдей жинақтау және қолда бар фольклорлық мате­риалдарды жарыққа шығару.

«Бабалар сөзі» сериясы-ғылыми басылым. Оның негіз­гі принципі-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжеті мен жанрлық белгілері туралы толық көрініс беретін мәтінді оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бірнеше варианттары жарияланады.

Оқырманға ұсынылып отырған серияның қырық сегізінші томы «Көрұғлы» эпосына арналған. Түркіменнің теке руынан шыққан Көрұғлы туралы жырлар этникалық, тілдік және діни тұрғыда әр түрлі болып келетін қазақ, түрік, әзірбайжан, армян, грузин, өзбек, түркімен, тәжік, күрд, татар, абхаз, құмық, қарақалпақ т.б. ұлттардың фольклорында бірнеше ғасырлар бойы жырланып, халықтың сүйікті шығармасына айналған.

Бізде Көрұғлы мен оның әкесі Раушанбек батырдың ерлік істерін жалғастырған ұрпақтарына арналған эпостың жиыр­мадан астам нұсқалары мен жазбалары бар. Оларды жырлаған, таратқан, хатқа түсірген, жариялағандар: Хасен Мирбабаұлы, Қалижан Өтешұлы, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Майлықожа Сұлтанқожаұлы, Жамбыл Жабаев, Рахмет Мәзқожаұлы, маңғыстаулық Абыл мен Нұрым жыраулар, олардан үйренген Мұрын жырау т.б.

Жырдың «Хикаят Көрұғлы сұлтан» мен «Үшбу Ғауазханның қиссасы-дүр» атты салалары алғаш рет 1885 жылы Қазан қаласында араб әрпінде жарияланды. Одан кейін олар еш өзгеріссіз 1890, 1895, 1905, 1906, 1909, 1915 жылда­ры қайта басылып отырды. Кеңес заманында Көрұғлы мен оның ұрпақтарына арналған жырлар 1973 жылы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қызметкерлерінің дайындауымен жарияланды [1989 ж. қайта басылып шықты].

Томға жырдың тоғыз нұсқасы енгізілді, олар: 1. «Раушанбек». 2. «Көрұғлының көрде туғаны». 3. «Ғират жайы, Көрұғлының Райхан арабпен соғысы». 4. «Көрұғлының Шағдатқа барғаны». 5. «Көрұғлы сұлтан өлеңі». 6. «Хика­ят Көрұғлы сұлтан». 7. «Үшбу Ғауазханның қиссасы-дүр». 8. «Қисса Ғауазхан». 9. «Түркімен Қасымхан». «Көрұғлы» эпосының басқа нұсқалары келесі 49-томға енеді деп жоспар­ланып отыр.

Томға енген «Раушанбек», «Көрұғлының көрде туғаны», «Ғират жайы, Көрұғлының Райхан арабпен соғысы», «Көрұғлының Шағдатқа барғаны», «Қисса Ғауазхан», «Түркімен Қасымхан» атты нұсқалар 1973 жылғы жинақта біраз түзетулермен редакцияланып жарияланған. Сондықтан олар түпнұсқаларынан алынды.

Ал «Хикаят Көрұғлы сұлтан» мен «Үшбу Ғауазханның қиссасы-дүр» атты дастандар 1885 жылы араб әрпінде, бір кітап болып түптеліп жарияланған нұсқадан кирилл графикасына көшіріліп [көшірген-А.Ақан], баспаға еш өзгертусіз дайын­далды. Атап айтатын жайт, 1973 жылғы «Көрұғлы» жинағына осы екі шығарманың түпнұсқалық мәтіні емес, олардың қазақ тіліндегі аудармасы берілген. Бұл туралы жинақты құрастырған М.Ғұмарова былай дейді: «Бұл кітаптың сыртын­да «қазақ тілінде» деген жазу болғанымен тілі қазіргі қазақ оқушыларына түсініксіздеу болып келеді, ескі түркі сөздері көп. Сондықтан болу керек, кітапты Қазақстан зерттеу қоғамы 1940 жылы қазақтың көрнекті ақыны Жақан Сыздықовқа (1901-1978) қазіргі қазақ тіліне түсірткен көрінеді. Қазақ ССР Ғылым академиясының М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының сұрауы бойынша Жақан Сыздықов 1968 жылы сол тексті қайта қарап жөндеді».

Сондықтан біз бұл екі мәтінді түпнұсқадағы күйінде жариялауды жөн көрдік.

Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жинаған «Көрұғлы сұлтан өлеңі» атты мәтін де араб әрпіндегі түпнұсқадан дайындалды. Аталған соңғы үш мәтін бірінші рет жарияланып отыр.

Томда қамтылған дастандардың түпнұсқалары қадім, төте жазуында, араб әрпінде кітап болып шыққан. Араб жазуын­да дауысты дыбыстардың жасырын тұратыны, бас әріптің болмайтындығы, тыныс белгілерінің қойылмайтындығы мәтіндерді дұрыс тануға едәуір қолбайлау болатыны бел­гілі. Сонымен қатар қазақ және араб тілдері әр түрлі тілдік жүйеге жататындықтан, араб әліпбиі тіліміздегі төл дыбыстар­ды таңбалауға да, оның өзіндік ерекшеліктерін байқатуға да дәрменсіз. Сондай-ақ ХІХ ғасырда араб жазуын пайдаланудың жалпыға ортақ ережелерінің болмауы да өз әсерін тигізбей қалмады.

Бұған қоса, төңкеріске дейінгі кезеңдегі халық әдебиеті үлгілерін жинап, көшірушілер және кітап етіп шығарушылар көбіне татар медреселерінде білім алғаны белгілі. Сондықтан болар, түпнұсқаларда кейбір қазақ сөздерінің өзгертіліп, татар тілінің жазу қағидалары бойынша жазылып кеткенін көруге болады. Сондай-ақ араб, парсы тілдерінен әлдеқашан еніп, төл сөздерімізге айналған біраз сөздер түпнұсқасы бойынша, мы­салы: әуес-һауас, ауа-һауа, ақыл-ғақыл, перзент-фар­зант т.б. болып жазылған. Мұндай жағдайдың бәрінде де, көбінесе, қазақ тілінің қалыптасқан жазу нормаларын сақтауға тырыстық. Сонымен бірге кейбір жағдайларда жыр ұйқасын бұзбау үшін түпнұсқалық формалар сақталды. Мәтіндерде араб, парсы және т.б. тілдерден енген сөздер де жиі кездеседі. Олар қазақ тіліне аударылып, томның соңында арнайы сөздікте топтастырылды. Ал көне түркі сөздеріне келсек, бұл топтағы сөздер қолжазбадағы жазылуы бойынша берілді. Мысалы: билән, бірлән; ерүшті; андан, андан соң; болұр; түрлік-түрлік; инану; тіріклік; деплер, дейлер, дерлер; болғандан соң, ішкен­ден соң; олтырған; дейүрлер, айтұр; үшбу; ерүр т.б. Демек, шығармалардың сөз қолданысы толық сақталды.

Сонымен қатар шығармаларды көшіруші, жинаушы, жариялаушылардың тарапынан кеткен кейбір қателер мағынасына сай түзетілді; сондай-ақ кейбір шумақтарда же­келеген сөздер мен жалғаулықтардың түсіп қалу фактілері кез­деседі. Мұндай жағдайда қажетті сөздер тік жақшаға алынып берілді: [деп], [деді] т.б.

Серияның принциптеріне сәйкес, том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелерді және олардың табылған варианттары жөнінде мәліметтерді қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерін­де жазылған түйін кіреді.

Томның көлемі-33,5 б.т.

 

 

 

  

 

49-том. Батырлар жыры

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.

Серияның бұған дейін жарияланған қырық жеті томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он бес томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 49-томы батырлар жырына арналды.

Бұл томға, негізінен, түркімен халқының ұлттық батыры, аты аңызға айналған Көрұғлының ерлікке толы өмірін баян­дайтын бірнеше жыр нұсқасы енді. Олар: Әбділда Жүргенбаев, Ерғали Есенжолов, Әміреш Жұмағазин, Ертай Құлсариев, Асайын Хангелдин нұсқалары.

«Көрұғлы» эпосының сюжеті ХVІ-ХVІІ ғасырларда оңтүстік Әзірбайжанда болған халық көтерілісіне байланыс­ты тарихи оқиғаларға негізделген. Сонымен қатар жырда аталған қозғалыстың көсемі ретінде дәріптеліп, халық ба­тыр тұлғасында көрінетін Көрұғлы мен оның жолдастары Әуез, Сапабек, Мұстафа, Жығалы бек т.б. ерліктері кеңінен суреттеледі. Анығында түркімен эпосының аңыздық, миф­тік үлесі басым. Орта ғасырларда Солтүстік Хорасан мен Оңтүстік Әзірбайжан арасын мекен еткен түркіменнің теке руының батыры жайындағы халық эпосының сюжеті көршілес әзірбайжан, армян, иран, грузин, түрік, татар, құмық, тәжік, өзбек, қарақалпақ, қазақ елдерінің фольклорына еніп, көптеген ұлттық версиялардың тууына негіз болғаны байқалады.

«Көрұғлы» эпосы қазақ арасына да ертеден мәлім, халық сүйіп тыңдаған таңдаулы батырлар жырының бірі. Кезінде бұл ғажайып фольклор туындысын маңғыстаулық Абыл жы­рау бастаған бір шоғыр талантты жыршы-ақындар қазақша жаңғыртып, сахара тыңдаушыларының құлақ құрышын қандырған.

Сондай-ақ «Көрұғлының» бірнеше нұсқасын Сыр сүлейлері де түрленте дамыта жырлағанын білеміз. Жиенбай, Оңғар, Баспан, Жәмет, Әбілда, Рахмет сынды таланттардың орындауындағы эпостың мәтінмен нотаға түсірілген жыр мақамы біздің заманымызға жетті. Ал «Көрұғлы» эпосын атақты Майкөт, Жамбыл, Құлмамбет сынды Жетісу жырау-жыршыларының да талай түндер бойы айтқаны туралы деректер бар.

Томға енген жыр нұсқаларының тілі-көркем, сюжет­тері-қызық. Олардың мәтінінен қазақтың әр өңірінен шыққан жыршы-ақындардың эпикалық мектебіне тән стиль­дік қолтаңбалары, айту мәнерлері мен жергілікті тіл ерек­шеліктері айқын сезіледі. Ұсынылып отырған «Көрұғлы» эпосының нұсқаларының көпшілігі бұрын-соңды жарияланба­уы және зерттеу назарына ілінбеуі де аталған жырдың ғылыми құндылығын арттыра түседі.

«Бабалар сөзі» сериясының кезекті қырық тоғызыншы томы бұл көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-26 б.т.

 

 

  

 

 

 

50-том. Батырлар жыры

 

«Бабалар сөзі» сериясының 50-томына «Қырымның қырық баты­ры» эпикалық топтамасының «Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары» шежірелік циклына жататын «Аңшыбай», «Парпария», «Құттықия», «Едіге», «Нұрадын», «Мұса хан», «Орақ, Мамай», «Қарасай, Қази» жыр­лары және «Қарадөң батыр және оның ұрапақтары» шежірелік циклының «Қарадөң», «Жұбаныш», «Сүйініш», «Ер Бегіс», «Көгіс, Тегіс», «Тама», «Тана» жырлары енді. Бұл эпикалық туындыларға XIV-XVI ғасырлардың тарихи оқиғалары негіз болған.

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле­кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.

Серияның бұған дейін жарияланған қырық тоғыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он жеті томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен­дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.

Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 50-томы батырлар жырына, атап айтқанда, «Қырымның қырық батыры» эпикалық циклына арналды.

Мұрын жырау Сеңгірбекұлынан жазылып алынған «Қырымның қырық батыры» атты бас қаһармандары қырық бір батыр болып табылатын отыз бес жырдан құралған эпикалық жырлар циклы-әлем мәдениетінде маңызды орын ала­тын ерекше құбылыс. Бұл пікірдің дұрыстығына Қ.Сәтбаев, Н.Сауранбаев, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, С.Садырбаев, О.Нұрмағанбетова, М.Ғұмарова, С.Қасқабасов, Қ.Сыдиықұлы, Ш.Ыбыраев, С.Қондыбай және өзге де қазақ ғалымдарының зерттеулерімен қатар сыртқы жұрт өкілдерінің еңбектерін де оқи отырып анық көз жеткіземіз. Мысалы, 1944 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия фольклоры туралы бүкілодақтық ғылыми конференция қаулысында бұл эпостың дүниежүзілік маңызы бар екені арнайы атап өтілді. Акаде­миктер-В.М.Жирмунский мен Е.М.Мелетинскийдің іргелі ғылыми еңбектерінде де «Қырымның қырық батырының» танымдық, тарихи, рухани және көркемдік айрықша құндылығы жан-жақты ашып көрсетілген.

Ғылыми қауым мен жалпы оқырман осылайша аса ілтипат­пен қарсы алған рухани мұраның жариялану арқылы жалпы көпшілікке таныстырылуы қыруар еңбек пен уақытты талап етері мәлім.

1963 жылы жарық көрген «Батырлар жыры» атты екі томдық жинақтың екінші томында «Манашыұлы Тұяқбай», «Ақжонасұлы Ер Кеңес» жырлары, 1964 жылы басы­лып шыққан «Батырлар жыры» атты кітапта «Қарадөң», «Жұбаныш», «Сүйініш», «Ер Бегіс», «Тегіс, Көгіс», «Тама» жырлары алғаш рет баспа бетін көрді Осы аталған жырлар «Ақсауыт» жинағының ІІ томына (1977) да енді.

«Қырымның қырық батыры» эпикалық топтамасын құрайтын отыз бес жырдың үлгілері «Қазақ халық әдебиеті» көптомдығының «Батырлар жыры» атты сериясының 5-томы (1989) және 6-томында (1990) басылды. Бұл жинақтарды құрастырып, ғылыми түсініктерін жазғандар- О.Нұрмағамбетова мен Қ.Сыдиықұлы. Ол уақыттағы жарияланымдардың барлығы цензураның қатаң сүзгісінен өтіп, үстем идеологиялық ұстанымдарға, коммунистік көзқарасқа сәйкес келгенде ғана көпшілікке ұсынылып отырғаны баршаға аян. Біз сөз етіп отырған жинақтарды баспаға дайын­даушылар да сол талапқа бағынуға мәжбүр болды. Соның сал­дарынан жыр мәтіндерінің көптеген тұстары қысқартылған немесе өңделген. Оның үстіне екі нұсқа күйінде қағазға түсірілген «Аңшыбай батыр», «Қарасай, Қази», «Қарадөң батыр», «Жұбаныш» атты жыр нұсқаларының бір-біреулері ғана кітапқа кіргізілді. Қолдарыңыздағы кітапта эпостың түпнұсқасын өзгеріссіз оқырманға жеткізуге, барлық нұсқаларын беруге күш салдық.

«Қырымның қырық батырын» жыршының өзі «Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары», «Қарадөң батыр және оның ұрпақтары» және «Жеке батырлар» деп аталатын үш салаға бөліп жырлағаны белгілі. Бұл томға алдыңғы аталған салаға жататын жырлар түгелдей және екінші салаға жататын эпикалық туындылардың «Шора», «Нәрік» жырларынан өзгелері енгізілді.

«Аңшыбай және оның ұрпақтары» атты шежірелік циклды құрайтын сегіз жырдың бас қаһармандары-Аңшыбай, Пар­пария, Құттықия, Едіге, Нұрадын, Мұса хан, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази атты он батыр.

Бұл кейіпкерлердің алғашқысы тек Мұрыннан жазы­лып алынған жырларда және «Қарасай, Қази» жырының Маңғыстаудан табылған, белгісіз жыршыдан жазылып алынған нұсқасында, сонымен қатар ноғайдың «Эдиге» атты жырында ғана кездессе, Парпария деген есімді Мұрын жырау репертуарындағы жырлардан және жоғарыда аталған ноғай жырынан ғана ұшырастырамыз. Едігенің әкесі ретінде сөз бо­латын Құттықия және Едігенің шөбересі-Мұса туралы жеке жырлар тек осы циклда ғана бар. Едігенің ұлы-Нұрадын да жеке жырдың кейіпкері ретінде осы эпикалық топтамада және профессор А.В.Васильев жазып алған тағы бір қазақ жырында ғана көрінеді.

Мұрын айтқан «Едіге», «Орақ, Мамай» жырлары бұл жырдың өзге түркі халықтары мен қазақтар арасындағы нұсқаларынан өзіндік соны сипаттарымен дараланады.

Қазақтар арасында отыздан астам үлгісі сақталған «Қарасай, Қази» атты жыр өзге халықтарда кездеспейді. Бұл туындының Мұрын жырау нұсқасы қайталанбас айшықтарға толы.

«Қарадөң батыр және оның ұрпақтары» шежірелік циклына жататын «Қарадөң», «Жұбаныш», «Сүйініш», «Ер Бегіс» атты жырлардың бас қаһармандары өмірде болғандығынан, оқырман қауым осы жырлармен танысу барысында ғана хабардар болса, «Тама» жырында Жетіруға жататын рулардың бірінің атасы дәріптелетіні осы циклдың ең соңғы екі жырының бас кейіпкер­лері Нәрік пен оның ұлы Шора екендігінен айқын аңғарылады. Ал Таманың әкесі Көгіс екенін осы эпикалық топтамадағы «Көгіс, Тегіс» жырымен қатар, «Қарасай, Қази» жырының Мұрыннан өзге жыршылар айтқан бірнеше нұсқасын және «Шора батыр» жырының татарлар арасынан жазып алынған үлгілерін оқи отырып, білеміз. 

«Қырымның қырық батыры» эпопеясы осындай тосын мағлұматтарымен де, көркемдік деңгейінің жоғарылығымен де ерекшеленеді.

«Бабалар сөзі» сериясының кезекті елуінші томы бұл көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды.

Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кезде­сетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де­ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

Томның көлемі-29 б.т.

 

 

Соңғы жаңалықтар