Балалар сөзі - даналар көзі

АСТАНА. ҚазАқпарат - «ҚазАқпарат» халықаралық ақпараттық агенттігі Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2015 жылы Қазақ хандығы құрылуының 550 жылдығын өткізу туралы бастамасына орай, «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында шыққан 100 томдық ауыз әдебиетінің жыр-толғаулары, қисса-дастандар, сөз ұстаған шешендер мен билерімізден қалған нақылдар, тарихи жәдігерлерді оқырмандар назарына тартып келе жатқандығы белгілі. Бүгін осы «Балалар сөзі» 100 томдығына қысқаша шолуды ұсынамыз.
None
None

1-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН
Кеңестiк дәуiрге дейiн қазақ фольклорының мәтiндерi, негiзiнен, араб әрпiнде басылғаны белгiлi. Ал, араб жазуында дауысты дыбыстардың жасырын тұратыны, бас әрiптiң болмайтындығы, тыныс белгiлерiнiң қойылмайтындығы мәтiндердi дұрыс оқуға едәуiр қолбайлау болады. Сонымен қатар қазақ және араб тiлдерi әр түрлi тiлдiк жүйеге жататындықтан, араб әлiпбиi тiлiмiздегi төл дыбыстарды таңбалауға да, оның өзiндiк ерекшелiктерiн байқатуға да дәрменсiз. Сондай-ақ, ХIХ ғасырда араб жазуын пайдаланудың жалпыға ортақ ережелерiнiң болмауы да өз әсерiн тигiзбей қалмады. Сондықтан томдарды дайындау барысында қолжазбаларды дұрыс оқу үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi.
Бұған қоса, төңкерiске дейiнгi кезеңдегi халық әдебиетi үлгiлерiн жинап көшiрушiлер және кiтап етiп шығарушылар татар медреселерiнде бiлiм алды. Қазақ кiтаптарының басым көпшiлiгi Қазанда жарық көрдi. Сондықтан болар, қазан төңкерiсiне дейiн жарық көрген мәтiндерде кейбiр қазақ сөздерiнiң өзгертiлiп, татар тiлiнiң жазу қағидалары бойынша жазылып кеткенiн көруге болады.
Сондай-ақ, дастандарда араб, парсы тiлдерiнен әлдеқашан енiп, төл сөздерiмiзге айналған көптеген сөздер түпнұсқасы бойынша, мысалы: нәр-наһар, ақыл-ғақыл, өнер-һөнер, перзент-фарзант, т.б. болып жазылған.
Мұндай жағдайдың бәрiнде де, көбiне, қазақ тiлiнiң қалыптасқан жазу нормаларын сақтауға тырыстық. Сонымен бiрге кейбiр жағдайларда жыр ұйқасын бұзбау үшiн түпнұсқалық формалар сақталды. Ал көне түркi сөздерiне келсек, бұл топтағы сөздер қолжазбадағы жазылуы бойынша берiлдi. Мысалы: қара-сәна; бiлән, бiрлән; ерүштi; андан соң, андан; жылағаш, бiткеш; болұр; берлесе; түрлiк-түрлiк; инану; тiрiклiк; деплер, дейлер, дерлер, жiбердiлер, тастадылар, келерлер; өлтiретұрған; болғандан соң, iшкенден соң, т.б.
Кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтардың түсiп қалу фактiлерi кездеседi. Мұндай жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiледi: [деп], [дедi], т.б.
Аталған серия фольклорымыздың алтын қорындағы маңызды саласы болып табылатын дастандық эпостың бiр тармағы- тақырыптық, сюжеттiк ауқымы өте кең хикаялық дастандардан басталады. Олар сегiз том құрайды.
Серияның алғашқы томына енген дастандар: «Сыршы молда», «Ғаяр қатын», «Қисса Зейне Зайуб», «Жетiм көдек», «Орқа-Күлше», «Қисса Таһир».
Бұл шығармалардың сюжеттерi өте көне, мысалы, «Ғаяр қатын» дастанының сюжетi б.д.д. I ғасырда қағазға түсiрiлген, ал «Сыршы молданың» сюжетi бiздiң дәуiрiмiздiң V-VI ғасырларында құрастырылған «Шукасаптати» кiтабынан белгiлi.
«Ғаяр қатын» дастанынан басқа, томға енгiзiлiп отырған шығармалар кирилл әрпiнде алғаш рет баспаға ұсынылып отыр.
Томның көлемi-22,5 б.т.

2-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Бұл серияның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, оның сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйін кiредi.
«Бабалар сөзi» сериясының оқырман жұртшылыққа ұсынылып отырған екінші томы жарық көрген бiрiншi томы секiлдi хикаялық дастандарға арналған.
Бұл томға хикаялық мазмұндағы 9194 жолдан тұратын «Шаһмаран» дастаны енiп отыр.
«Шаһмаран»-көп қабатты, көп тақырыпты, сюжетi шытырман шығарма. Оның негiзгi идеясы-жалпыадамзаттық рухани құндылықтарды дәрiптеу, жоғары адами қасиеттердi насихаттау, үндеу.
Шығармада көне дәуiрлерде қалыптасқан тотемдiк түсiнiктерге негiзделген архаикалық мифтер, қиял-ғажайып ертегiлер мен дастандық эпостың көптеген мотивтерi мен сюжеттерi, Құран Кәрiм хикаяттары және шығыстық аңыз, әңгiмелер кең көрiнiс тапқан. Жыршы оларды мазмұнына сәйкес шығарманың негiзгi идеясын жүзеге асыру мақсатымен пайдаланып отырады.
«Шаһмаранда» ортағасырлық дүниетанымдық көзқарастар уағыздалады. Бiрақ та олар жалаң ақиқат түрiнде емес, шығыс халықтары әдебиетi мен фольклоры тұрғысынан, онда қалыптасқан көркем бейнелер арқылы және жалпы алғанда хикаялық [новеллалық] рухта талданып түсiндiрiледi.
Томды дайындау барысында ХХ ғасырдың басында араб әрпiнде басылып шыққан мәтіндерді дұрыс тану үшiн оларға мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.
Томға енiп отырған шығарманың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың кітаби үлгiлерiне тән. Мұнда араб, парсы сөздері жиі кездеседі. Олар қазақ тіліне аударылып, томның соңында арнайы сөздікте топтастырылды. Сонымен бiрге «Шаһмаран» дастанында көне түркiлік формалар сақталғанын айтып кеткен абзал. Мысалы, тiрлiк сөзi көне тiрiклiк түрiнде, илану сөзi көне инану түрiнде берiлген; деу етiстiгiнiң бiрнеше ескi формалары сақталған: дейе, дейүр, дердiлер, дейдiлер, дейе-дүр, дейүп, т.б.; «мен» тұлғалы шылау «бiрлән», «илә», «илән» түрiнде жиi қолданылған; етiстiк, сын есiм тұлғалы сөздер «дүр» тұлғасында жиi кездеседi: аян-дүр, бар-дүр, т.б.; сондай-ақ басқа да көне формалар сақталған: мысалы, айт-сәна, андан соңыра, андан соң, жақындағаш, менiм, т.б. Олар еш өзгертусiз берiлдi. Демек, түпнұсқаның сөз қолданысы толық сақталынды.
1909 жылы Қазан қаласында кiтап болып шыққан «Шаһмаран» мәтiнi араб әрпiмен жазылған түпнұсқадан еш өзгеріссіз дайындалып, кирилл әрпiнде бiрiншi рет оқырманға ұсынылып отыр.
Томның көлемi-22 б.т.

3-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзімi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйін кiредi.
«Бабалар сөзi» атты серияның үшiншi томы алғашқылары тәрiздi хикаялық дастандарға арналған, олар: «Қисса Шеризат», «Қарқабат», «Құлқаныс-Зеберше», «Қисса Гүлшаһра дохтари сұлтан Кашмир».
Дастандық эпостың маңызды, көлемдi, бай бөлшегiн құрайтын, оқиғасы қызықты болып келетiн хикаялық дастандар тақырып жағынан сан алуан. Мысалы, әйелдiң аярлығы, даналығы мен адалдығы туралы, асқан ақыл мен айланы дәрiптейтiн, достық пен даналық, алдауыштар мен аярлар туралы, тарихи кейiпкерлердiң кеңдiгiн, зейiндiлiгiн, жомарттығын, қайырымдылығын және басқа да тұлғалық қасиеттерiн суреттейтiн дастандар, т.с.с.
Сонымен бiрге бiраз хикаялық дастандардың негiзгi сарыны-махаббат тақырыбы. Мұнда да екi жас ғашықтық аңсары үшiн күреседi, көп қиындық көредi, әр түрлi ситуацияға түседi. Бiрақта кейiпкерлердiң осы жолдағы iс-әрекеттерi мiндеттi түрде хикаялық сипатта болады; олар кедергi-қиындықтарды ақыл- айла, өмiрлiк тәжiрибе, тапқырлық, зейiндiлiк арқасында жеңедi. Бұл шығармалар күлкiлi, нанымсыз эпизод, мотивтерге толы. Томда жарияланып отырған дастандар негiзiнен сол үлгiде.
Хикаялық дастандардың сюжеттерi көбiнесе шығыстық болып келетiнi белгiлi. Мысалы, томға ұсынылып отырған, тақырыбы бiр болғанымен арасында айтарлықтай айырмашылығы бар «Қисса Шеризат» пен «Қарқабат» және «Қисса Гүлшаһра дохтари сұлтан Кашмир» дастандарының дүниеге келуiне орта ғасырларда өте кең тараған, көбінесе қара сөз үлгiсiнде әңгiмеленген парсылық қисса, хикаяттар себепшi болған. Ал «Құлқаныс-Зеберше» дастанында ұлттық эпосымызға тән құдалық салтына негiзделген архаикалық сюжет новеллалық үлгiде дамып, дастан фабуласы көптеген хикаялық мотив, оқиға, эпизод, көрiнiстермен байыған.
Томды дайындау барысында ХIХ ғасырда араб әрпiнде жазылған қолжазбалар мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.
Жарияланып отырған мәтiндерде байырғы жалпытүркiлiк сөздер мен грамматикалық формалардың, қазiр қолданыстан шығып ұмытыла бастаған көне қазақ сөздерi мен жергiлiктi [диалект] сөздердiң жиi ұшырасатынын атап айтқан жөн. Олар түпнұсқалық түрiнде берiлдi, демек шығармалардың сөз қолданысы толық сақталады. Ал бiр топ парсы, араб тiлiнен ауысқан сөздер қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды.
«Қарқабат» пен «Құлқаныс-Зеберше» мәтiндерi Кеңес дәуiрiнде бiр рет ғылыми-көпшiлiкке арналған жинақта бiраз түзетулермен, редакцияға ұшырап жарияланған. Томда ол мәтiндер түпнұсқадан дайындалып, еш өзгерiссiз берiлiп отыр.
«Қисса Шеризат» дастаны 1870 жылғы қолжазбадан еш өзгерiссiз дайындалып, қалың оқырманға алғаш рет ұсынылып отыр.
«Қисса Гүлшаһра дохтари сұлтан Кашмир» 1901 жылы Қазан қаласында араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптан дайындалды. Мәтiн бiрiншi рет оқырманға ұсынылып отыр.
Томның көлемi-20,5 б.т.

4-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады. Ол варианттар бiр томда жинақталмаса, ғылыми жұмыстардың барысына қарай кейiнгi томдарда басылады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
«Бабалар сөзi» атты серияның төртiншi томы алғашқылары тәрiздi хикаялық дастандарға арналды.
Хикаялық дастандар-дастандық эпосымыздың өте көлемдi, маңызды, бай саласы. Олардың басым көпшiлiгi ХIХ ғасырда туындап, 1917 жылға дейiн араб әрпiнде кiтап болып жарық көрдi, қолжазба күйiнде сақталып тұрғандары да аз емес.
Өкiнiшке орай, бұл туындылар ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында ғана дастандық эпостың басқа түрлерiнен ажыратылып жүйеленiп, олардың жанрлық нышандары сипатталып, хикаялық [новеллалық] деп жiктелiп, бiрнеше үлгiлерi көпшiлiкке арналған жинақтарда жарияланды.
Ұсынылып отырған томға үш дастан енгiзiлiп отыр, олар: «Қисса Хатымтай жомарт», «Хикаят дастан Хатымтай», «Қисса Қасым жомарт». Бұл дастандарға сақилығымен, кеңпейiлдiгiмен белгiлi болған Хатымтай жомарт пен Қасым жомарттың атына байланысты туған аңыз-әңгiмелер арқау болған.
Томды дайындау барысында ХІХ ғ. аяғында, ХХ ғ. басында араб әрпiнде кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.
Томға еніп отырған шығармалардың тілі мен сөз саптау мәнері дастандық эпостың кітаби үлгілеріне тән. Мұнда араб, парсы сөздері жиі кездеседі. Олар қазақ тіліне аударылып, томның соңында арнайы сөздікте топтастырылды. Сонымен бірге мәтіндерде көне түркілік формалар сақталғанын айтып кеткен лазым, мысалы: тірік; таң атқаш; көргеш; тілей-дүрмін; абзал-дүр; бағырым; бірлән, білән, илә, илән; бар-сәна, т. б. Олар еш өзгертусіз берілді. Демек, түпнұсқаның сөз қолданысы толық сақталынды.
1897 жылы Қазан қаласында жарық көрген «Қисса Хатымтай жомарт» атты шағын дастан, сондай-ақ, 1913 жылы Қазан қаласында орналасқан Домбровский баспаханасынан кiтап болып шыққан өте көлемдi «Хикаят дастан Хатымтай» мәтiнi Қазан төңкерiсiнен кейiн бiрiншi рет оқырманға ұсынылып отыр. Ал «Қисса Қасым жомарт» Кеңес дәуiрiнде бiр-ақ рет көпшiлiкке арналған жинақта бiраз түзетулермен, редакцияға ұшырап жарияланған.
Томға енген мәтiндер түпнұсқадан дайындалып, еш өзгерiссiз берiлiп отыр.
Томның көлемi-20,5 б.т.

5-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты көп томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық мәтiндердi түгел жарыққа шығару.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
«Бабалар сөзi» атты серияның бесiншi томы алғашқылары тәрiздi хикаялық дастандарға арналған, олар: «Қағира мен Таймұс», «Хикаят Сәлiмжан», «Хикаят Марғұба қатын», «Балықшы илә ғифрит қиссасы», «Қисса Тәжбақыт-Хоршаһра қыз», «Қисса үш қыз».
Бұл шығармалардың тақырыбы сан алуан: әйелдiң аярлығы, даналығы мен адалдығы туралы, шын достықты, асқан ақыл мен айланы дәрiптеу, т.б. Дастандарда кейiпкерлердiң өмiрi мысалға алынып, олардың тағдыр-тауқыметi арқылы адам бойындағы жаман қасиеттер сыналып, iзгi қасиеттер дәрiптеледi, жақсылық пен жамандық туралы ғибрат айтылады.
Томға енген барлық дастандар шығыс халықтарының фольклорында байырғы заманнан белгiлi боп, бертiн келе кiтаби ескерткiштерде жарияланған шығармалардың сюжеттерiн арқау еткен. Мысалы, «Хикаят Марғұба қатын» дастанының мазмұны «Мың бiр түннiң» 489-490-түндерiнде айтылатын әңгiмеден, «Балықшы илә ғифрит қиссасы» «Мың бiр түннiң» 4-10-түндер аралығында айтылатын әңгiмеден өрбiген, «Қағира мен Таймұстың» сюжетi «Тотынаманың» 24-түнiнде айтылатын сюжетке ұқсас, т.б. Сондай-ақ, кейбiр дастандар ғылымда «рамалық композиция» деп аталатын әдiс бойынша жырланған, сондықтан олардың құрамында, мысалы, «Қисса үш қыз», «Балықшы илә ғифрит қиссасы» дастандарында бiрнеше аралық әңгiмелердi кездестiруге болады.
Томды дайындау барысында 1889-1911 жылдар аралығында араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптар мен 1870-1930 жылдары жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.
Жалпы бұл шығармалардың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың кiтаби үлгiлерiне тән. Мұнда араб, парсы сөздерi жиi кездеседi. Олар қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды. Сонымен бiрге мәтiндерде байырғы жалпытүркiлiк сөздер мен грамматикалық формалар, көне және жергiлiктi [диалект] қазақ сөздерi баршылық. Олар түпнұсқалық қалпында берiлдi. Демек, шығармалардың сөз қолданысы толық сақталды.
Томға енген мәтiндер еш өзгерiссiз түпнұсқалардан дайындалды: «Қағира мен Таймұс» шамамен 1870-1900 жылдар аралығында жазылған қолжазбадан, «Хикаят Сәлiмжан» 1896 жылы Қазан қаласында араб әрпiнде жарық көрген кiтаптан, «Хикаят Марғұба қатын» 1889 жылғы басылымнан, «Балықшы илә ғифрит қиссасы» 1911 жылғы кiтаптан, «Қисса Тәжбақыт-Хоршаһра қыз» 1906 жылғы кiтаптан, «Қисса үш қыз» 1897 жылғы кiтаптан әзiрлендi.
Жарияланып отырған дастандардың бәрi алғаш рет оқырманға ұсынылып отыр.
Томның көлемi-21,5 б.т.


6-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады. Ол варианттар бiр томда жинақталмаса, ғылыми жұмыстардың барысына қарай кейiнгi томдарда басылады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
«Бабалар сөзi» атты серияның алтыншы томы алғашқылары сынды хикаялық дастандарға арналды. Ұсынылып отырған томға төрт дастан енгiзiлiп отыр, олар: «Болат, Жанат», «Қисса самұрық», «Қисса Жәмшид», «Алтын балық».
Бұл шығармалардың түп төркiнi шығыс халықтарының фольклоры мен әдебиетiнен алынған. Мысалы, «Қисса самұрық» пен «Алтын балық» дастандары «Мың бiр түн» ертегiлерiнiң желiсiмен жырланған. «Қисса Жәмшидтiң» бас кейiпкерi Жәмшид-парсылардың көне аңыздары мен Фердаусидiң «Шаһнамасы» бойынша ежелгi Иранның аты аңызға айналған ежелгi патшасы. Бірақ дастан кейіпкері «Шаһнаманың» бас қаһармандарының бірі-жер-жүзін билеген, мейірімді Ахурамаздадан күш-қуат алып отырған Жәмшид патшаға ұқсамайды. Ол кезек-кезек үш сұлуға ғашық болып, солармен қосылу үшiн бар жiгерiн жұмсап, аянбай күрескен әншi, домбырашы, сал-серi үлгiсiнде суреттеледi. Демек, көне миф, аңыздардан, тарихи құжаттардан белгiлi Жәмшид бейнесi өзгерiске ұшырап, дастанда романдық-хикаялық кейiпкер ретiнде бейнеленедi. Ал «Болат, Жанат» дастаны «жазықсыз қуғынға ұшыраған жандар» туралы көптеген халықтардың фольклорында белгiлi халықаралық сюжетке құрылған.
Бұл дастандардың сюжетi шытырман, оқиғасы таңғажайып.
Томды дайындау барысында 1917 жылға дейiн араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптар мен араб әрпiнде жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер тiк жақшаға алынып берiлдi.
Жалпы бұл шығармалардың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың кiтаби және ауызша жырланған үлгiлерiне тән. Мұнда араб, парсы сөздерi жиi кездеседi. Олар қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды. Сонымен бiрге мәтiндерде байырғы жалпытүркiлiк сөздер мен грамматикалық формалар, көне және жергiлiктi [диалект] қазақ сөздерi баршылық. Олар түпнұсқалық қалпында берiлдi. Демек, шығармалардың сөз қолданысы толық сақталды.
Томға енiп отырған «Қисса самұрық» пен «Алтын балық» дастандары алғаш рет оқырманға ұсынылып отыр. Ал «Болат, Жанат» пен «Қисса Жәмшид» бұрын көпшiлiкке арналған жинақтарда жарияланғанымен, ғылыми басылымдарға қойылатын талаптарға сай, түпнұсқадан еш өзгерiссiз дайындалып, оқырманға алғаш ұсынылып отыр.
Томның көлемi-22 б.т.

7-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады. Ол варианттар бiр томда жинақталмаса, ғылыми жұмыстардың барысына қарай кейiнгi томдарда басылады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
«Бабалар сөзi» сериясының беташары-ХIХ ғасырда кең дамып, фольклорымыздың тәуелсiз, толыққанды жанры ретiнде қалыптасқан қазақ дастандары түрлiк сипаты мен ерекшелiктерiне орай дiни, хикаялық, ғашықтық, қаһармандық болып жiктеледi.
Серияның алғашқы тоғыз томын хикаялық дастандар құрайды. Олардың мазмұны қызықты, оқиғасы шытырман, сюжеттерiнiң түп төркiнi көбiне шығыстық я халықаралық болып келедi.
Оқырманға ұсынылып отырған аталмыш серияның жетiншi томы алғашқылары сынды хикаялық дастандарға арналған; бұған өте көлемдi, 9312 жолдан тұратын «Әбуғалисина, Әбiлхарис» дастаны енiп отыр. Бұл шығарма 980-1037 жылдары өмiр сүрген белгiлi ойшыл, ғұлама Ибн Синаға [Авиценна] арналған. Бiрақ бұл тарихи шығарма емес. Дастанның бас кейiпкерi өзiнiң прототипi-тарихи Ибн Синадан мүлде алшақтап кеткен, түптеп келгенде ол бұқара халықтың бақытты өмiр сүруiн, әдiлеттiлiктi аңсаған арман-қиялынан туған типтелген фольклорлық бейне.
Томды дайындау барысында 1917 жылға дейiн араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптар мен араб әрпiнде жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер тiк жақшаға алынып берiлдi. Мәтiнде кездескен араб, парсы және орыс сөздерi қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды.
Жалпы бұл шығарманың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың ауызша жырланған үлгiлерiне тән.
Томда жарияланып отырған мәтiн 1990 жылы ғылыми- көпшiлiкке арналған жинақта бiраз қысқарту, редакциялық өзгертулермен жарық көрген. Мәтiн осы жарияланымға қолжазбадан еш өзгерiссiз дайындалды.
Томның көлемi-21 б.т.

8-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
Оқырманға ұсынылып отырған аталмыш серияның сегiзiншi томына өте көлемдi 11917 жолдан тұратын «Қисса қырық уәзiр» дастаны енiп отыр.
Дастанның негiзгi ой-өзегi-патшаның ерке жас тоқалы бәйбiшеден туған өгей баласына ғашық болып, оған көңiл бiлдiрiп, бетi қайтқан соң, жала жапқан мекерлiгiн сынау, баланың адалдығын дәрiптеу.
«Қисса қырық уәзiр» туралы дастан бiр-бiрiне жалғасып, оқиғалары кезектесiп дамып отыратын көптеген хикаялардан құралады. Хикаялардың мазмұнын шым-шытырық, дiни фантазия мол араласқан-дiни әпсаналар, тарихи аңыздар, кемел билеушiлер туралы әңгiмелер, мысалдар, мифтер, қиял- ғажайып ертегiлер құрайды.
Яғни, қазақ арасында кең тараған «Тотынаманың тоқсан тарауы», «Бақтиярдың қырық бұтағы», «Мың бiр түн» атты топтамалар секiлдi «Қисса қырық уәзiр» де сексеннен астам хикаялардан құралған. Олардың әрбiреуiнiң жеке-жеке атаулары бар.
«Мың бiр түн» сюжетiнен алынып жазылған бұл шығармада өсиет, тәрбиелiк әсерi мол мысалдар, ғажайып оқиғалар, т.б. тартымды суреттелген. Өсиет-өнегелiк сюжеттердiң мақсаты- адам мiнезiнiң сан қырын ашып, жаманын түзеп, адамгершiлiк тәрбиесiн көрсету. Сол сияқты бұл дастаннан көптеген тарихи, этнографиялық мағлұматтар да табуға болады.
Томға енiп отырған мәтiн 1911 жылы Қазан қаласында араб әрпiнде жарық көрген кiтаптан еш түзетусіз әзiрленiп, кирилл әрпiнде оқырманға алғаш рет ұсынылып отыр.
Томның көлемi-26,75 б.т.
9-том. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
Оқырманға ұсынылып отырған «Бабалар сөзi» сериясының тоғызыншы томы алғашқылары сынды хикаялық дастандарды қамтиды. Ал серияның келесi оныншы томы дiни дастандарға арналады. Олар жетi том құрайды деп жоспарлануда. Бiрақ хикаялық дастандарымыз сол тоғыз томда жарияланған үлгiлермен шектелмейтiнi анық. Бiздiң сараптауымызша, осы iспеттес шығармаларды қамтитын тағы бiр-екi том дайындалады. Олар кейiнiрек әзiрленген бойда баспаға ұсынылады.
Осы томға енiп отырған дастандар: «Бақтияр қиссасы», «Қисса Шәкiр, Шәкiрат падиша Һашым балалары», «Қисса шаһ Ғаббас ұғлы Иранғайып», «Қисса Һамра, Хұсрау патша», «Қисса мәлiк Хасен». Бұл шығармалардың түп-төркiнi әр түрлi. Мысалы, «Бақтияр қиссасы» парсы тiлiнде жазылған ортағасырлық «Бахтияр-наме» желiсiмен жырланған, «Қисса Һамра, Хұсрау патша»-ортаазиялық түркi халықтарында «Хурлукга-Хемра» атымен белгiлi жырдың қазақ нұсқасы, ал «Қисса мәлiк Хасен», «Қисса Шәкiр, Шәкiрат падиша Һашым балалары», «Қисса шаһ Ғаббас ұғлы Иранғайып» Шығыс пен Батыс халықтарының ертегiлiк эпосында кең тараған мотив пен сюжеттерге негiзделген.
Бұл дастандардың сюжеттерi шытырман, оқиғасы қызықты, композициясы жинақы, ғибраты мол. Мұнда адалдық пен тазалық, адамгершiлiк, достық, пәктiк, iзгiлiк, қайырымдылық, т.б. адами қасиеттер дәрiптеледi.
«Бақтияр қиссасы» мен «Қисса Һамра, Хұсрау патша» дастандары кирилл әрпiнде алғаш басылып отыр. Ал «Қисса Шәкiр, Шәкiрат падиша Һашым балалары», «Қисса шаһ Ғаббас ұғлы Иранғайып» пен «Қисса мәлiк Хасен» дастандары 1986, 1995 жылдары әдеби жинақтарда бiраз түзетулермен редакцияланып жарияланған.
Томға енген мәтiндер Қазан төңкерiсiне дейiн жарық көрген түпнұсқалық басылымдардан еш өзгерiссiз дайындалды.
Томның көлемi- 24,75 б.т.


10-том. Діни дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
«Бабалар сөзi» сериясының алғашқы тоғыз томы хикаялық дастандарға арналған. Оқырманға ұсынылып отырған оныншы томға дiни дастандар енгiзiлiп отыр. Олар не бары жетi том құрайды деп жоспарлануда.
Бұрынғы Ресей империясында кiтап бастыру өндiрiсi ХVIII ғасырдың екiншi жартысынан бастап кең дамыды. Сонда Ресей империясының құрамына бодан ретiнде енген мұсылман дiнiн ұстанған түркi халықтары, солардың iшiнде қазақтар үшiн басылған бiрiншi кiтап-Құран Кәрiм болғаны белгiлi. Ол 1771 жылы 3800 данамен жарық көрдi.
Ал қазақ тiлiндегi кiтаптар жүйелi түрде ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап Ресейдiң әр түрлi қалаларында ашылған баспаханаларда араб әрпiнде терiлiп, басылып отырды. Сол басылымдардың көпшiлiгi-рухани құндылықтарымыздың маңызды һәм айрықша бөлiгi болып табылатын дiни дастандар болатын. Ол заңды құбылыс. Көптеген халықтардың жарық көрген бiрiншi кiтаптары дiни мазмұнда болғаны тарихтан белгiлi.
Мыңдаған данамен жарияланған дiни дастандар ел арасына тарап, ықпалын онан сайын күшейттi. Кiтап болып шыққан шығармалармен бiрге, жарияланбаған, әр түрлi архивтерде, фондыларда сақталып, бiзге қолжазба күйiнде жеткен дастандар да аз емес. Өкiнiшке орай, Қазан төңкерiсiнен кейiн бұл сипатты әдебиетке бiрден тыйым салынып, олар оқырман үшiн жабық күйiнде қалып отырды.
Оныншы томға кiрген шығармалар мыналар: «Киiк», «Қақпанға түскен киiктiң хикаясы», «Дариға қыз», «Қисса Шаһизинда», «Қубас», «Қисса жұмжұма», «Үшбу қисса Зеңгiр жүһүд», «Хикаят Тәжiлмәлiк», «Һаза кiтап Мұхаммед-Ханафия», «Мұхаммед-Ханафия хазiрет Әли ұғлының Табут па-дишамен соғысқаны», «Мұхаммед-Қанапия». Жарияланып отырған мәтiндердiң тақырыптары сан алуан болғанымен, олардың негiзгi идеясы бiр, ол-жалпы адамзаттық рухани құндылықтарды насихаттау.
Томға енгiзiлiп отырған кейбiр дастандардың үзiндiлерi газет-журналдарда жарияланғанымен, 1994 жылы «Ел қазынасы-ескi сөз» атты кiтапта жарияланған «Киiк», «Қубас» дастандарынан басқасы арнайы фольклорлық жинақтарда жарық көрген емес, яғни кирилл әрпiнде тұңғыш рет басылып отыр.
Томды құрастырып, ғылыми түсініктерін жазған Б. Әзібаева, мәтіндерді дайындап, баспаға әзірлеген Б. Әзібаева, Ж. Рақышева.
Томның көлемi-22,5 б.т.


11-том. Діни дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отырады. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
«Бабалар сөзi» сериясының он бiрiншi томына кiрген шығармалар: «Мұхаммед пайғамбар», «Қисса анхазiрет Расулдың Миғражға қонақ болғаны», «Қисса Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат еткен мәселесi», «Бозторғай», «Қисса Қаһарман», «Қисса уақиға Кербала үшбу-дүр», «Қисса хазiретi Айшаның тұһматы», «Қисса Мансұр әл-Халаж».
Бұл шығармалардың тақырыптары сан алуан. Мысалы, алғашқы үш дастан Мұхаммед пайғамбарға арналған. Солардың iшiнде «Қисса анхазiрет Расулдың Миғражға қонақ болғаны»-дiни тақырыпқа арналған өте көркем және көпшiлiкке кең тараған дастандардың бiрi. «Бозторғай» дастанында алғашқы төрт әдiлеттi халифаның бiрi хазiретi Әлидiң өзінің екi баласы-Хасен мен Хұсайынды кепiлге берiп, белгiсiз кедей адамды босататыны баяндалады. «Қисса уақиға Кербала үшбу-дүр» дастанының фабуласына 680 жылы Ирактың Куфа шаһарының маңында, Кербала атты шөлдi мекенде өткен тарихи оқиға өзек болған. «Қисса Қаһарманда» мифологиялық, ертегiлiк, эпикалық сюжеттер мен тұрақты мотивтер мол орын алған. «Қисса хазiретi Айшаның тұһматы» дастанында әңгiмеленетiн оқиғалар өмiрден алынған, ал «Қисса Мансұр әл-Халажда» тарихи фактiлер мен ертегiлiк, фантастикалық мотив, сюжеттер тығыз байланыста баяндалады.
Демек, дастандардың бiрi нақты болған тарихи оқиғаларға негiзделсе, ендi бiрi дiни аңыз, әңгiмелердi арқау еткен, ал тағы бiрiнiң өзегiн көне архаикалық және фантастикалық сюжеттер құрайды.
Томды дайындау барысында ХХ ғасырдың басында араб әрпiнде басылып шыққан мәтiндердi дұрыс тану үшiн оларға мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.
Томға енiп отырған шығармалардың тiлi мен сөз саптау мәнерi дастандық эпостың кiтаби үлгiлерiне тән. Мұнда араб, парсы сөздерi жиi кездеседi. Олар қазақ тiлiне аударылып, томның соңында арнайы сөздiкте топтастырылды. Сондай-ақ мәтiндерде бiрлi-жарым жалпытүркiлiк формалар да сақталған. Олар түпнұсқалық қалпында берiлдi.
Томға енген «Мұхаммед пайғамбар» дастаны М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында сақтаулы тұрған қолжазбадан дайындалды, қалған дастандар Қазан төңкерiсiне дейiн араб әрпiнде басылып шыққан кiтаптардан еш түзетусiз дайындалып, кирилл әрпiнде тұңғыш рет жарияланып отыр.
Томның көлемi-23 б.т.


12-том. Діни дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мол мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару, сол арқылы ұлттық мәдениетiмiздiң байлығын көрсету, әрi қазiргi көркем әдебиет пен өнердiң дамуына соны серпiлiс беру. Сонымен бiрге бұл басылым бүгiнгi оқырман мен ғылымға ғана емес, келешек ұрпақтың ежелгi мәдениетiмiздi бiлуiне, үйренуiне, игеруiне және зерттеуiне негiз болуды көздейдi.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том ғылыми қосымшалармен толығып отыр. Қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған ғылыми түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәліметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған резюме кiредi.
«Бабалар сөзi» атты серияның он екiншi томы алдындағы он бiрiншi том сияқты дiни дастандарды қамтиды, олар: «Қисса Зарқұм», «Зарқұм». Мұнда «Зарқұм» дастанының екi нұсқасы жарияланып отырған себебi, олардың сюжетi бiр болғанымен, бұлардың әрбiреуi де өз алдына дербес, мүлде оқшау стиль мен дәстүр аясында туған шығарма; әр нұсқаның жырлау үлгiсi мен тiлдiк жүйесiнде өзiндiк ерекшелiктерi бар.
«Қисса Зарқұм» алғаш рет 1877 жылы Қазан қаласында жеке кiтап болып жарияланған. Содан соң 1916 жылға дейiн он төрт рет мыңдаған данамен қайта басылды. Ал Майлықожа жырлаған нұсқа ел арасында кеңiнен тарап, бiзге бiрнеше қолжазба арқылы жетiп отыр.
Дастанның өлең және жыр үлгiсiнде айтылған, халыққа танымал екi көлемдi нұсқасының болуы осындай шығармаларға үлкен сұраныс болғанының айғағы.
Кеңестiк дәуiрге дейiн қазақ фольклорының мәтiндерi, негiзiнен, араб әрпiнде басылғаны белгiлi. Ал араб жазуында дауысты дыбыстардың жасырын тұрғаны, бас әрiптiң болмайтындығы, тыныс белгiлерiнiң қойылмайтындығы мәтiндердi дұрыс оқуға едәуiр қолбайлау болды. Қазақ және араб тiлдерi әр түрлi тiлдiк жүйеге жататындықтан, араб әлiпбиi тiлiмiздегi төл дыбыстарды таңбалауға да, оның өзiндiк ерекшелiктерiн байқатуға да дәрменсiз. Сондай-ақ ХIХ ғасырда араб жазуын пайдаланудың жалпыға ортақ ережелерiнiң болмауы да өз әсерiн тигiзбей қалмады.
Сондықтан томды дайындау барысында ХIХ ғасырда араб әрпiнде жазылған қолжазба мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс оқу үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп жазылды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.
1877-1916 жылдар аралығында Қазанда бiрнеше рет кiтап болып шыққан «Қисса Зарқұм» мен ХIХ ғасырда Майлықожа жырлаған «Зарқұм» дастаны түпнұсқаларынан еш түзетусiз дайындалып, кирилл әрпiнде тұңғыш рет жарияланып отыр.
Томның көлемi-20,5 б.т.

13-том. Діни дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Бабалар сөзi» атты көп томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды жарыққа шығару.
«Бабалар сөзi» атты серияның он үшiншi томы алдыңғы оныншы, он бiрiншi, он екiншi томдары сияқты дiни дастандарды қамтиды.
Қазақ ақындары «Салсал», «Кербаланың шөлiнде», «Жұмжұма», «Зарқұм», «Хазiрет Оспан», «Мұхаммед Ханафия» сияқты ондаған дiни мазмұнды, ислам дiнiнiң тарихы мен имандылықты жырлайтын дастандарды туғызды.
Олардың көбi ХIХ ғасырдың екiншi жартысында және ХХ ғасырдың басында жеке кiтап болып басылып, халық арасына қисса-хикая, дастан деген атпен кең таралды.
Дiни дастандар өзiнiң сюжеттерi, мазмұны, шығу тарихы, даму, таралу жолдары жағынан әр түрлi. Бiрақ олардың барлығы идея жағынан бiрiгедi, ол-исламдық руханият құндылықтарын насихаттау, мұсылманшылықты өмiр сүрудiң негiзi деп түсiндiру идеясы.
Аталмыш серияның он үшiншi томына «Ғазауат Сұлтан» атты шығарма енгiзiлдi.
Дастанның басты қаһарманы Сейiтбаттал (Баттал-Ғази)-түрiк фольклорлық эпосының қаһарманы. Осы дiни күрескердiң ерлiктерi дәрiптелетiн шағын дастан Қазан төңкерiсінен бұрын бiрнеше рет (1879, 1883, 1888, 1908) басылып шықты.
Ал Сейiтбатталға арналған «Ғазауат Сұлтан» атты өте көлемдi, 18094 жолдан тұратын дастан 1908 жылы жарық көрді. Оны жариялаған-Маңқыстау Тыныштықұлы.
Дастанның басты қаһарманы Сейiтбаттал-әскер басы, дiндi уағыздаушы батыр ретiнде көп уақыт бойы ислам дiнiн басқа халықтарға таратуға күш салған. Сейiтбаттал-Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы, халифа Әлидiң ұлы Хұсайыннан тараған ұрпақ, солардың бастаған ғазауат жорығын жалғастырушы.
Дастанның негiзгi сюжетiне арқау болған-Сейiтбаттал батырдың көп құдайшылдарға қарсы соғыстары мен оның әдiл қазылығы туралы аңыз, әңгiмелер.
Томға кiрген бөкейлiк Маңқыстау Тыныштықұлы жариялаған «Ғазауат Сұлтан» дастаны көлемдi болғандықтан, алғашқы он төрт тарауы жүз томдық серияның он үшiншi томына енгiзiлдi де, қалған бөлiгi келесi он төртiншi томға кiрдi.
Томды дайындау барысында Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан мәтiндi дұрыс тану үшiн мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi.
Кiтапты құрастырушылар, негiзiнен, ғылыми басылымның басты шарттарын басшылыққа ала отырып, шығарманың түпнұсқа мәтiнiн мүмкiндiгiнше сақтауға тырысқанын ескертемiз. Мәселен, дастанда кездесетiн һәр(әр), ердi (едi), һеш (еш), бiрлән, илән, илә (және, бенен, мен), уа (және) т. б. осы тектес араб, парсы, түркi сөз қолданыстары, сондай-ақ Құран мен хадистерден келтiрiлген үзiндiлер де көп жағдайда түпнұсқа бойынша берiлдi. Ал шығарушылардың сауатсыздығынан кеткен кейбiр қателер мағынасына сай түзетiлдi
Том қосымшалармен толықтырылды. Қосымшаларда томға енген нұсқаға ғылыми түсiнiктеме және оның табылған варианттары жөнiнде мәлiмет берiлдi. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер, орыс, ағылшын тiлiндегi резюмесi жазылып, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiлдi.
Томға ұсынылып отырған «Ғазауат Сұлтан» дастаны 1908 жылғы басылымынан еш өзгертусіз дайындалып, кирилл әрпiнде тұңғыш рет жарияланып отыр.
Томның көлемi-22 б. т.

14-том. Діни дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Бабалар сөзi» атты көп томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.
«Бабалар сөзi» сериясының он төртiншi томына «Ғазауат Сұлтан» дастанының жалғасы, яғни он бесiншi-жиырма жетiншi тараулары енгiзiлдi. Шығарманың алғашқы он төрт тарауы аталмыш серияның он үшінші томында жарияланды.
Бұл дастан 1908 жылы араб әрпiнде жарық көрген. Жариялаған бөкейлiк Маңқыстау Тыныштықұлы.
Дастанның басты қаһарманы Сейiтбаттал-әскер басы, дiндi уағыздаушы батыр ретiнде көп уақыт бойы ислам дiнiн басқа халықтарға таратуға күш салған. Сейiтбаттал-Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы, халифа Әлидiң ұлы Хұсайыннан тараған ұрпақ, солардың бастаған ғазауат жорығын жалғастырушы.
Томды дайындау барысында Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан мәтiндi дұрыс тану үшiн мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi.
Кiтапты құрастырушылар негiзiнен ғылыми басылымның басты шарттарын басшылыққа ала отырып, шығарманың түпнұсқа мәтiнiн мүмкiндiгiнше сақтауға тырысқанын ескертемiз. Мәселен, дастанда кездесетiн һәр(әр), ердi (едi), һеш (еш), бiрлән, илән, илә (және, бенен, мен), уа (және), ерiштi (ердi) т. б. осы тектес араб, парсы, түркi сөз қолданыстары, сондай-ақ Құран мен хадистерден келтiрiлген үзiндiлер де көп жағдайда түпнұсқа бойынша берiлдi. Ал Қазан қаласындағы көне татар баспаханаларының техникалық кемшiлiктерi мен сауатсыздық салдарынан кеткен кейбiр қателер мағынасына сай түзетiлдi.
Том қосымшалармен толықтырылды. Қосымшаларда томға енген нұсқаға ғылыми түсiнiктеме және оның табылған варианттары жөнiнде мәлiмет берiлдi. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер, орыс, ағылшын тiлiндегi резюмесi жазылып, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiлдi.
1908 жылы Қазан қаласы, Университет баспаханасынан кiтап болып шыққан «Ғазауат Сұлтан» дастанының мәтiнi түпнұсқадан еш түзетусiз дайындалып, қазiргi әрпiмiзде тұңғыш рет жарияланып отыр.
Томның көлемi-23,75 б. т.


15-том. Діни дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты- халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның негiзгi принципi-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжетi мен жанрлық белгiлерi туралы толық көрiнiс беретiн мәтiндi таңдап оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бiрнеше варианттары жарияланады.
Әрбiр том қосымшалармен толығып отырады. Қосымшаларда ең алдымен, томға енген нұсқалардың түсiнiктемелерi және олардың варианттары жөнiнде толық мәлiмет берiледi. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер кiредi. Ең соңында дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер және ағылшын, орыс тiлдерiндегi резюме жазылып, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiледi.
«Бабалар сөзi» атты серияның он бесiншi томы алдыңғы 10-14-томдары тәрiздi дiни дастандарды қамтиды. Олар-көлемдi, оқиғасы шытырман «Қисса Салсал» мен «Әзiрет Әлидiң соғысы» және «Қисса Әбушахма», «Хикая Әбушаһыма» атты дастандар.
Дiни дастандар өткен ғасырларда халықтың рухани азығы ретiнде ұлы мiндет атқарғаны белгiлi. Дiн тақырыбындағы шығармалар ХIХ ғасырдың екiншi жартысында жүйелi түрде араб әрпiнде мыңдаған данамен кiтап болып басылды. Мысалы, «Қисса Салсал» дастаны тоғыз мәрте баспа жүзiн көрген. Төрт басылымның жалпы таралымы-23200 дана.
Мыңдаған данамен жарияланған дiни дастандар ел арасына тарап, ықпалын онан сайын күшейттi. Кiтап болып шыққан шығармалармен бiрге, жарияланбаған, әр түрлi мұрағаттарда, қорларда сақталып, бiзге қолжазба күйiнде жеткен дастандар да аз емес. Солардың iшiнде томға ұсынылып отырған ХIХ ғасырдың аяғында хатқа түскен «Әзiрет Әлидiң соғысы» мен «Қисса Әбушахма» және ХХ ғасырдың басында жазылып алынған «Хикая Әбушаһыма» дастандары.
Томды дайындау барысында ХIХ ғасырда араб әрпiнде жазылған қолжазба мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс оқу үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес өзгертiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер тiк жақшаға алынып берiлдi.
Томға енгiзiлiп отырған «Қисса Салсал» дастаны 1909 жылғы кiтаптан, ал «Әзiрет Әлидiң соғысы», «Қисса Әбушахма» мен «Хикая Әбушаһыма» М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығында сақтаулы тұрған қолжазбалардан еш өзгертусiз дайындалды.
Томның көлемi-21,5 б.т.

16-том. Діни дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Бабалар сөзi» атты көп томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» сериясының томдары жанр бойынша топтастырылады. Серияның алғашқы тоғыз томы хикаялық дастандарды қамтыды. Оныншы томнан бастап дiни дастандар жарияланып келедi. Он алтыншы том дiни дастандар тiзбегiнiң соңғысы. Демек, бұлар жетi томды құрайды. Бiрақ бұл томдарда жарияланған шығармалармен дiни дастандар түгел қамтылды деуге болмайды. Бiздiң пайымдауымызша, кейiнiрек осы iспеттес шығармаларды қамтитын тағы бiр-екi том дайындалып, баспаға ұсынылады.
Он алтыншы томға iрiлi-ұсақты он жетi дастан енiп отыр. Олар: «Қисса Сейiтбаттал»,«Қисса Наушаруан»,«Жүһүдтiң баласы пайғамбарға ғашық болғаны»,«Қисса Көдек баланың хикаяты», «Қисса Гүлжәмила қыздың хикаясы», «Диуана шейх Бұрқы», «Қожа Баһауидин хазiретiнiң қиссасы»,«Қисса хазiрет Әлидiң Сараңбайды жолға салғаны», «Қисса хазiрет Әли разы Алла анһудың шаһ Барбарға құл болып сатылғаны», «Хазiрет Әлидiң Жанәдiл шаһарында төбелескенi»,«Қисса хазiретi Оспан разы Алла анһудың қонаққа шақырғаны», «Қисса Сәдуақас», «Қисса Тамимдер», «Қисса Үхүд»,«Қисса Бәдiр», «Қисса Зейнеп пен Заидтың уақиғасы» «Қисса Мәлiкаждар».
Бұл шығармалардың тақырыптары мен сюжеттерi сан алуан. Бiреулерi өмiрде нақты болған тарихи оқиғаларды баяндаса, ендi бiреулерi ел арасында тараған дiни аңыз, әңгiмелерге негiзделген, ал тағы бiреулерiнде көне мифтiк, ертегiлiк мотивтер мен хикаялық сюжеттер кеңiнен пайдаланылған.
Мысалы, «Қисса Үхүд», «Қисса Бәдiр» дастандарында хижраның 3-5-жылдары аралығында ислам тарихында елеулi орын алған оқиғалар баяндалады. Жырлаушылар тарихта болған жайттарды сол қалпында сипаттап өткендiгiн көремiз. «Қисса Сейiтбаттал» көне «қаһармандық үйлену» сюжетiне, ал «Наушаруан» дастаны ана еркi дәуiрiнде пайда болған «күйеу таңдау» сюжетiне негiзделген. Томға енген бiрнеше шығармаларда есiмдерi тарихтан белгiлi сопылардың өнегелi, үлгiлi iс-әрекеттерi дәрiптеледi. Мысалы, «Диуана шейх Бұрқы» дастанының кейiпкерi Бұрқы бүкiл адамзаттың қамын жеген таза ниеттi адам. «Қисса Көдек баланың хикаяты» мен «Жүһүдтiң баласы пайғамбарға ғашық болғаны» атты дастандарда «Пайғамбар туралы дерек Тауратта берiлген» деген аңыз көркем баяндалған. Ал «Қисса Тамимдер», «Қисса Сәдуақас», «Қисса хазiрет Әли разы Алла анһудың шаһ Барбарға құл болып сатылғаны», «Хазiрет Әлидiң Жанәдiл шаһарында төбелескенi», «Мәлiкаждар» атты шығармалар әдiлеттi халифалардың бiрi, пайғамбардың күйеу баласы хазiрет Әлиге арналған. Мұнда Әли тек батыр, алып күш иесi, ислам дiнiн таратушы, орнықтырушы ретiнде ғана емес, ол балаларын жан-тәнiмен сүйетiн адал әке, жарлыларға қамқоршы ретiнде бейнеленедi. Аталған дастандарда көптеген ертегiлiк мотивтер шебер пайдаланылған.
Бұл том басқалары секiлдi қосымшалармен қамтылды. Қосымшаларда ең алдымен, томға енген нұсқалардың түсiнiктемелерi және олардың варианттары жөнiнде мәлiмет берiлдi. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер кiрдi. Ең соңында дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер және ағылшын, орыс тiлдерiндегi резюме жазылып, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiлдi.
ХIХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басында араб әрпiнде жарық көрген кiтаптардан еш өзгертусiз дайындалып, томға ұсынылып отырған бұл мәтiндер Қазан төңкерiсiнен кейiн тұңғыш рет жарық көрiп отыр.
Томның көлемi-20,5 б.т.


17-том. Ғашықтық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүзтомдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Осы күнге дейiн серияның он алты томы дайындалып жарық көрдi. Олардың тоғыз томы хикаялық дастандарды, жетi томы дiни тақырыптағы шығармаларды қамтыды. 17-томнан ғашықтық дастандар жарияланады. Олар алты том болады деп жоспарлануда.
«Бабалар сөзi» сериясының 17-томына үш ғашықтық дастан енiп отыр: «Бозжiгiт», «Сейпiлмәлiк», «Қисса Сейпiлмәлiк шаһзада-Бәдiғұлжамал перiзат».
Бұлардың мазмұнын екi жастың махаббаты, олардың ғашықтық аңсары үшiн күресi, сол жолда көрген кедергi-қиындықтары құрайды. Бұл тақырып халқымыздың классикалық ғашықтық эпостарында да баяндалады. Оларда отбасылық қарым-қатынастар мен махаббат мәселесi жанр табиғатына, заманына сәйкес жырланып келдi. Кейiнiрек туған ғашықтық дастандарда ол тақырып басқаша түсiндiрiледi. Ғашықтық дастандардың кейiпкерлерi ата-анасы құда түсiп, ертеректе айттырып қойған қызды емес, өзi таңдаған, өзi сүйiп ұнатқан қызды iздеп, сонымен қосылуды арман етедi.
«Бозжiгiт» дастаны ел арасында кең таралған, ерте замандардан берi танымал жырлардың қатарына жатады. Ол ең алғаш 1870 жылы В.В.Радловтың «Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Джунгарской степи» атты еңбегiнiң үшiншi томында жарияланды деген пiкiр қалыптасқан, бiрақ мәтiн одан көп бұрын баспа бетiн көргенi дәлелденiп отыр.
«Сейпiлмәлiк» дастаны-қазақ сөз өнерi үлгiлерiнiң iшiнде ең бiрiншi болып баспа бетiн көрген шығарма, ол 1807 жылы Қазандағы Университет баспаханасынан араб әрпiнде жарық көрген. Томға дастанның екi нұсқасы берiлiп отыр, бiреуi В.В.Радлов 1870 жылы жариялаған нұсқа, екiншiсi 1882 жылдан бастап бiрнеше мәрте баспа бетiн көрген мәтiн. Екi нұсқаның оқиғасы бiр, мазмұны өте жақын болғанына қарамастан екi нұсқа да өзiндiк тiлдiк ерекшелiктерiмен өзгешеленедi, яғни әр нұсқаның жыршысы белгiлi сюжеттi өзiнше жырлап дамытқан.
Оқырманға ұсынылып отырған бұл том «Бабалар сөзi» сериясының негiзгi принциптерiне сәйкес дайындалды. Жинақ алты том болады деп жоспарланып отырған ғашықтық дастандардың алғашқысы болғандықтан, бұған сол томдарда жарияланатын шығармалардың жанрлық ерекшелiктерiн сипаттайтын кiрiспе мақала жазылды және ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтердi қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiредi.
Томға енген мәтiндер Қазан төңкерiсiне дейiн жарық көрген басылымдардан еш өзгертусiз дайындалды.
Томның көлемi- 23 б.т.

18-том. Ғашықтық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның 18-томы ғашықтық (романдық) дастандарға арналған. Олар: «Қисса хазiрет Жүсiп аләйһиссалам илән Зылиханың мәселесi», «Қисса Шеризат-Күлшат», «Қисса Дандан», «Қисса Зияда, Шаһмұрат».
Бұл дастандардың тақырыптары бiр болғанымен, сюжеттерi сан алуан. Мысалы, «Қисса хазiрет Жүсiп аләйһиссалам илән Зылиханың мәселесi» дастанына арқау болған сюжет ежелгi мифтерден, Таурат пен Iнжiл, Құраннан алынған. Ол шығыс пен батыс әдебиетiне бiрдей, кең тараған әлемдiк сюжеттердiң қатарына жатады. Осы тақырыпқа арналған шығармаларда жақсылықтың мәңгi күшi туралы ойлар, жазаның болмай қоймайтындығы туралы және соңында зұлымдықтың жеңiлiсiмен аяқталатыны жайында, мiнез-құлықтың әлеуметтiк мәнi туралы бейнеленген.
«Қисса Шеризат-Күлшат» дастаны орта ғасырлық парсы хикаясының желiсiмен жырланып, қазақ арасына кең тараған. Қазiргi кезде осы сюжетке негiзделген, бiр-бiрiнен бөлек, атаулары әр түрлi болып келетiн, фольклор және жазба әдебиет түрiнде жырланған, жазылған алты шығарма мәлiм болып отыр.
Бұларды дүниеге әкелген, өзiнше жырлап, халық арасына таратқандар-М.Ж.Көпеев, Ә.Найманбаев, Н.Нысанбайұлы, Е.Құнанбаев, К.Әлiмбетов т.б. Осы томға халықтық вариантын ұсынып отырмыз.
«Қисса Дандан» және «Қисса Зияда, Шаһмұрат» шығыстың ғашықтық дастандарының классикалық үлгісі бойынша құрылған. Онда ғашықтық дастандар поэтикасына тән мотивтер сақталған: сырттай ғашық болу, қатерлi сапарға шығу, барлық қиындықтарды жеңiп, ақыры сүйгенiмен кездесу т.б. «Қисса Зияда, Шаһмұрат» дастанының бiр ерекшелiгi-екi жiгiт пен екi қыздың, яғни қос жұп арасындағы махаббаттың жырлануы. Мұнда ол көбiне ертегiлiк-таңғажайып сипатта суреттеледi.
«Қисса Дандан» мен «Қисса Шеризат-Күлшат» дастандары кирилл әрпiнде алғаш басылып отыр. Ал «Қисса хазiрет Жүсiп аләйһиссалам илән Зылиханың мәселесi» дастаны 1976 және 1994 жылдары, «Қисса Зияда, Шаһмұрат» дастаны 1986 және 1995 жылдары фольклорлық жинақтарда бiраз түзетулермен редакцияланып жарияланды.
«Бабалар сөзi» сериясы-ғылыми басылым. Оның басылу принциптерiне сәйкес бұл том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Мұнда томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелер және олардың табылған варианттары жөнiнде мәлiметтер қамтылды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiрдi.
Томды дайындау барысында ХIХ ғасырда араб әрпiнде жазылған қолжазбалар мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.
Томға енген мәтiндер 1917 жылға дейiн жарық көрген басылымдар мен қолжазбадан еш өзгертусiз дайындалды.
Томның көлемi- 23,5 б.т.


19-том. Ғашықтық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзi» атты серияның он тоғызыншы томы халқымыздың ғасырлар бойында жаратқан эпикалық мұраларының бiр саласы-ғашықтық дастандарға арналған.
Томға фабулалық төркiнi шығыстан келсе де, қазақ халқына кең тараған, өзiнiң төл туындысындай етене жақын болып кеткен «Қисса Ләйлi-Мәжнүн», «Қисса Таһир-Зүһра» дастандары мен жергiлiктi фольклорлық сюжетке құрылған «Бозаманның қиссасы» енгiзiлiп отыр.
Алғашқы екi дастанда бiрiн-бiрi сүйген жастардың бас еркiндiгi жолындағы озбырлық-зұлымдыққа қарсы күресi мен махаббат трагедиясы жырланады. «Бозаманның қиссасы» дастанында сүйiспеншiлiк тақырыбы қиял-ғажайып сипатта, дәстүрлi эпос пен шығыс дастанының поэтикасы ұштастырыла жырланған.
Кiтап «Бабалар сөзi» сериясының қағидаларына сәйкес дайындалып, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге жазылған түсiнiктемелердi және жарияланып отырған нұсқалардың варианттары, көшiрмелерi жөнiнде мәлiметтердi қамтыды. Сондай-ақ бұған сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi, орыс және ағылшын тiлдерiнде жазылған түйiн кiрдi.
6 ҒАШЫҚТЫҚ ДАСТАНДАР
Томды дайындау барысында Қазан төңкерiсiне дейiн араб әрпiнде басылған кiтаптар мен араб, латын әрпiндегi қолжазбаларды дұрыс тану үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер жақшаға алынып берiлдi.
Томға енiп отырған «Қисса Ләйлi-Мәжнүн» мен «Бозаманның қиссасы» бұрын еш жерде жарияланбаған, бiзге қолжазба күйiнде жетiп отыр. Бiрiншi дастанның жазбасы ҚР Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң Орталық ғылыми кiтапханасында [2001-шифрлы бума], екiншiсi М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығында [105-шифрлы бума] сақтаулы.
Ал «Қисса Таһир-Зүһра» Қазан төңкерiсiне дейiн бiрнеше мәрте баспа бетiн көрген. Сондай-ақ Кеңес дәуiрiнде көпшiлiкке арналған жинақта бiраз түзетулермен екі рет жарияланған.
Томға ұсынылып отырған мәтiндер түпнұсқаларынан еш өзгертусiз дайындалды.
Томның көлемi-20,5 б.т.


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберiнде жарияланатын «Бабалар сөзi» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйiнде өзiне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.
Оқырманға ұсынылып отырған аталмыш серияның жиырмасыншы томы, алдыңғы 17, 18, 19-томдары сияқты ғашықтық дастандарды қамтыды, олар-«Қисса Жиһаншаһ Тамузшаһұғылы», «Қисса қожа Ғаффан», «Нұғыман-Нағиманның қиссасы», «Қисса Баһрам».
Бұл шығармалар Шығыс әдебиетiнен ауысқан аңыз, әңгiме, ертегiлердiң iзiмен классикалық дастан поэтикасына сәйкес жырланған. Мұнда бiр-бiрiне ғашық болған екi жастың махаббаты дәрiптелiп жырланады, олардың аңсары үшiн күресiп, сол жолда көрген сан қилы кедергi-қиындықтарды жеңiп қосылғаны баяндалады.
Томды дайындау барысында араб әрпiнде жазылған қолжазбалар мен Қазан төңкерiсiне дейiн кiтап болып шыққан дүниелердi дұрыс оқу үшiн мәтiндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргiзiлдi. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тiлiнiң жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес өзгертiлiп отырды, ал кейбiр шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсiп қалған жағдайда қажеттi сөздер тiк жақшаға алынып берiлдi.
«Бабалар сөзi» сериясының қағидаларына сәйкес том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Оған томға енген нұсқаларға жазылған түсiнiктемелер, сондай-ақ сөздiк, жер-су атаулары, мәтiндерде кездесетiн тарихи тұлғалар мен дiни есiмдерге арналған түсiнiктер, дастандардың жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер және ағылшын, орыс тiлдерiнде жазылған резюме кiрдi, пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi көрсетiлдi.
Томға енгiзiлiп отырған «Қисса Жиһаншаһ Тамузшаһұғылы» 1897 жылғы басылымнан, «Қисса қожа Ғаффан» 1880 жылғы, «Қисса Баһрам» 1908 жылғы басылымнан алынып дайындалды. Ал «Нұғыман-Нағиманның қиссасы» Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында сақтаулы тұрған жазбадан еш өзгертусiз дайындалды. Араб әрпiмен жазылған мәтiндердi кирилл әрпiне түсiргендер: Ақан А., Садықова Н. «Қисса Баһрам» 1995 жылы «Батырлық дастандар» атты жинақта бiраз редакцияға ұшырап жарияланған, томға кiрген басқа мәтiндер алғаш рет жарияланып отыр.
Томның көлемi-21 б.т.


21-том. Ғашықтық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүзтомдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
«Бабалар сөзі» сериясы-ғылыми басылым. Оның негізгі принципі-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжеті мен жанрлық белгілері туралы толық көрініс беретін мәтінді түпнұсқадан еш өзгертусіз дайындап, оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бірнеше варианттары жарияланады.
Аталмыш серияның жиырма бірінші томы ғашықтық дастандарды қамтиды, олар: «Жаскелең», «Гүлнәр қыз», «Мәлікриан, Рабиғұлмүлік, қыз Жәмила», «Әмірзада», «Қисса шаһизада», «Асылбек пен Гүлжиһанның қиссасы».
Бұл шығармалардың негізгі тақырыбы адал, шын махаббатты дәріптеп жырлау болғанымен олардың түп-төркіні әр түрлі, сюжеттері сан алуан. Мысалы, жергілікті сюжетке негізделген «Жаскелең» дастанында бірнеше архаикалық мотивтер қамтылған. Ал «Гүлнәр қыз», «Мәлікриан, Рабиғұлмүлік, қыз Жәмила», «Әмірзада», «Қисса шаһизада», «Асылбек пен Гүлжиһанның қиссасы» атты дастандар бастауын шығыс халықтарының фольклоры мен әдебиетінен алған. Дәлірек айтқанда оларға арқау болған сюжеттер «Тотынама», «Мың бір түн» жинақтарында кездеседі.
Бұл шығармалардың тілі мен сөз түзу мәнері дастандық эпостың кітаби үлгілерінен гөрі ауызша жырланған үлгілеріне жақын. Мұнда араб, парсы сөздері көп кездеспеді. Сонымен қатар байырғы жалпытүркілік сөздер мен грамматикалық формалар, көне және жергілікті [диалект] қазақ сөздері, ал Ресей қазақтарынан келіп түскен мәтінде бірнеше орыс сөздері кездеседі.
Оқырманға ұсынылып отырған бұл том «Бабалар сөзі» сериясын дайындау принциптеріне сәйкес құрастырылып әзірленді. Том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Онда томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер және олардың табылған варианттары жөнінде мәліметтер қамтылды. Сондай-ақ сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томды дайындау барысында араб, кирилл әрпінде жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшін мәтіндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргізілді. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тілінің жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетіліп отырды, ал кейбір шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсіп қалған жағдайда қажетті сөздер тік жақшаға алынып берілді.
«Асылбек пен Гүлжиһанның қиссасы» 1990 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан фольклорлық жинақта жарияланған, томға еніп отырған басқа дастандар алғаш рет жарияланып отыр.
Күллі мәтіндер ҚР Білім және Ғылым министрлігі Орталық Ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығында сақтаулы тұрған қолжазбалардан еш өзгертусіз дайындалып оқырманға ұсынылып отыр.


22-том. Ғашықтық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты Жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мол мұрасын сол күйінде өзіне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығарып, оларды ғылыми айналымға енгізу, қалық жұртшылыққа ұсыну. Бұл басылым бүгінгі оқырман мен ғылымға ғана емес, келешек ұрпақтың ежелгі мәдениетімізді білуіне, үйренуіне, игеруіне және зерттеуіне негіз болуды көздейді.
Бүгінгі таңда Жүз томдық серияның 21 томы жарық көріп үлгерді, соның ішінде: тоғыз том хикаялық, жеті том діни тақырыптағы және бес том ғашықтық дастандар.
Оқырманға ұсынылып отырған серияның келесі 22-томында да ғашықтық дастандар қамтылып отыр, олар: «Назымбек пен Күлше қыздың зары», «Есім-Зылиқа», «Қарға батыр», «Талайлы құл мен Әйім қыз», «Мақпал-Сегіз оқиғасы» (Қазан нұсқасы), «Мақпал-Сегіз», «Жан Сегіз», «Мақпал-Сегіз айтысы» (М.Құсниұлы нұсқасы), «Жетім Мәриям», «Ақбөпе-Сауытбек». Бұл-ғашықтық дастандарға арналған соңғы том.
Дастандарда екі жастың адал махаббаты, олардың ой-сезімі, аңсаған арманы, өзі сүйіп таңдаған жарына қосылуы үшін күресі, іс-әрекеті баяндалады.
Томға енген «Назымбек пен Күлше қыздың зары» атты дастан дәстүрлі фольклорлық сюжетке негізделген, және онда көне мотив, сарындар пайдаланылған, қалған шығармалар өмірде болған оқиғалардың ізімен жырланған. Мұнда оқиғаның өткен жері, кейіпкерлердің елі, шыққан руы көрсетіліп, басқа да деректі мәліметтер беріледі. Бұл дастандар шынайы, өмірде болған нақты фактілерге негізделген, сюжеті қызықты һәм нанымды, желісі тартымды, кейіпкерлердің жан дүниесін, екі жастың ой-сезімін әдемі көрсеткен, сол кездегі қоғамның әлеуметтік жағдайынан, жалпы халқымыздың ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы өмірінен, тіршілігінен дәлелді, сенімді көрініс беретін шығармалар.
Алдыңғылары сияқты, бұл том «Бабалар сөзі» сериясының дайындау қағидаларына сәйкес әзірленді, яғни ғылыми қосымшалармен толықтырылды, ал жарияланып отырған мәтіндер түпнұсқаларынан еш өзгертусіз алынды.
Томды дайындау барысында араб, латын, кирилл әріптерінде жазылған қолжазбаларды дұрыс тану үшін мәтіндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргізілді. Түпнұсқада қате жазылған сөздер қазақ тілінің жалпыға ортақ жазу нормаларына және контекске сәйкес түзетіліп отырды, ал кейбір шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтар түсіп қалған жағдайда қажетті сөздер жақшаға алынып берілді.
Томға енген шығармалардан «Талайлы құл мен Әйім қыз» және «Мақпал-Сегіз» дастандары бұрын баспа бетін көрген, қалған дастандар бірінші рет жарияланып отыр. Баспаға ұсынылып отырған күллі мәтіндер қолжазбалық түпнұсқаларынан дайындалды.
Томның көлемі-19 б.т.

23-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген жиырма екі томы фольклорымыздың бай, маңызды саласы-дастандық эпосқа арналды. Атап айтқанда осы күнге дейін хикаялық дастандардың сегіз томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың алты томы дайындалып, баспа бетін көріп, оқырман қауымның тарапынан жылы қабылданды. Әрине, дастандық эпос жарияланған үлгілермен шектелмейді. Қолжазба қорларында сақтаулы тұрған мәтіндер жинақталып, дайындалуда. Олар кейінірек баспаға ұсынылады.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 23-томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналады. Олар бірнеше том болады деп жоспарлануда. Бұл томға «Нәзігүл», «Нұрден мен Мәриямның хикаясы», «Алтын балақ ақсұңқар», «Қамарзаман», «Әбдікерім», «Сәнуар патша», «Бердібек пен Шаһизат», «Ақиық», «Қайраңдаған кит» атты хикаялық дастандар енді. Аталған дастандардың кейбірінің сюжеті шығыстық, яғни үнді, парсы, араб хикаяларынан алынса, кейбірі жергілікті оқиғаларға негізделген. Солардың арасында, сюжеттері ертеден белгілі, әңгіме түрінде ел арасында бұрыннан таралып, ауызша айтылып жүрген, көрнекті ақын Таңжарық Жолдыұлы нәзира үлгісінде қайта жырлаған нұсқалар бар екенін айта кетуіміз керек. Тағы бір ерекшелігі-бұл мәтіндерде араб, парсы тілдерінен енген сөздермен қоса, жергілікті сөздер де жиі кездеседі.
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған-Оразанбай Егеубаев. Ол 1935 жылы Қытайдың Шыңжаң өлкесі, Шағантоғай ауданы, Ойқұдық ауылында туылған. Қытайдағы әсіре солшылдық, «Мәдениет зор төңкерісі» нәубеттерінде 1958 жылдан бастап ауыр саяси соққыға ұшыраған. 1980 жылы түбегейлі ақталған. Қытайдың мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі. Қазіргі таңда елімізге оралып, Қытайдағы қандастарымыздың мәдениеті мен өнерін насихаттауға өзіндік үлесін қосып жүр.
«Бабалар сөзі» сериясының принциптеріне сәйкес аталмыш жиырма үшінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

24-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 24-томы Қытайдағы қазақтардың фольклорына арналады. Бұл томға «Сұлтан патша», «Ақылды Ақым», «Ақбазарған», «Дастарқан», «Данияр», «Естігүл», «Жетім бала», «Қыз кереметі», «Шаймұза», «Төрт ғадыл», «Жасартқыш бұлақ», «Маймыл келіншек» атты хикаялық дастандар енді. Аталған дастандардың кейбірінің сюжеті шығыстық, яғни үнді, парсы, араб хикаяларынан алынса, кейбірі жергілікті оқиғаларға негізделген. Сюжеттері бүкіл шығыс халықтарына белгілі, әңгіме түрінде ел арасында бұрыннан таралып жүрген бұл шығармалар нәзира үлгісінде дастан жанрында жырланған. Бұл шығармалар ел аузынан алынып, біраз редакцияға ұшырап, Қытайда баспа бетін көрген. Қазақстанда алғаш жа¬рияланып отыр. Тағы бір ерекшелігі-бұл мәтіндерде араб, парсы тілдерінен енген сөздермен қоса жергілікті сөздер де жиі кездеседі.
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған-Оразанбай Егеубаев.
«Бабалар сөзі» сериясының принциптеріне сәйкес аталмыш жиырма төртінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-22 б.т.


25-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Ғашықтық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген жиырма төрт томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастан жанрына арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың бес томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, дастандық эпос үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
ОҒК және ӘӨИ Қолжазба қорларында сақталған көптеген дастан мәтіндері ғылыми тұрғыдан сараланып, баспаға әзірлену үстінде.
Көпшілік назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 25-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-ғашықтық дастандарға арналып отыр. Бұл томға «Анар-Сәуле», «Әнуар-Күләнда», «Садық-Сәлиқан», «Байын-Жүрек», «Салиқа-Сәмен», «Досан», «Нұртаза мен Күнасыл», «Олжа қыз» атты ғашықтық дастандар енді. Олардың сюжеті, негізінен, жергілікті қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен алынған. Ал «Әнуар-Күләнда», «Нұртаза мен Күнасыл» секілді шығармалар шығыстық сюжеттердің ізімен яки әсерімен жырланғаны байқалады. Дастандардың мазмұнында араб, парсы фольклорының жекелеген персонаждары, ұқсас эпизодтар мен оқиғалардың және тілдік белгілердің жиі ұшырасуы осыған меңзейді.
Бір айта кетерлігі, бұл томға кірген дастандардың біразын сол өлкенің тумасы, үрімжілік белгілі қазақ ақыны, марқұм Таңжарық Жолдыұлы жырлағаны мәлім («Анар-Сәуле», «Садық-Сәлиқан», «Әнуар-Күләнда»). Әйткенмен, аталған дастандардың негізгі оқиғасы бұрыннан халық арасында айтылып келгендігі және бұл шығармалар бұрын Қытайдағы қазақ зиялыларының ұйғарымымен «Қазақ қиссалары», «Ғашықтық жырлар» сынды фольклорлық жинақтарда жарияланғандығы ескеріліп, «Бабалар сөзі» сериясының аясында жарық көріп жатқан «Қытайдағы қазақ фольклорының» құрамына шартты түрде қосылып отыр.
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған Қытай мемлекетінің мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, жазушы, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-профессор Оразанбай Егеубаев.
«Бабалар сөзі» сериясының принциптеріне сәйкес, аталмыш жиырма бесінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-25,5 б.т.


26-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Ғашықтық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген жиырма бес томы фольклорымыздың бай, маңызды саласы-дастандық эпосқа арналды. Атап айтқанда осы күнге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың жеті томы баспа бетін көріп, оқырман қауым тарапынан жылы қабылданды. Әрине, қазақ халқының эпостық мұрасы жарияланған үлгілермен шектелмейді. Қолжазба қорларында сақталған өзге де халық ауыз әдебиетінің үлгілері жинақталып, баспаға дайындалуда.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 26-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-ғашықтық дастандарға арналды. Бұл томға «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Дандан мен Нәркес», «Ахмет пен Нүрилә» атты ғашықтық дастандар енді. Олардың сюжеті негізінен, жергілікті қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен алынған. Алғашқы екі жыр қазақ ауыз әдебиетінде бұрыннан мәлім, фольклортану тұрғысынан зерттелген, лиро-эпос жанрының көлемді де көркем үлгілерінен саналса, «Дандан мен Нәркес», «Ахмет пен Нүрилә» секілді шығармалар шығыстық сюжеттердің ізімен жырланған және бұрын зерттелмеген.
Томға енгізіліп отырған «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек» жырларының сюжеттік құрылымында айтарлықтай өзгешеліктері болмағанымен, тілдік, стильдік және көлемдік жақтарынан назар аударатын тұстары бар. Сондықтан Қытайдағы қазақ жыршыларының репертуарынан тұрақты орын алған бұл шығармаларды жеке фольклорлық нұсқа ретінде қарастырған ләзім
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған Қытай мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес ұсынылып отырған том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-23,5 б.т.

27-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Тарихи жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген жиырма алты томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастан жанрына арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының рухани қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Әрине, қазақ дастандарының көркем үлгілерін жариялау әлі де жалғаса бермек.
ҚР БҒМ ОҒК және ӘӨИ Қолжазба қорларында сақталған халық мұрасының көптеген үлгілері ғылыми тұрғыдан сараланып, баспаға әзірлену үстінде.
Көпшілік назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 27-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-тарихи жырларға арналып отыр. Бұл томға «Арқалық», «Ер Жәнібек», «Тәутік батыр», «Жақыпберді батыр», «Боқы батыр», «Бөке батыр», «Жантөкеш», «Рамазанның қиссасы», «Сарыаяқ», «Есімқан, Ырысқан» атты тарихи жырлар еніп отыр.
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған-Қытай мемлекетінің мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, жазушы, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі, профессор Оразанбай Егеубаев.
Бір айта кетерлігі, Қытай қазақтарының жырлауында ел арасына кең тараған тарихи жырлардың көпшілігі жазбаша түрде туғаны аңғарылады. Әрине, алғашында жеке өнерпаздың, яки ақын-жыраудың шабытынан туатын көлемді эпикалық жырлардың кейін орындаушы-жыршылардың бірнеше ұрпағы ауысқан соң бастапқы авторы ұмытылып, жалпы халықтық жәдігерге айналатыны фольклорда қалыпты құбылыс саналады. Сонымен қатар аталған тарихи жыр- дастандардың сюжеттік төркіні-жергілікті халық арасында ертеден айтылып жүрген ауызекі аңыз, әңгімелер екендігі ескерілді. Бұл айтылған себептер оларды тегі жағынан фолькорлық шығармалармен барынша жақындастыра түседі. Бұған қоса, дастан мәтіндерінің өзгермелілігі, ішкі вариациялық тербелісі мен бірнеше көшірме нұсқаларының болуы да томға енгізіліп отырған шығармалардың халықтық белгілерін айшықтай түсері анық.
«Бабалар сөзі» сериясының ұстанымдарына сай ұсынылып отырған том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-22 б.т.


28-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Тарихи жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген жиырма жеті томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастан жанрына арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, дастандық эпос үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
ОҒК және ӘӨИ Қолжазба қорларында сақталған көптеген фольклор мәтіндері ғылыми тұрғыдан сараланып, баспаға әзірлену үстінде.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 28-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-тарихи жырларға арналып отыр. Бұл томға «Қожеке», «Арғынбектің жыры», «Үркін-қорқын», «Кешубай-Жәмила», «Ер Бұлан», «Уаң бала», «Он сегіз», «Қан кешу», «Нүптебектің асы», «Сәтбек», «Шейітсай», «Сақари» атты тарихи жырлар енді. Бұл шығармалардың көпшілігінде Шығыс Түркістан өлкесін мекендейтін аз ұлттардың, әсіресе қазақ халқының жергілікті Гоминдаң үкіметі мен ішкі қытай экспансиясына қарсы бас көтеру әрекеттері жыр арқауы болған. Тарихи жырларда күші басым ата жауымен арыстанша арпалысып, ұлтының азаттығы мен ұрпағының болашағы үшін жанын қиған Ақыт қажы, Оспан батыр, Демежан, Шәріпқан, Есімқан, Ырысқан, Қалман т.б. қазақ азаматтарының ерлікке толы өмірі шындыққа сай, көркем тілмен өріледі.
Бір айта кетерлігі, бұл томға кірген жырлардың біреуін сол өлкенің тумасы, үрімжілік белгілі қазақ ақыны, марқұм Таңжарық Жолдыұлы жырлағаны мәлім («Нүптебектің асы»). Әйткенмен, аталған шығарманың негізгі оқиғасы бұрыннан халық арасында айтылып келгендігі және ақын шығармаларының бұрын Шыңжаңда басылған «Қазақ қиссалары» атты фольклорлық жинақта жарияланғандығы ескеріліп, «Бабалар сөзі» сериясының аясында жарық көріп жатқан Қытайдағы қазақ фольклоры үлгілерінің қатарына шартты түрде қосылып отыр.
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындаған Қытай мемлекетінің мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес аталған том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, жырлардың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-23,5 б.т.


29-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Тарихи жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген жиырма сегіз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың екі томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының рухани қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, халық эпосының үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
ОҒК және ӘӨИ Қолжазба қорларында сақталған көптеген фольклорлық мәтіндер ғылыми тұрғыдан сараланып, баспаға әзірлену үстінде.
Көпшілік назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 29-томы Қытайдағы қазақ фольклорының кезекті жинағы-тарихи жырларға арналып отыр. Бұл томға «Абылай хан», «Ел қормалы-ер Абылай», «Бөгенбай батыр», «Кенесары», «Қарақас-Кенесары», «Ағыбай батыр», «Есенкелді» атты тарихи жырлар енді. Олардың сюжеті, негізінен, қазақ халқының сырт жауларға қарсы ұлы-азаттық күресіне арналған. Бұл шығармалардың мазмұнында дәстүрлі эпосқа тән әсірелеу аз, нақты оқиғаларға құрылған тарихи шындық көркем тілмен бейнеленген.
Бір айта кетерлігі, бұл томға кірген тарихи жырлардың біразы Қазақстан жерінде туып, жекелеген нұсқалары Шыңжаң қазақтары арасында таралғаны байқалады. Мәселен, аталған эпостар негізгі оқиғасы бұрыннан халық арасында айтылып келген және бұл шығармалар кейіннен Қытайдағы қазақ зиялыларының атсалысуымен «Қазақ қиссалары» сынды фольклорлық жинақтарда жарияланғандығы мәлім. Мәтіндерді жинап, баспаға дайындауға Қытай мемлекетінің мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, жазушы, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-профессор Оразанбай Егеубаев қатысты.
«Бабалар сөзі» сериясының ұстанымдарына сәйкес том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Бұларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, жырды жинаушылар мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-25 б.т.

30-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген жиырма тоғыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың үш томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 30-томы Қытайдағы қазақтардың фольклорына арналады. Бұл томға «Нұрғазарын», «Сағаттың хикаясы», «Патша мен әйел», «Сырлы қобди», «Тотай сал», «Өлген қыз», «Ұлар мен құзғын», «Нұх және наурыз», «Аққан сынап», «Алтын балта», «Ғалым қыз Буадат», «Жүніс жетім», «Қараторғай», «Кенжекейдің кешірмелері», «Құмаш Қоңыр хикаясы» атты хикаялық дастандар енді. Аталған дастандардың кейбірінің сюжеті шығыстық, яғни үнді, парсы, араб хикаяларынан алынса, кейбірі жергілікті оқиғаларға негізделген. Сюжеттері хикая, қисса түрінде ауыз әдебиетінде ертеден айтылып келген бірқатар фольклорлық шығармалар қазақ ақындарының жаңғыртуымен нәзира үлгісіндегі дастан жанрында жырланған. Аталған шығармалардың кейбіреуі ел аузынан жазылып, біраз өңделіп барып Қытайда баспа бетін көрген. Қазақстанда алғаш жарияланып отыр. Тағы бір ерекшелігі бұл мәтіндерде араб, парсы, қытай тілдерінен енген сөздермен қоса жергілікті тілдік қолданыстар да кездеседі.
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындауға Қытай мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев қатысты.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отызыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-24,5 б.т.


31-том.Қытайдағы қазақ фольклоры. Хикаялық дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген отыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он бір томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың үш томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 31-томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналды. Бұл томға «Құламерген», «Арық мерген», «Әбу жылан», «Телім-Тентек», «Екі ағайын », «Мұрат Сәлих пен Мағрипа», «Көкек пен Зейнеп», «Қойшы батыр», «Саналы Сара», «Сәукеле», «Бөкен жарғақ», «Бұлғын-Сусар», «Үш жетім», «Үш жетім қыз», «Кезбе шал», «Хан хүкімі» атты хикаялық дастандар енді. Аталған дастандардың кейбірінің сюжеті шығыстық, яғни үнді, парсы, араб хикаяларынан алынса, кейбірі жергілікті оқиғаларға негізделген. Сюжеттері хикая, қисса түрінде ауыз әдебиетінде ертеден айтылып келген бірқатар фольклорлық шығармалар қазақ ақындарының жаңғыртуымен нәзира үлгісіндегі дастан жанрында жырланған. Аталған шығармалардың кейбіреуі ел аузынан жазылып, біраз өңделіп барып Қытайда баспа бетін көрген.
Қазақстанда алғаш жарияланып отыр. Тағы бір ерекшелігі бұл мәтіндерде араб, парсы, қытай тілдерінен енген сөздермен қоса жергілікті тілдік қолданыстар да кездеседі.
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындауға Қытай мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев қатысты.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес отыз бірінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-23,5. б.т.

32-том. Қытайдағы қазақ фольклоры. Шежірелік дастандар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның жарық көрген отыз бір томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он екі томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы және тарихи жырлардың үш томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 32-томы Қытайдағы қазақтардың фольклорына арналады. Бұл томға «Қазақтың жалпы шежіресі», «Қазақтың түп атасы-батыр Түрік», «Қазақ шежіресі», «Қазақ тарихы туралы жыр», «Жазуға шежірені алдым қалам», «Айтыс шежіресі», «Үш жүздің шежіресі», «Орта жүз найман шежіресі», «Оразай руының Жамбырза шежіресі», «Асылхан Мыңжасар шежіресі», «Керей шежіресі», «Туған жер туралы шежіре», «Шыңғысхан шежіресі» «Абақ керей», «Абақ керейдің атақтылары» атты шығармалар енді.
Аталған дастандардың сюжеті негізінен ел арасына кең тараған қазақ руларының шежіресінен сыр шертеді. Сюжеттері әңгіме, қисса түрінде ауыздан-ауызға, атадан-балаға ертеден айтылып келген көптеген шежірелер қазақ ақындарының жаңғыртуымен дастан жанрында жырланған. Аталған шығармалардың кейбіреуі ел аузынан жазылып, біраз өңделіп барып Қытайда баспа бетін көрген. Қазақстанда алғаш жарияланып отыр. Тағы бір ерекшелігі-бұл мәтіндерде араб, парсы, қытай тілдерінен енген сөздермен қоса жергілікті тілдік қолданыстар да кездеседі.
Мәтіндерді жинап, баспаға дайындауға Қытай мәдениеті мен өнеріне үлес қосқан ғалым, ҚХР фольклортанушылар қоғамының мүшесі-Оразанбай Егеубаев қатысты.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес отыз екінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.


33-том. Батырлар жыры

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарлама аясында жарияланып жатқан «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған отыз екі томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың соңғы он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 33-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Алпамыс батыр» эпосының жеті нұсқасы енді. Сондай-ақ, ғылыми мақсат үшін жырдың Ә.Диваев аударған орыс тіліндегі ертегілік варианты («Великан Алпамыс») және С.Мұқанов (1939 ж.) өңдеп, біріктірген (Қазан, 1899 ж., Ташкент, 1922 ж.) толық нұсқасы да ұсынылды.
«Алпамыс батыр» жырының оннан астам нұсқалары бар. Оларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, екі томға жинақтау жоспарланды. «Алпамыс батыр» жырының бірінші томына 1922 жылы Ташкентте Ә.Диваев бастырған «Алпамыс батырдың хикаясы», қарасөзбен жазылған Е.Ақынбеков пен Ә.Оспанов нұсқалары, сондай-ақ Н.Байғанин, С.Жаңбыршин, А.Нысанов, Рахат сынды халық таланттары жырлаған нұсқалар енді. Соңғы төрт жыр бұрын-соңды жарияланбаған. Ә. Диваев пен Ә. Қоңыратбаев нұсқаларының сюжеттік және мәтіндік жақтарынан өте жақын тұрғандығы ескеріліп, томға бұл екі варианттың алғашқысы ғана ұсынылды.
«Алпамыс батыр» жырының Кеңес кезеңінде баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талаптарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Жыр мәтіндері М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мен Орталық Ғылыми кітапхананың қолжазба қорларында сақтаулы түпнұсқалары бойынша дайындалды. Бұған қоса, ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді. Бұрын жарияланбаған мәтіндер араб, латын харпіндегі қолжазбалардан қазіргі әліпбиге түсіріліп өзгеріссіз берілді.
Сондай-ақ, көптомдық батырлар жырының бұл алғашқы томына беташар сөз ретінде белгілі әдебиетші, академик Қ.Жұмалиевтің қазақ эпосы туралы ертеректе жазылған зерттеу еңбегінен үзінді берілді. Кеңес кезеңінде жарияланған мақаланы Тәуелсіздік дәуірінің сұранысына сай толықтырып, фольклор тұрғысынан жаңаша ой түйіп, ғылыми пікір білдірген көрнекті ғалым, академик С.Қасқабасов.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз үшінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-22,75 б.т.

34-том. Батырлар жыры

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мем¬лекеттік «Мәдени мұра» бағдарлама аясында жарияланатын «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған отыз үш томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын дастандар мен тарихи жырларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлық жырлардың бір томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың соңғы он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 34-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қисса-и Ал¬памыс батыр», «Алпамыс батыр қиссасы», «Қисса Алпамыс», «Алпамыс батыр» атты эпостық нұсқалар енді.
«Алпамыс батыр» жырының оннан астам нұсқалары бар. Оларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, екі томға жинақтау жоспар¬ланды. Алғашқы томға енген төрт жыр нұсқасының біреуі (Жыр¬шысы-Келімбет Серғазыұлы) бұрын-соңды жарияланбаған. Сондай-ақ «Алпамыс батыр» жырының Кеңес кезеңінде баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талап¬тарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес.
Бұған қоса, ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз төртінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-24. б.т.

35-том. Батырлар жыры.

«Бабалар сөзі» сериясының 35-томына «Қобыланды батыр» жырының Марабай (Ә. Диваев нұсқасы), Көшелек, Құлзақ, Сүйіншәлі сынды ақын-жыршылардың репертуарына енген көлемді бес нұсқасы ұсынылды.

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мем¬лекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланып жатқан «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басы¬лымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған отыз төрт томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, та¬рихи жырлардың үш томы, батырлар жырының екі томы сон¬дай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фолькло¬рына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осы¬мен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 35-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қобыланды батыр» мен оның ұрпақтарының батырлық, ерлікке толы ғұмырын баяндайтын бес жыр нұсқасы енді.
«Қобыланды» жырының отызға жуық нұсқалары бар. Оларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, төрт томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға енген Марабай нұсқасынан өзге жыр мәтіндері, яғни Көшелек Еламанұлы, Құлзақ Амангелдіұлы, Сүйіншәлі Жаңбыршыұлы варианттары бұрын-соңды жарияланбаған. Мәселен, бұл томға орынборлық жыршы Сүйіншәліден жазып алынған (1957ж) Қобыланды батыр және оның ұрпақтары туралы екі жыр мәтіні еніп отыр.
Сондай-ақ «Қобыланды» жырының Кеңес кезеңінде баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талап¬тарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бой¬ынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз бесінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-24.5 б.т.

36-том. Батырлар жыры


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған отыз бес томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының үш томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 36-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қобыланды батыр» эпосының үш нұсқасы енді.
«Қобыланды батыр» жырының ел арасында кең тараған отызға жуық нұсқасы бар. Бұл жыр үлгілерін, негізінен, қазақтың батыс өңірінен шыққан көптеген ақын-жыраулар айтқан. Солардың ең атақтысы-Марабай ақын. Эпостық нұсқаларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, төрт томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға Көшелек Еламанұлы, Құлзақ Амангелдіұлы, Сүйіншәлі Жаңбыршыұлы жырлаған нұсқалар енсе, кезекті екінші томға Біржан Толымбаев, Нұрпейіс Байғанин және Ержан Ешімұлы сынды ақындардың репертуа¬рында орындалған жыр нұсқалары ұсынылды.
Сондай-ақ «Қобыланды батыр» жырының Кеңес кезеңінде жарық көрген бірқатар варианттарына сол кездің сая¬си-қоғамдық талаптарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен же¬келеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз алтыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-30 б.т.

37-том. Батырлар жыры

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған отыз алты томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының төрт томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 37-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қобыланды батыр» эпосының бес нұсқасы енді.
«Қобыланды батыр» жырының ел арасында кең тараған отызға жуық нұсқасы бар. Бұл жыр үлгілерін ХІХ ғасырдағы қазақтың көптеген белгілі ақын-жыраулары айтқан. Солардың қатарында-Марабай, Қашаған, Бітімбай, Мергембай, Біржан, Нұрпейіс т.б. ақын-жырауларды ерекше атауға болады. Эпостық нұсқаларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, төрт томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға Көшелек Еламанұлы, Құлзақ Амангелдіұлы, Сүйіншәлі Жаңбыршыұлы жырлаған нұсқалар енсе, екінші томға Біржан Толымбаев, Нұрпейіс Байғанин және Ержан Ешімұлы сынды ақындардың репертуарында орындалған жыр нұсқалары ұсынылды. Ал кезекті үшінші томға Айса Байтабынұлы, Сәдуақас Ділманов, Нұрсейіт Битілеуов, Ережеп Тілеумағамбетұлы сынды халық таланттырының репертуарынан әр кезде жазылып алынған таңдаулы жыр мәтіндері енгізіліп отыр.
Бір айта кетерлігі, бұл аталған «Қобыланды батыр» жырының варианттары бұрын-соңды еш жерде жарияланбаған. Мұның өзі эпостану ғылымына қосылған құнды жаңалықтың бірі десек қателеспейміз. Жыр мәтіндері ӘӨИ Қолжазба қоры мен ОҒК Сирек қорында сақтаулы қолжазбалардан алынып, араб әрпінен қазіргі әліпбиге түсірілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз жетінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-33,75 б.т.

38-том. Батырлар жыры


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын
әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған отыз жеті томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы,
тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының төрт томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін
жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 38-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қобыланды батыр» эпосының Мергенбай нұсқасы енді.
«Қобыланды батыр» жырының ел арасында кең тараған отызға жуық нұсқасы бар. Бұл жыр үлгілерін ХІХ ғасырдағы қазақтың көптеген белгілі ақын-жыраулары айтқан. Солардың қатарында-Марабай, Қашаған, Бітімбай, Мергенбай, Біржан, Нұрпейіс т.б. ақын-жырауларды ерекше атауға болады. Эпостық нұсқаларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, төрт томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға Көшелек Еламанұлы, Құлзақ Амангелдіұлы, Сүйіншәлі Жаңбыршыұлы жырлаған нұсқалар енсе, екінші томға Біржан Толымбаев, Нұрпейіс Байғанин және Ержан Ешімұлы сынды ақындардың репертуарында орындалған жыр нұсқалары ұсынылды, үшінші томға Айса Байтабынұлы, Сәдуақас Ділманов, Нұрсейіт Битілеуов, Ережеп Тілеумағамбетұлы сынды халық таланттарының репертуарынан әр кезде жазылып алынған таңдаулы жыр мәтіндері енді. Жырдың соңғы томына атақты Мергенбай жыраудың «Қобыланды батыр» және «Қобыланды батырдың баласы Киікбай» және «Қобыландының Темірланды жеңуі» нұсқалары кіріп отыр.
Мергенбай жырлаған «Қобыланды батыр»-қазақ эпостану ғылымындағы ең көбірек зерттелген нұсқалардың бірі. 1957 жылы осы жыр мәтіні М.О.Әуезов пен Н.С.Смирнованың басқаруымен «Қазақ эпосы» сериясы бойынша төртінші кітап болып жарық көрді (баспаға әзірлегендер: М.С.Сильченко, О.Ә.Нұрмағамбетова). Бұдан соң аталған нұсқа 1958, 1963 жылдары Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Б.Уахатов, М.Ғұмарова, С.Лыпкин сияқты ғалымдардың әзірлеуімен қазақ және орыс тілдерінде басылып шықты. Сондай-ақ 1975 жылы Мәскеуде КСРО Ғылым академиясы А.М.Горький атындағы Дүние жүзі әдебиеті институтының жанынан шығатын «КСРО халықтарының эпосы» атты серия бойынша ғылыми басылым ретінде жеке кітап болып шықты. Белгілі фольклортанушы О.Ә.Нұрмағамбетова мен Н.В.Кидайш-Покровская жырды толықтай орыс тіліне аударып, екі тілдегі мәтін және эпос туралы көлемді зерттеу мақала жазған болатын.
«Қобыланды» жырының Кеңес кезеңінде баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талаптарына орай мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз сегізінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер,
эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-25 б.т.

39-том. Батырлар жыры


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған отыз сегіз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының алты томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен�¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның кезекті 39-томы «Едіге батыр» жырына арналды. Бұл томға Қазақ арасына ертеден даңқы жайылған Едіге батыр жайындағы эпостың сегіз нұсқасы енді.
Олар: 1. 1905 жылы Санкт-Петербургтен шыққан Шоқан Уәлихановтың «Едіге жыры» нұсқасы: 2. Ә.Диваевтің «Еді¬ге батыр» (Ташкент, 1922) нұсқасы. 3. Мәшһүр Жүсіп Көпеев жинаған «Ер Едіге» (Алматы, 1992) аңызы; 4. Мұрын жы¬рау варианты («Едіге»); 5. «Мәулімнияз-Едіге» (Нұртуған нұсқасы); 6. Қоңырат қаласының тұрғыны (Қарақалпақстан) Қылышбайұлы Қартбайдың орындауында жазылып алынған «Едіге батыр эпосы»; 7. Халық ақыны Қалқа Жапарбаев жырлаған «Едіге-Нұран» нұсқасы; 8. Аякеш Өмірзақовтың айтуынан хатқа түскен «Едіге батыр әңгімесі». Соңғы екі мәтін бұрын еш жерде жарияланбаған және зерттелмеген.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз тоғызыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-28 б.т.


40-том. Батырлар жыры


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле�¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған отыз тоғыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының жеті томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен�¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 39-томы эпостық шығармаларға арналды. Бұл томға «Орақ-Мамай» жырының төрт нұсқасы еніп отыр.
Олар: 1. 1903 жылы Қазан қаласында жарық көрген белгісіз жыршының нұсқасы; 2. Көрнекті қазақ ақыны Нұртуған Кенжеғұлұлы жырлаған көркем әрі көлемді нұсқа; 3. Қоңырат қаласының тұрғыны (Қарақалпақстан) Атаубай Мәмбетұлының айтуынан жазылып алынған вариант; 4. Орынбасар Оңғарбайұлының репертуарынан жазылған «Орақ-Мамай» эпосының нұсқасы.
Соңғы екеуі Қазақстанның батыс өңіріне тән жыршылық мектеп өкілдері екені мәлім. Жалпы, ноғайлы дәуірінде туған тарихи сюжеттерді жырлауда батыс өңірдегі ақын-жыраулардың орны ерекше. Себебі, «Қырымның қырық батыры» тәрізді ұзақ, желілі жырлармен қатар, жеке қаһармандық эпос үлгілерін жырлап, халық арасына тарату, насихаттау, оларды кейінгі ұрпаққа жеткізу бағытындағы зор әрі игілікті еңбекті жалықпай атқарған осы-Жайық, Сыр және Әмудария құйылысын мекендеген жыршы-жыраулар қауымы екендігі мәлім.
Басқа ноғайлы дәуірінің эпостық мұралары сияқты, «Орақ-Мамай» жыры да ұзақ уақыт бойы жариялауға тыйым салынып келгендіктен, кейінгі жылдары ғана зерттеліп жарық көре бастады. Томға енген мәтіндердің арасында тек Нұртуған вариантының бір бөлігі мен қоңыраттық Атаубай Мәмбетұлының нұсқасы ғана жарық көрген.
«Орақ-Мамай» эпосының бұрын баспа бетін көрген варианттарына сол кездің саяси-қоғамдық талаптарына орай, мәтіндік өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойын¬ша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, отыз тоғызыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-30,5 б.т.

41-том. Батырлар жыры

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған қырық томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының сегіз томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 41-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қарасай, Қази» жырының мынадай алты нұсқасы топтастырылды: Мұрат, Қашаған, Нұрпейіс ақындар және Шоқаев Құдайберген мен Мүстежеп Ахметов жырлаған нұсқалар, Ш.Кәрібаев әзірлеген, «Әдебиеттік оқу кітабының» (1944 ж.) құрамына кір-ген, жырлаушысының кім екені көрсетілмеген нұсқа.
«Қарасай, Қази» жырының бізге отыздан астам нұсқасы сақталып, жеткен. Бұл жыр ежелден келе жатқан ғажайып эпикалық мұра-«Қырымның қырық батыры» атты жыр¬лар циклының құрамына енген қаһармандық эпос үлгілерінің бірі. Жырдың нұсқаларын халық арасына таратушылардың қатарында Мұрат Мөңкеұлы, Қашаған Күржіманұлы, Нұрпейіс Байғанин, Нұртуған Кенжеғұлұлы сияқты ақиық ақындар, А.Байтабынов, Қ.Иманғалиев, Жақсылық, Наурыз¬бек, Төренияз және одан да өзге жыршылар мен жыраулар бар. Нұсқаларының көптігін және ол нұсқалардың арасында азды- көпті айырмашылықтар орын алатынын ескере отырып, «Баба¬лар сөзі» жүзтомдығының қырық бірінші, қырық екінші том¬дарына «Қарасай, Қази» жыры нұсқаларының үлгілерін енгізу жоспарланып отыр.
Көркемдік, танымдық-тағлымдық жағынан зор мән-маңызы болуына орай, кезінде үлкен сұранысқа ие болғаны Мұрат ақын жырлаған нұсқасының 1924, 1943 жылдары баспа бе¬тін көруінен, Нұрпейіс жырлаған нұсқасының ақынның 1946 жылы баспа бетін көрген «Таңдамалы шығармалар» атты кі-табына енуінен, енді бір нұсқасы 1944 жылы жарық көрген, 5- сыныпқа арналған «Әдебиеттік оқу кітабының» құрамына енген сөз өнері үлгілерінің қатарынан орын алуынан, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан және тағы басқа көрнекті ғалымдардың іргелі зерттеулерінің нысанына айналуынан аңғарылатын «Қарасай, Қази» жырының жариялануына, зерттелуіне ұзақ уақыт бойы тыйым салынып келді. Бұған ВКП(б) Орталық Комитетінің 1944 жылғы 9 тамызда қабылданған Татар партиялық ұйымындағы бұқаралық-саяси және идеологиялық жұмыстарды жақсарту жөніндегі шаралар туралы қаулысы мен Қазақстан Компарти¬ясы Орталық Комитетінің 1947 жылы қабылданған Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл, әдебиет институтының жұмысы туралы қаулысы себепші болғаны белгілі.
Солақай саясаттың осындай зардабын жою оған мүмкіндік туған кезеңнің өзінде де баяу жүзеге асырылып келгені «Қарасай, Қази» жырының жариялылық заманы орнағаннан кей¬ін жарық көруі 1988 жылы Қ.Иманғалиевтің орындауындағы күйтабақтың шығарылуымен, Мұрат ақын жырлаған нұсқаның Х.Досмұхамедов еңбектерінің жинағында және «Алқаласа, әлеумет» (1991) жинағында қайта басылуымен, Қашаған Күржіманұлы нұсқасының ақын шығармаларының «Топан» атты жинағына енуімен, Сейіт жырау нұсқасының Қытай Халық Республикасында шығып тұратын «Мұра» журналының 1990 жылғы 2-санында жариялануымен және Мұрын жырау¬дан жазылып алынған «Қырымның қырық батыры» жырлар циклының 1989 жылғы, 2005 жылғы басылымдарында да бұл жырдың бір нұсқасы болуымен ғана шектелетінінен айқын аңғарылады.
Демек, нұсқаларының басым көпшілігі осы кезге дейін жа¬рияланбай, оқырман қауымының назарынан тысқары қалып келген «Қарасай, Қази» және «Әділ сұлтан» жырларының алдағы уақытта оқырманмен қауышқалы отырған екі томдық жинағы мәдени мұраны танып-білу, игеру, халық игілігіне асы¬ру бағытында жасалған елеулі қадам екені анық.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті қырық бірінші томы көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды.
Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де¬ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-28 б.т.

42-том. Батырлар жыры


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған қырық бір томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының тоғыз томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 42-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Қарасай-Қази» эпосының төрт нұсқасы енді.
«Қарасай-Қази» жырының ел арасында кең тараған отызға жуық нұсқасы бар. Бұл жыр үлгілерін ХІХ ғасырдағы қазақтың көптеген белгілі ақын-жыраулары айтқан. Солардың қатарында: Мұрын, Қашаған, Айса, Қобылаш, Нұртуған, Мұрат, Жақсылық, Құдайберген т.б. ақын-жырауларды ерекше атауға бола¬ды.
Эпостық нұсқаларды ғылыми тұрғыдан жүйелеп, екі томға жинақтау жоспарланды. Алғашқы томға Мұрат, Қашаған, Нұрпейіс, Құдайберген, Төренияз, Мүстежеп жырлаған нұсқалар енсе, екінші томға Айса, Жақсылық, Сейіт және Маңғыстау өңірінен жазып алынған белгісіз жыршының нұсқалары ұсынылды.
Жалпы «Қарасай-Қази» эпосы қазақ арасында «Қобыланды батырдан» кейінгі ең көп нұсқалы, халық сүйіп тыңдаған арна¬лы жырлардың бірі.
Аталған жыр нұсқаларын ел арасынан жинап, жазып алып, бүгінгі ұрпаққа жеткізуші-Мұрат Құсниұлы, Ғұмар Қараш, Ығылман Шөреков, Халел Досмұхамедұлы, Асайын Хангел¬дин, Т. Күнтуғанов, Қартбай Қылышұлы, Иманбай Ұйықбаев, Төкен Кенжалин, Қ. Сыдиықов, Ш.Үсенбаев сынды халық мұрасы жанашырларының еңбегі өте зор.
«Қарасай-Қази» эпосының сюжеттік желісіне ХVI ғасырда Ноғай ордасы мен Қырым хандығының тұсында өткен тарихи оқиғалар арқау болған. Әйтсе де, жыршылар аласапыран кезеңнің оқиғаларын сол күйінше бейнелеуден гөрі, эпосты көркемдік тұрғыдан дамытып, өз қиялдарының елегінен өткізе отырып жырлағанын көреміз. Халықтық шығармадағы көптеген тарихи оқиғалар жинақталып, жырдың бас кейіпкерлері-Қарасай мен Қазидың маңайына топтастырылған. Эпикалық қуаты мол жыр¬да Қарасай, Қази мен Әділ сұлтанның Астрахан түбіндегі Қиғаш тауында, сондай-ақ Кавказдағы Дербент қаласы төңірегінде қалмақ, қызылбас елдерінің әскерімен болған ұрыс қимылдары және Әділ сұлтанның жау қолына тұтқынға түсуіне қатысты шытырман оқиғалар да кең қамтылады.
Бір айта кетерлігі, бұл аталған «Қарасай-Қази» жырының варианттары бұрын-соңды еш жерде жарияланбаған. Мұның өзі эпостану ғылымына қосылған құнды жаңалықтың бірі де¬сек қателеспейміз. Жыр мәтіндері ӘӨИ Қолжазба қоры мен ОҒК Сирек қорында сақтаулы қолжазбалардан алынып, араб әрпінен қазіргі әліпбиге түсірілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, қырық екінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-27,25 б.т.

43-том. Батырлар жыры

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мем¬лекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланып жатқан «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басы¬лымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін жарияланған томдарында ұлттық фольклорымыздың аса көркем де көлемді саласы болып сана¬латын хикаялық дастандардың тоғыз томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың алты томы, батырлық жырлардың он томы және Қытайдағы қазақ фольклорына арналған он томы жарық көрді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның қырық үшінші томы батырлық эпосқа арналды. Бұл томға «Қамбар батыр» жырының он бір нұсқасы енді.
Қазақ халқының эпикалық мұрасынан елеулі орын ала¬тын, ел ішінде кең тараған батырлық жырлардың бірі «Қамбар батыр» жыры алғаш ХІХ ғасырдың ортасында қағазға түсіп, жариялана бастады. 1888 жылы жырдың бір нұсқасын У.Тух¬фатуллин деген татар азаматы Зайсан өңірінен жазып алып, «Қисса Қамбар» деген атпен Қазан қаласындағы Универси¬тет баспаханасынан жариялаған. Жыр мәтіні 1903 жылы Қазанда ағайынды Кәримовтер баспаханасынан «Тоқсан үйлі тобыр» деген атпен тағы да жарық көрді (баспаға дайындаушы көрсетілмеген). Белгілі шығыстанушы И.Н.Березин 1890 жылы Санкт-Петербор қаласында басылған «Түрік хрестоматиясы» атты жинағында (3-том, 2-бөлім) «Қамбар баһадүрдің жыры» атты жыр нұсқасын жариялады. Қазақ фольклорын насихаттаушы, этнограф ғалым Ә.Диваев 1922 жылы Тәшкенде қазақтың батырлық жырларымен қатар, «Қамбар батыр» жырын баспаға дайындады. Қазан басылымдары негізінде жаңа жазбалары (редакциялары) туды. Сондай-ақ жырдың Қызылорда, Қарағанды, Жамбыл, Шымкент, Павлодар, Омбы өңірлерінен жиналған нұсқалары бар.
«Қамбар батыр» жырының жиырмадан астам нұсқалары ғылыми тұрғыдан жүйеленіп, жырдың негізгі алты варианты: 1888, 1890, 1922 жылғы басылымдары, Қалқай, Бармақ, Шапай нұсқаларымен қоса, басылымдардағы мәтіндік өзгерістерді салыстыра көрсету үшін 1903 жылғы «Тоқсан үйлі тобыр», сюжетінде айтарлықтай өзгешелігі бар Маясар Жапақов пен Шоқатаев нұсқалары мен эпостың қара сөзбен баяндалған ертегілік екі нұсқасы, барлығы-он бір нұсқа бір томға жинақталды. Ә.Диваевтың 1922 жылы Ташкентте басылған «Қамбар батыр» нұсқасы кеңестік кезеңде бірнеше мәрте жарық көрсе, 1903 жылы Қазанда басылған «Тоқсан үйлі тобыр», Бармақ нұсқасы, Березин ертегісі жырдың 1959 жылғы ғылыми басылымында жарияланған, ал қалған жеті нұсқа тұңғыш рет ұсынылды.
1953 жылғы Қазақ КСР ҒА-ның Президиумы ұйымдастырған эпос жөніндегі дискуссия қорытындысынан кейін халық ауыз әдебиетінде батырлық жырлардан сынға ілікпеген «Қамбар» мен «Ер Тарғын» ғана қалдырылды. Фольклорлық шығарма жазба әдебиетке қойылатын талап тұрғысынан зерттелді, шығарманың идеясы мен тақырыбына баса мән беріліп, кейіпкерлер тек таптық-әлеуметтік тұрғыда қаралды.
Жырдың алғашқы ғылыми басылымы М.Әуезов пен Н.С.Смирнованың редакциялық басқаруымен 1959 жылы жарық көрген болатын (баспаға дайындаған: М.Ғұмарова, Н.Смирнова). Өз кезеңінің талаптарына толық жауап бергенімен, бұл басылымның бүгінгі күн талабы тұрғысынан толықтырар тұстары жеткілікті еді. Құрастырушылар 1888 жылғы нұсқаны алмай, 1903 жылғы Қазан басылымын жариялаған. 1888 жылғы Қазан басылымындағы «кәпір», «орыс» этнонимдері кейінгіде «қалмақ» болып өзгертілген. Кеңестік дәуірде жырдың алғашқы нұсқасы «діни сөздер көбірек қолданылған» деп бағаланды.
Жырдың түрлі нұсқаларын халық ақындарынан, жыршы¬лардан жазып алу жұмысы жүйелі жүргізілді. 1941 жылы Қазақстан Жазушылар Одағы Шашубай Қошқарбайұлын Балқаштан арнайы шақырып алып, ақын өлеңдерін жазу жұмысын ұйымдастырды. «Қамбар» жырының Шашубай жырлаған нұсқасын С.Сейітов пен Ә.Тәжібаев сынды әдебиетшілер жазып алып, 1942 жылы ақынның «Сөйле, Ша¬шеке» жинағында жариялаған. 1958 жылы ақпан айында Тіл және әдебиет институтының халық творчествосы бөлімінің бастығы академик М.О.Әуезовтің қолдауымен Қызылорда облысындағы белгілі жырау Рахмет Мәзқожаевты институтқа шақыртып алдырып, репертуарын тыңдап, білетін жырларын жазып алады. О.Нұрмағамбетова мен М.Ғұмарова «Қамбар», «Көрұғлы» т.б. жырларды магнитофон таспасына түсіреді. Сон¬дай-ақ елдегі Құлзақ Амангелдин мен Келімбет Серғазиев сын¬ды жыршылардан эпостың Диваев нұсқасы жазылып алынды.
Томға енген жыр мәтіндері М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мен Орталық Ғылыми кітапхананың қолжазба қорларында сақтаулы түпнұсқалардан дайындалды. Батырлық жырларға арналған жинақтарда түсіп қалған немесе қолжазбадан қате оқылған жыр жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойынша түзетіліп, мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді. Бұрын жарияланбаған мәтіндер қолжазбалардан еш өзгертусіз берілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, қырық үшінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-26,0 б.т.

44-том. Батырлар жыры

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған қырық үш томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он бір томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының рухани қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның кезекті 44-томы батырлар жырына арналды. Бұл томға «Ер Тарғын», «Ер Көкше», «Ер Қосай», «Сайын батыр» және «Қарабек батыр» эпостары енгізілді.
«Ер Тарғын» жырының негізгі сюжетін қазақ халқының ұлттық қалыптасу кезеңінен маңызды орын алатын ноғайлы дәуірінің тарихи оқиғалары құрайды. Аталған эпостың бірне¬ше нұсқалары сақталған. Жырдың халық арасында кеңінен таралған көркем үлгілерінің бірі-Марабай нұсқасы екендігі мәлім. «Ер Тарғын» жырының осы вариантын орыс миссионе¬рі Н.Ильминский ХIХ ғасырдың 60-жылдарында жыршының өз аузынан жазып алып, оны 1862 жылы Қазандағы «Универ¬ситет» баспасынан жарыққа шығарған. Сол уақыттан бері «Ер Тарғын» жыры 20-ға жуық рет қайта басылым көрді. Бұлардың арасында эпостың Ә.Диваев, Қ.Иманов, Н.Нұрғалиұлы, З.Бе¬карыстанов, Н.Саркин т.б. нұсқалары бар. Аталған кісілердің бірқатары Марабай жырлаған нұсқаның ел аузындағы үлгілерін жинап, жариялаған болса, енді біреулері эпосты жаңарта, жаңғырта жырлап, жырдың мазмұнын байыта, да¬мыта түскенін көреміз. Ұсынылып отырған томға Марабайдың Қазанда жарияланған вариантынан өзге Оспан Қисықұлы және Нұрқасым Нұрғалиұлы нұсқалары кірді.
Жинаққа еніп отырған «Ер Көкше» жыры халық ара¬сында ертеден мәлім. Бұл-«Қырымның қырық батыры» тәрізді желілі, ұзақ жырлардың қатарын құрайтын эпикалық туындылардың бірі. Әдеби қорда В.Радлов нұсқасынан басқа Мұрын жырау, Мәшһүр Жүсіп, Б.Сарманов жинаған жыр үлгілері сақталған. «Бабалар сөзі» сериясының бұл томына «Ер Көкше» эпосының ең көне басылымы ретінде В.Радлов нұсқасы еніп отыр. Сондай-ақ осы томға Көкше батырдың ұлы Ер Қосай туралы жырдың Асайын Хангелдин жинаған вари¬анты ұсынылды. Мұның өзі-«Қырымның қырық батыры» цикліне кіретін жеке батырлардың «әулеттік» династиясын толықтыра түсетін көрнекті мысал. Эпостану тарихындағы Орақ-Қарасай, Шынтас-Төрехан, Едіге-Нұрадын, Қобыланды-Бөкенбай т.б. әкелі-балалы батырлар елдік, ер¬лік мұраты жалғастығының айқын айғағы.
Кезінде бір нұсқасын алаш ұстазы А.Байтұрсынов Мәскеуде жариялаған «Ер Сайын» жыры да осы жинаққа енді. Ол да қазақ жырауларының репертуарынан тұрақты орын алған, байтақ сахара жұрты сүйіп тыңдаған батырлық эпостардың бі¬рінен саналады. Жырдың ел аузынан В.Радлов, А.Байтұрсынов, М.Көпеев, Р.Игнатьев, Қ.Иманов жинаған бірнеше нұсқалары ОҒК және ӘӨИ қолжазба қорларында сақталған. Осы жолы «Бабалар сөзі» сериясының 44-томына енгізіліп отырған «Ер Сайын» жырының мәтіні В.Радлов жинағы бойынша (1870 ж) әзірленді. Томға ұсынылып отырған тағы бір халықтық шығарма-«Қарабек батыр» жыры. Бұл да ноғайлы дәуірінде өткен тарихи кезеңдік оқиғаларды кең қамтитын көлемді эпостардың бірі. Жинаққа кірген эпостың екі нұсқасы да бұрын әлденеше рет жарық көрген, әйтсе де арнайы зерттеу нысанына ілінбеген. Олардың алғашқысы 1882 жылы Қазанда башқұрт елінің азаматы Мәулекей Юмашев (Жұмашев) жариялаған нұсқа болса, екіншісін 1940 жылғы «Арал экспедициясы» кезін¬де осы өңірдің тумасы Жаңаберген Бітімбайұлы атты жыраудан фольклоршы Марат Ахметов жазып алғаны мәлім. «Қарабек батырдың» соңғы нұсқасы-көлемді әрі көркем, кестелі тілі¬мен жырланған кәделі туынды. 6720 жолды құрайтын жырдың бұл вариантын «безендіруге» белгілі бір дәрежеде жыршының жақын туысы саналатын ірі эпик ақындарымыздың бірі- Нұртуған Кенжеғұлұлы да қатысуы мүмкін. Ең бастысы 44- томға еніп отырған «Қарабек батыр» жырының екі нұсқасы да қолжазба материалдарымен салыстырылып, толықтырылып берілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, қырық төртінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе¬тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-31 б.т.

45-том. Батырлар жыры

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарлама аясында жарияланып жатқан «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеп, жарыққа шығаруды одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін жарияланған томдарында ұлттық фольклорымыздың аса көркем де көлемді саласы болып саналатын хикаялық дастандардың тоғыз томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың алты томы, батырлық жырлардың он екі томы және Қытайдағы қазақ фольклорына арналған он томы жарық көрді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның қырық бесінші томы батырлық эпосқа арналды. Бұл томға «Шора батыр» жырының төрт нұсқасы енді.
«Шора батыр» жыры қазақ халқының аса сүйікті туындыларының бірі бола тұра, кеңестік идеология тарапынан қуғынға ұшырады. Өткен ғасырдың 40-жылдарының екінші жартысы мен 50-жылдардың алғашқы жартысында «Қамбар батырдан» басқа эпос үлгілері «зиянды мұра» деп айыптаған тұстан бастап, «Шора батыр» жариялану, зерттелу мүмкіндігінен айырылды. Оның есесіне, шетел зерттеушілері бұл жырға айырықша қызығушылық танытты. Ағылшын, румын, поляк, түрік ғалымдары «Шора батырдың» әр түрлі ұлттық нұсқаларына талдаулар жасады.
Жырдың ноғай, қырым татарлары, татар, қазақ, қарақалпақ, қырғыз ұлттық нұсқалары бар. Бұл ұлттардың шығармашылығынан «Шора батырдың» қатар орын алуын тарихи-генетикалық типология белгісі деп қараған жөн. Тек қырғыздардағы нұсқа ғана тарихи-мәдени типология жемісі деуге лайық. Өйткені бұл эпос қырғыздарға қазақтар арасынан ауысып барған.
Халық арасында кең тараған жыр нұсқаларының бірі алғаш рет 1884 жылы Қазанда «Қисса-и Нәріктің ұғлы Шора батыр» деген атпен жарық көрді. Ал Ә.Диваев 1922 жылы эпостың екі нұсқасын жариялады. 1932, 1939 жылдары С.Сейфуллин, С.Мұқановтар осы мәтіндерді қайта бастырды. Осы нұсқаларды М.Әуезов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, А.С.Орловтар өз зерттеулерінде жалпы қазақ эпосы құрамында қарастырған. Өткен ғасырдың 70-жылдарының соңынан бастап Р.Бердібаев, Ә.Оспанұлы сияқты ғалымдар жырды ақтап алу мақсатында мақалалар жазды.
Жинаққа енгізілген нұсқалардың екеуі, яғни Мұсабай және Ә.Сариев нұсқалары алғаш рет жарияланып отыр. Ал 1884 жылы жарық көрген М.Әлиакбарұлы нұсқасы одан кейін қайта жарияланған емес. Ол да кирилл жазуында бірінші рет оқырманға ұсынылып отыр. Зерттеуші Ә.Оспанұлы 1995 жылы молда Мұса вариантын ақынның төл туындысы ретінде жариялаған болатын. Ол мәтін М.Тоққожаевтың М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба қорында сақтаулы тұрған қолжазбасымен салыстырыла отырып, қысқартылған және қалып қойған 550-дей жыр жолы қалпына келтірілді.
Бұл жинаққа «Шора батыр» жырының сюжеті мен поэтикалық эволюция деңгейінің өзіндік ерекшеліктері бар төрт нұсқасы-«Қисса-и Нәріктің ұғлы Шора батыр», «Ертедегі Шора батыр», «Қисса Нәрікбай-Шора» және «Ер Шора» енгізілді. Жинаққа топтастырылған нұсқалар жырдың поэтикалық даму кезеңдерінің сатыларын танытарлық ретпен орналастырылды. Томға ұсынылып отырған мәтіндер түпнұсқаларынан еш өзгеріссіз дайындалды. Баспаға дайындау барысында қолжазбада жазылмай қалған әріп, сөз қателерін (айқын көрініп тұрған) тік жақшаға алып беріп отырдық.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі принциптеріне сәйкес, қырық бесінші том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Көлемі-29 б.т.

46-том. Батырлар жыры

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған қырық алты томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он төрт томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 46-томы батырлар жырына арналды.
Бұл томға «Қарасай-Қази», «Төрехан», «Бөген батыр» тәрізді қазақтың қаһармандық эпостары еніп отыр. Бұған дейін»Қарасай-Қази» жырының 10-нан аса нұсқасы екі томға жинақталып баспа бетін көргені мәлім (41,42-томдар). Кезекті басылымға жырдың алғашқы жинақтарға енбеген таңдаулы үлгілері ретінде маңғыстаулық жыршы Қобылаш Бекмағамбетов пен аралдық ақын Нұртуған Кенжеғұлұлының варианттары ұсынылды. Осы томға «Төрехан» эпосының атақты халық ақыны Нұрпейіс Байғанин жырлаған және фольклоршы Бисен Сариманов ел аузынан жазып алған белгісіз жыраудың нұсқасы да еніп отыр.
Сондай-ақ жинаққа көне қазақ-ноғай тарихи аңыздарының сарынымен шығарылған «Бөген батыр» эпосының екі нұсқасы кірді. Бұл екі нұсқаның жыршысы белгісіз. Өзара аздаған сю¬жеттік айырмашылықтарымен қатар, кейіпкерлердің есімдері де біраз өзгеріске түскен. Жырда Алтын орда, ноғай хандығы тұсындағы тарихи тұлғалар мен аталған мемлекеттердің аумағындағы Орал, Атырау, Ақтөбе өңірлерінің ежелгі жер-су аттары (Жирен-көл, Елек т.б.) ұшырасуына қарап, әдеттегідей, бұл эпостың қазақтың батыс өлкесінде қалыптасып, дамыған жыраулық мектеп өкілдері шығарып, таратуы әбден мүмкін деп санаймыз. «Бөген батыр» жырында қазақ эпосындағы ғажайып туу; батырға лайық ат таңдау; қалыңдық үшін күрес; әйелдердің күндестігі т.б. тұрақты мотивтер орын алған. Кітапқа енген «Қарасай-Қази» эпосының Қобылаш нұсқасы, «Төрехан» жырының Б.Сариманов варианты және «Бөген батырдың» бел¬гісіз ақын жырлаған екінші нұсқасы бұрын жарияланбаған.
Аталған эпостардың сюжеттік арқауы-XI-XVII ғасыр аралығындағы ноғай-қазақ ұлыстарының басынан өткен та¬рихи оқиғалар, бұрынғы Жошы хан ордасы біржола күйреп, ыдыраған кезеңнің дүрбелеңі. Сөйтсе де, қаһармандық эпостың мазмұны нақты тарихи оқиғаларымен үйлесе бермейтіні анық. Себебі, қазақ эпосы қашанда дала жыршыларының бірнеше ұрпақ өкілдерінің қиял елегінен өткен, көптеген жыр мәтіндері көне фольклорлық, мифтік сарындармен толығып, жаңғыра түскен.
Томға ұсынылып отырған жыр мәтіндері ӘӨИ Қолжазба қоры мен ОҒК сирек қорында сақтаулы түпнұсқалары бойын¬ша әзірленді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес, қырық алтыншы том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кезде¬сетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де-ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-32 б.т.


47-том. Батырлар жыры


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған қырық алты томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он төрт томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 47-томы батырлар жырына арналды.
Бұл томға негізінен түркімен бектері Бозұғлан, Жүсіп және Ахмет сынды батырлардың ерлікке толы өмірін баяндайтын бес жыр нұсқасы енді. Олар-Ешбай Көзбергенұлы, Базар жырау, белгісіз жыршы, Әзімбай Бижанұлы, Әбдімұрат Қоңырбайұлы нұсқалары.
Жырдың алғашқы нұсқаларының бірін Ешбай Көзбергенұлы деген (қай өңірден екендігі беймәлім) қазақ азаматы көне басылымдардың бірінен тәржімелеп, 1890 жылы Қазан қаласында кітап етіп бастырады. Шығарманың мәтінінде ескі түркі, шағатай, араб-парсы тілдері мол қолданыс тапқан. Сірә, аудармашы Ташкент қаласында немесе Қазанда шағатайша басылған түркімен дастанын оқыған қазақтар түсінерліктей сол кезде қалыптасқан «түркі» стилі¬не өңдеуге тырысқан. «Бозұғлан, Ахметбек һәм Жүсіпбек» жырының қазақ тіліндегі тұңғыш басылымы қара сөз көбірек араласқан өлең түрінде жазылғаны белгілі. Осы әуелгі нұсқаның сюжетіне қызыққан қазақ билеушілері эпостың мәтінін қарауындағы сауатты қызметшілеріне жолма-жол аудартып, кейін өзімен қадірлес, сөзін тыңдайтын дарынды жыршы-жырауларға өтініш етіп, өлеңмен, домбыра, қобыз сүйемелімен айтқызатын болған. Сондай бір әдемі әрленіп, тіл қадірін білетін талантты сөз зергерінің қолынан шыққан көркем халық жыры-Базар жырлаған «Жүсіп-Ахмет» эпосы.
Сондай-ақ Қостанай фольклорлық экспедициясы кезін¬де табылған (1939) «Ахметбек-Жүсіпбек» қиссасы атты нұсқаның сюжеттік желісі де Қазан баспасының мазмұнынан онша алшақ емес. Жалпы ертеректе жарық көрген жыр- дастандардың халықтық варианттарына тән құбылыс- кейінгілердің «кітаптың сөзін көп өзгерте алмауынан» бол¬са керек. Мұны ХІХ ғасырдың соңында Қазан қаласында басылған «Қыз Жібек» эпосының тағдырынан да байқау қиын емес. «Қобыланды» жырындағы «Тайбурылдың шабысы» оның көптеген нұсқаларында өзгеріссіз қайталанып отыра¬тыны мәлім. Бір жағынан, бұл фольклорлық жанрларда жиі ұшырайтын қалыпты, дәстүрлі сарын-тәсіл десек те болады.
«Бозұғлан» аталатын жырдың тағы бір нұсқасын семей¬лік Әзімбай ақын жырлаған. Мұнда да жыршы эпостық кітапта басылған вариантының мазмұнына аздаған мо¬тивтік, эпизодтық өзгерістер енгізе отырып, жергілікті қыр қазақтарының тілімен көсілте жырлағаны көрінеді. «Бозұғланның» екінші бір үлгісі Қарақалпақстан қазақтарының арасынан жазылып алынған. Жыршы¬сы-Әбдімұрат Қоңырбайұлы. Бір қызығы, мұнда жырдың тақырыбы бірдей болғанмен, шығарма сюжеті алдыңғыларға мүлдем ұқсамайды. Керісінше, Әбдімұрат жырлаған «Бозұғлан» нұсқасы қазақтың атақты «Қобыланды батыр» эпосының оқиғаларымен өте үндес, кей тұста тіпті, эпизодтық қайталаулар ұшырайды. Дегенмен кісі есімдері, жер-су, этно-нимдерде көп айырма бары аңғарылады.
Томға енген жыр нұсқаларының тілі-көркем, сюжеттері- қызық. Олардың мәтінінен қазақтың әр өңірінен шыққан жыршы-ақындардың эпикалық мектебіне тән стильдік қолтаңбалары, айту мәнерлері мен жергілікті тіл ерекшелік¬тері айқын сезіледі. Ұсынылып отырған «Бозұғлан, Ахметбек һәм Жүсіпбек» эпосының нұсқаларының көпшілігі бұрын- соңды жарияланбауы және зерттеу назарына ілінбеуі де аталған жырдың ғылыми құндылығын арттыра түседі.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті қырық жетінші томы бұл көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атау¬лары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырла-ушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-26,25 б.т.

48-том. Батырлар жыры


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жариялана¬тын «Бабалар сөзі» жүз томдық басылымын дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның мақсаты-қазақ халқын рухани мұ¬расын түгелдей жинақтау және қолда бар фольклорлық мате¬риалдарды жарыққа шығару.
«Бабалар сөзі» сериясы-ғылыми басылым. Оның негіз¬гі принципі-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжеті мен жанрлық белгілері туралы толық көрініс беретін мәтінді оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бірнеше варианттары жарияланады.
Оқырманға ұсынылып отырған серияның қырық сегізінші томы «Көрұғлы» эпосына арналған. Түркіменнің теке руынан шыққан Көрұғлы туралы жырлар этникалық, тілдік және діни тұрғыда әр түрлі болып келетін қазақ, түрік, әзірбайжан, армян, грузин, өзбек, түркімен, тәжік, күрд, татар, абхаз, құмық, қарақалпақ т.б. ұлттардың фольклорында бірнеше ғасырлар бойы жырланып, халықтың сүйікті шығармасына айналған.
Бізде Көрұғлы мен оның әкесі Раушанбек батырдың ерлік істерін жалғастырған ұрпақтарына арналған эпостың жиыр¬мадан астам нұсқалары мен жазбалары бар. Оларды жырлаған, таратқан, хатқа түсірген, жариялағандар: Хасен Мирбабаұлы, Қалижан Өтешұлы, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Майлықожа Сұлтанқожаұлы, Жамбыл Жабаев, Рахмет Мәзқожаұлы, маңғыстаулық Абыл мен Нұрым жыраулар, олардан үйренген Мұрын жырау т.б.
Жырдың «Хикаят Көрұғлы сұлтан» мен «Үшбу Ғауазханның қиссасы-дүр» атты салалары алғаш рет 1885 жылы Қазан қаласында араб әрпінде жарияланды. Одан кейін олар еш өзгеріссіз 1890, 1895, 1905, 1906, 1909, 1915 жылда¬ры қайта басылып отырды. Кеңес заманында Көрұғлы мен оның ұрпақтарына арналған жырлар 1973 жылы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қызметкерлерінің дайындауымен жарияланды [1989 ж. қайта басылып шықты].
Томға жырдың тоғыз нұсқасы енгізілді, олар: 1. «Раушанбек». 2. «Көрұғлының көрде туғаны». 3. «Ғират жайы, Көрұғлының Райхан арабпен соғысы». 4. «Көрұғлының Шағдатқа барғаны». 5. «Көрұғлы сұлтан өлеңі». 6. «Хика¬ят Көрұғлы сұлтан». 7. «Үшбу Ғауазханның қиссасы-дүр». 8. «Қисса Ғауазхан». 9. «Түркімен Қасымхан». «Көрұғлы» эпосының басқа нұсқалары келесі 49-томға енеді деп жоспар¬ланып отыр.
Томға енген «Раушанбек», «Көрұғлының көрде туғаны», «Ғират жайы, Көрұғлының Райхан арабпен соғысы», «Көрұғлының Шағдатқа барғаны», «Қисса Ғауазхан», «Түркімен Қасымхан» атты нұсқалар 1973 жылғы жинақта біраз түзетулермен редакцияланып жарияланған. Сондықтан олар түпнұсқаларынан алынды.
Ал «Хикаят Көрұғлы сұлтан» мен «Үшбу Ғауазханның қиссасы-дүр» атты дастандар 1885 жылы араб әрпінде, бір кітап болып түптеліп жарияланған нұсқадан кирилл графикасына көшіріліп [көшірген-А.Ақан], баспаға еш өзгертусіз дайын¬далды. Атап айтатын жайт, 1973 жылғы «Көрұғлы» жинағына осы екі шығарманың түпнұсқалық мәтіні емес, олардың қазақ тіліндегі аудармасы берілген. Бұл туралы жинақты құрастырған М.Ғұмарова былай дейді: «Бұл кітаптың сыртын¬да «қазақ тілінде» деген жазу болғанымен тілі қазіргі қазақ оқушыларына түсініксіздеу болып келеді, ескі түркі сөздері көп. Сондықтан болу керек, кітапты Қазақстан зерттеу қоғамы 1940 жылы қазақтың көрнекті ақыны Жақан Сыздықовқа (1901-1978) қазіргі қазақ тіліне түсірткен көрінеді. Қазақ ССР Ғылым академиясының М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының сұрауы бойынша Жақан Сыздықов 1968 жылы сол тексті қайта қарап жөндеді».
Сондықтан біз бұл екі мәтінді түпнұсқадағы күйінде жариялауды жөн көрдік.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жинаған «Көрұғлы сұлтан өлеңі» атты мәтін де араб әрпіндегі түпнұсқадан дайындалды. Аталған соңғы үш мәтін бірінші рет жарияланып отыр.
Томда қамтылған дастандардың түпнұсқалары қадім, төте жазуында, араб әрпінде кітап болып шыққан. Араб жазуын¬да дауысты дыбыстардың жасырын тұратыны, бас әріптің болмайтындығы, тыныс белгілерінің қойылмайтындығы мәтіндерді дұрыс тануға едәуір қолбайлау болатыны бел-гілі. Сонымен қатар қазақ және араб тілдері әр түрлі тілдік жүйеге жататындықтан, араб әліпбиі тіліміздегі төл дыбыстар¬ды таңбалауға да, оның өзіндік ерекшеліктерін байқатуға да дәрменсіз. Сондай-ақ ХІХ ғасырда араб жазуын пайдаланудың жалпыға ортақ ережелерінің болмауы да өз әсерін тигізбей қалмады.
Бұған қоса, төңкеріске дейінгі кезеңдегі халық әдебиеті үлгілерін жинап, көшірушілер және кітап етіп шығарушылар көбіне татар медреселерінде білім алғаны белгілі. Сондықтан болар, түпнұсқаларда кейбір қазақ сөздерінің өзгертіліп, татар тілінің жазу қағидалары бойынша жазылып кеткенін көруге болады. Сондай-ақ араб, парсы тілдерінен әлдеқашан еніп, төл сөздерімізге айналған біраз сөздер түпнұсқасы бойынша, мы¬салы: әуес-һауас, ауа-һауа, ақыл-ғақыл, перзент-фар¬зант т.б. болып жазылған. Мұндай жағдайдың бәрінде де, көбінесе, қазақ тілінің қалыптасқан жазу нормаларын сақтауға тырыстық. Сонымен бірге кейбір жағдайларда жыр ұйқасын бұзбау үшін түпнұсқалық формалар сақталды. Мәтіндерде араб, парсы және т.б. тілдерден енген сөздер де жиі кездеседі. Олар қазақ тіліне аударылып, томның соңында арнайы сөздікте топтастырылды. Ал көне түркі сөздеріне келсек, бұл топтағы сөздер қолжазбадағы жазылуы бойынша берілді. Мысалы: билән, бірлән; ерүшті; андан, андан соң; болұр; түрлік-түрлік; инану; тіріклік; деплер, дейлер, дерлер; болғандан соң, ішкен¬ден соң; олтырған; дейүрлер, айтұр; үшбу; ерүр т.б. Демек, шығармалардың сөз қолданысы толық сақталды.
Сонымен қатар шығармаларды көшіруші, жинаушы, жариялаушылардың тарапынан кеткен кейбір қателер мағынасына сай түзетілді; сондай-ақ кейбір шумақтарда же¬келеген сөздер мен жалғаулықтардың түсіп қалу фактілері кез¬деседі. Мұндай жағдайда қажетті сөздер тік жақшаға алынып берілді: [деп], [деді] т.б.
Серияның принциптеріне сәйкес, том ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшалар томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелерді және олардың табылған варианттары жөнінде мәліметтерді қамтиды. Сондай-ақ бұған сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерін¬де жазылған түйін кіреді.
Томның көлемі-33,5 б.т.

49-том. Батырлар жыры


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған қырық жеті томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он бес томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 49-томы батырлар жырына арналды.
Бұл томға, негізінен, түркімен халқының ұлттық батыры, аты аңызға айналған Көрұғлының ерлікке толы өмірін баян¬дайтын бірнеше жыр нұсқасы енді. Олар: Әбділда Жүргенбаев, Ерғали Есенжолов, Әміреш Жұмағазин, Ертай Құлсариев, Асайын Хангелдин нұсқалары.
«Көрұғлы» эпосының сюжеті ХVІ-ХVІІ ғасырларда оңтүстік Әзірбайжанда болған халық көтерілісіне байланыс¬ты тарихи оқиғаларға негізделген. Сонымен қатар жырда аталған қозғалыстың көсемі ретінде дәріптеліп, халық ба¬тыр тұлғасында көрінетін Көрұғлы мен оның жолдастары Әуез, Сапабек, Мұстафа, Жығалы бек т.б. ерліктері кеңінен суреттеледі. Анығында түркімен эпосының аңыздық, миф¬тік үлесі басым. Орта ғасырларда Солтүстік Хорасан мен Оңтүстік Әзірбайжан арасын мекен еткен түркіменнің теке руының батыры жайындағы халық эпосының сюжеті көршілес әзірбайжан, армян, иран, грузин, түрік, татар, құмық, тәжік, өзбек, қарақалпақ, қазақ елдерінің фольклорына еніп, көптеген ұлттық версиялардың тууына негіз болғаны байқалады.
«Көрұғлы» эпосы қазақ арасына да ертеден мәлім, халық сүйіп тыңдаған таңдаулы батырлар жырының бірі. Кезінде бұл ғажайып фольклор туындысын маңғыстаулық Абыл жы¬рау бастаған бір шоғыр талантты жыршы-ақындар қазақша жаңғыртып, сахара тыңдаушыларының құлақ құрышын қандырған.
Сондай-ақ «Көрұғлының» бірнеше нұсқасын Сыр сүлейлері де түрленте дамыта жырлағанын білеміз. Жиенбай, Оңғар, Баспан, Жәмет, Әбілда, Рахмет сынды таланттардың орындауындағы эпостың мәтінмен нотаға түсірілген жыр мақамы біздің заманымызға жетті. Ал «Көрұғлы» эпосын атақты Майкөт, Жамбыл, Құлмамбет сынды Жетісу жырау-жыршыларының да талай түндер бойы айтқаны туралы деректер бар.
Томға енген жыр нұсқаларының тілі-көркем, сюжет¬тері-қызық. Олардың мәтінінен қазақтың әр өңірінен шыққан жыршы-ақындардың эпикалық мектебіне тән стиль¬дік қолтаңбалары, айту мәнерлері мен жергілікті тіл ерек-шеліктері айқын сезіледі. Ұсынылып отырған «Көрұғлы» эпосының нұсқаларының көпшілігі бұрын-соңды жарияланба¬уы және зерттеу назарына ілінбеуі де аталған жырдың ғылыми құндылығын арттыра түседі.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті қырық тоғызыншы томы бұл көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-26 б.т.


50-том. Батырлар жыры

«Бабалар сөзі» сериясының 50-томына «Қырымның қырық баты¬ры» эпикалық топтамасының «Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары» шежірелік циклына жататын «Аңшыбай», «Парпария», «Құттықия», «Едіге», «Нұрадын», «Мұса хан», «Орақ, Мамай», «Қарасай, Қази» жыр¬лары және «Қарадөң батыр және оның ұрапақтары» шежірелік циклының «Қарадөң», «Жұбаныш», «Сүйініш», «Ер Бегіс», «Көгіс, Тегіс», «Тама», «Тана» жырлары енді. Бұл эпикалық туындыларға XIV-XVI ғасырлардың тарихи оқиғалары негіз болған.


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін жарияланған қырық тоғыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он жеті томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмыш серияның 50-томы батырлар жырына, атап айтқанда, «Қырымның қырық батыры» эпикалық циклына арналды.
Мұрын жырау Сеңгірбекұлынан жазылып алынған «Қырымның қырық батыры» атты бас қаһармандары қырық бір батыр болып табылатын отыз бес жырдан құралған эпикалық жырлар циклы-әлем мәдениетінде маңызды орын ала¬тын ерекше құбылыс. Бұл пікірдің дұрыстығына Қ.Сәтбаев, Н.Сауранбаев, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, С.Садырбаев, О.Нұрмағанбетова, М.Ғұмарова, С.Қасқабасов, Қ.Сыдиықұлы, Ш.Ыбыраев, С.Қондыбай және өзге де қазақ ғалымдарының зерттеулерімен қатар сыртқы жұрт өкілдерінің еңбектерін де оқи отырып анық көз жеткіземіз. Мысалы, 1944 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия фольклоры туралы бүкілодақтық ғылыми конференция қаулысында бұл эпостың дүниежүзілік маңызы бар екені арнайы атап өтілді. Акаде¬миктер-В.М.Жирмунский мен Е.М.Мелетинскийдің іргелі ғылыми еңбектерінде де «Қырымның қырық батырының» танымдық, тарихи, рухани және көркемдік айрықша құндылығы жан-жақты ашып көрсетілген.
Ғылыми қауым мен жалпы оқырман осылайша аса ілтипат¬пен қарсы алған рухани мұраның жариялану арқылы жалпы көпшілікке таныстырылуы қыруар еңбек пен уақытты талап етері мәлім.
1963 жылы жарық көрген «Батырлар жыры» атты екі томдық жинақтың екінші томында «Манашыұлы Тұяқбай», «Ақжонасұлы Ер Кеңес» жырлары, 1964 жылы басы¬лып шыққан «Батырлар жыры» атты кітапта «Қарадөң», «Жұбаныш», «Сүйініш», «Ер Бегіс», «Тегіс, Көгіс», «Тама» жырлары алғаш рет баспа бетін көрді Осы аталған жырлар «Ақсауыт» жинағының ІІ томына (1977) да енді.
«Қырымның қырық батыры» эпикалық топтамасын құрайтын отыз бес жырдың үлгілері «Қазақ халық әдебиеті» көптомдығының «Батырлар жыры» атты сериясының 5-томы (1989) және 6-томында (1990) басылды. Бұл жинақтарды құрастырып, ғылыми түсініктерін жазғандар- О.Нұрмағамбетова мен Қ.Сыдиықұлы. Ол уақыттағы жарияланымдардың барлығы цензураның қатаң сүзгісінен өтіп, үстем идеологиялық ұстанымдарға, коммунистік көзқарасқа сәйкес келгенде ғана көпшілікке ұсынылып отырғаны баршаға аян. Біз сөз етіп отырған жинақтарды баспаға дайын¬даушылар да сол талапқа бағынуға мәжбүр болды. Соның сал¬дарынан жыр мәтіндерінің көптеген тұстары қысқартылған немесе өңделген. Оның үстіне екі нұсқа күйінде қағазға түсірілген «Аңшыбай батыр», «Қарасай, Қази», «Қарадөң батыр», «Жұбаныш» атты жыр нұсқаларының бір-біреулері ғана кітапқа кіргізілді. Қолдарыңыздағы кітапта эпостың түпнұсқасын өзгеріссіз оқырманға жеткізуге, барлық нұсқаларын беруге күш салдық.
«Қырымның қырық батырын» жыршының өзі «Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары», «Қарадөң батыр және оның ұрпақтары» және «Жеке батырлар» деп аталатын үш салаға бөліп жырлағаны белгілі. Бұл томға алдыңғы аталған салаға жататын жырлар түгелдей және екінші салаға жататын эпикалық туындылардың «Шора», «Нәрік» жырларынан өзгелері енгізілді.
«Аңшыбай және оның ұрпақтары» атты шежірелік циклды құрайтын сегіз жырдың бас қаһармандары-Аңшыбай, Пар¬пария, Құттықия, Едіге, Нұрадын, Мұса хан, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази атты он батыр.
Бұл кейіпкерлердің алғашқысы тек Мұрыннан жазы¬лып алынған жырларда және «Қарасай, Қази» жырының Маңғыстаудан табылған, белгісіз жыршыдан жазылып алынған нұсқасында, сонымен қатар ноғайдың «Эдиге» атты жырында ғана кездессе, Парпария деген есімді Мұрын жырау репертуарындағы жырлардан және жоғарыда аталған ноғай жырынан ғана ұшырастырамыз. Едігенің әкесі ретінде сөз бо¬латын Құттықия және Едігенің шөбересі-Мұса туралы жеке жырлар тек осы циклда ғана бар. Едігенің ұлы-Нұрадын да жеке жырдың кейіпкері ретінде осы эпикалық топтамада және профессор А.В.Васильев жазып алған тағы бір қазақ жырында ғана көрінеді.
Мұрын айтқан «Едіге», «Орақ, Мамай» жырлары бұл жырдың өзге түркі халықтары мен қазақтар арасындағы нұсқаларынан өзіндік соны сипаттарымен дараланады.
Қазақтар арасында отыздан астам үлгісі сақталған «Қарасай, Қази» атты жыр өзге халықтарда кездеспейді. Бұл туындының Мұрын жырау нұсқасы қайталанбас айшықтарға толы.
«Қарадөң батыр және оның ұрпақтары» шежірелік циклына жататын «Қарадөң», «Жұбаныш», «Сүйініш», «Ер Бегіс» атты жырлардың бас қаһармандары өмірде болғандығынан, оқырман қауым осы жырлармен танысу барысында ғана хабардар болса, «Тама» жырында Жетіруға жататын рулардың бірінің атасы дәріптелетіні осы циклдың ең соңғы екі жырының бас кейіпкер¬лері Нәрік пен оның ұлы Шора екендігінен айқын аңғарылады. Ал Таманың әкесі Көгіс екенін осы эпикалық топтамадағы «Көгіс, Тегіс» жырымен қатар, «Қарасай, Қази» жырының Мұрыннан өзге жыршылар айтқан бірнеше нұсқасын және «Шора батыр» жырының татарлар арасынан жазып алынған үлгілерін оқи отырып, білеміз.
«Қырымның қырық батыры» эпопеясы осындай тосын мағлұматтарымен де, көркемдік деңгейінің жоғарылығымен де ерекшеленеді.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті елуінші томы бұл көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды.
Ғылыми қосымшаларға томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кезде¬сетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы де¬ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-29 б.т.

51-том. Батырлар жыры

«Бабалар сөзі» сериясының 51-томына Мұрын жырау Сеңгірбаевтың айтуынан жазылған «Қырымның қырық батыры» эпостық цикліне кіретін «Нәрік», «Шора», «Қыдырбайұлы Қобыланды», «Асанқайғы, Тоған, Абат», «Қарғабойлы, Қазтуған», «Көкше батыр» т. б. жыр мәтіндері енді. Жырдың сюжеті ноғайлы кезеңінің тарихи оқиғаларын баяндайтын қазақ аңыздарына құрылған.


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған елу томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың сегіз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының он сегіз томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның 51-томы батырлар жырына арналды.
Бұл томға енген, негізінен, қазақ эпосының ең көлемді әрі көркем үлгілерінің бірі-«Қырымның қырық батыры». Әлемдегі таңдаулы халық туындыларының қатарына жататын жырдың мәтіні XX ғасыр басында қағазға түсіріле бастаған. 1940 жылы Қазақстан ҰҒА-ның сол кездегі басшысы академик Қ.И.Сәтбаевтің ұсынысымен Маңғыстаудағы Форт-Шевчен¬ко қаласында тұратын шежіре қарт Мұрын жырау Сеңгірбекұлына арнайы жолығып, репертуарын анықтау үшін әдебиетші Асайын Хангелдин іссапарға жіберіледі. Ал 1942 жылы екін¬ші дүниежүзілік соғыстың сұрапыл жылдарына қарамастан, ұлттық әдебиетіміздің жанашыры Н.Сауранбаев, Е.Ысмайылов сынды ғалымдардың азаматтығы арқасында Мұрын жырауды Алматыға алдырып, одан «Қырымның қырық батыры» циклі¬не кіретін 36 жырды жазып алды. Эпос мәтінін қағазға түсіруге белгілі әдебиет тарихшысы Е.Ысмайылов, М.Хакімжанова, О.Нұрмағамбетовалар қатысқаны мәлім.
Өкінішке орай, «Қырымның қырық батыры» эпосын өзінің бастапқы қалпында түгелдей хатқа түсірудің сәті түскен жоқ. Өйткені бұл кезде атақты эпопеяны білетін жыр¬шы-жыраулардың бәрі де өмірден өткен болатын. Соның өзінде Мұрын жыраудан жазып алынған эпос үзінділері қазақ халқының ғана емес, барша адамзат өркениетінің аса құнды ру¬хани қазынасы атануға әбден лайық. Көпшілікке мәлім, кеңес кезеңінде «Қырымның қырық батыры» да өзге қазақ эпоста¬ры секілді аз зерттелді, жариялауға тыйым салынды. Тек XX ғасырдың 80-жылдары қазақ ауыз әдебиетінің көптомдық ба¬сылымына еніп, көпшілік назарына алғаш ілікті.
«Қырымның қырық батыры» эпосының сюжеті XIV ғасырдың соңы, XV ғасырдың басында өмір сүрген тарихи тұлға, Ноғай ордасының негізін салушы ірі қолбасшы әрі мемлекет қайраткері Едіге мен оның ұрпақтарының ерлікке толы өмір шежіресін дәріптеуге арналған. Мұнда сондай-ақ Алтын-Орда би¬леушісі Тоқтамыс хан мен Мәуәранаһр әміршісі Ақсақ Темірдің эпикалық бейнесі айшықталып сомдалған. Эпостың кей бөлімдері Едіге мен туыстық қатынасы аз Ер Тарғын, Айсаұлы Ахмет, Қобыланды, Төрехан, Әділ Сұлтан сияқты тарихи кейіпкерлердің әртүрлі жорық жолдарын баяндайды. Жалпы көне эпостық мо¬тивтер мен тарихи оқиғалар қабаттаса өрілетін бағалы фольклор туындысының тақырыбы елдің, Отанның тыныштығын қорғау, ерлікті құрметтеу болып табылады.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті елу бірінші томы бұл көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға, томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есім¬дерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-28 б.т.

52-том. Көне эпос


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы аясында «Бабалар сөзі»-жүз томдық басылымын дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйінде өзіне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.
«Бабалар сөзі» сериясы-ғылыми басылым. Оның негіз¬гі принципі-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжеті мен жанрлық белгілері туралы толық көрініс беретін мәтінді оқырманға ұсыну. Қажетті жағдайда фольклорлық жәдігердің бірнеше варианттары жарияланады.
Серияның оқырманға ұсынылып отырған кезекті елу екін¬ші томы архаикалық қаһармандық жырларға арналады. Атап айтқанда томға мына жырлар енгізілді: «Хикаят риса¬ла Мұңлық, Зарлық», «Қисса Құламерген», «Қисса Дотан Құбақанбайұғлы», «Құбығұл».
Бұлардың алғашқы үшеуі Қазан төңкерісіне дейін баспа бетін көрген, мысалы, «Хикаят рисала Мұңлық, Зарлық» дас¬таны Қазан төңкерісіне дейін алғаш 1896 жылы араб әрпінде жарияланып, 1917 жылға дейін он рет кітап болып басылған.
«Қисса Дотан Құбақанбайұғлы» жыры да 1903 жыл¬дан 1917 жылға дейін бірнеше рет баспа бетін көрген. Екі туындыны ел арасынан жазып алып, жариялаған Жүсіпбек Шайхысламұлы.
«Қисса Құламерген» жыры 1909 және 1912 жылдары араб әрпінде басылып шыққан. Жариялаған-Әбдірахман Бекта¬сов.
Ал «Құбығұл» дастаны белгілі ақын әрі жыршы Нұрпейіс Байғаниннің айтуынан 1941 жылы хатқа түсірілген.
Томды дайындау барысында Қазан төңкерісіне дейін кітап болып шыққан мәтіндерді дұрыс тану үшін мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргізілді.
Кітапты құрастырушылар ғылыми басылымның бас¬ты шарттарын басшылыққа ала отырып, шығармалардың түпнұсқа мәтіндерін сақтау мәселесін бірінші орынға қойды. Мәселен, дастанда кездесетін һәр (әр), ерді (еді), һеш (еш), бірлән, илән, (бенен, мен), әйла, емді (енді), көрдікем, бұ-дүр, болұр, ерішті (ерді) т.б. осы тектес ескі түркі сөз қолданыстары, түпнұсқа бойынша берілді. Ал Қазан қаласындағы көне татар баспаханаларының техникалық кемшіліктері мен сауатсыздық салдарынан кеткен кейбір қателер мағынасына сай түзетілді.
Сонымен қатар шығармаларда көшіруші, жинаушы, жариялаушылардың тарапынан кеткен кейбір қателер мағынасына сай түзетілді; сондай-ақ кейбір шумақтарда жекелеген сөздер мен жалғаулықтардың түсіп қалу фактілері кездеседі. Мұндай жағдайда қажетті сөздер тік жақшаға алынып берілді: [деп], [деді] т.б.
Томның соңына берілген қосымшаларда фольклорлық туындылардың ғылыми түсініктемеері және әр түрлі нұсқалары жөнінде мәлімет ұсынылды. Сондай-ақ мұнда сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, дастанның жинаушылары мен жырлаушылары туралы деректер, орыс, ағылшын тіліндегі түйіндері жазылып, пайдаланылған әдебиеттердің тізімі ен¬гізілді.

53-том. Ғашықтық жырлар

«Бабалар сөзі» сериясының 53-томына «Қыз Жібек» эпосының Мұсабай жырау, Жүсіпбек қожа, Шеге мен Қаршыға ақындар жырлады делінетін ең негізгі әрі таңдаулы нұсқалары енгізілді.


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталған серияның кезекті 53-томы ғашықтық жырларға арналды.
Байырғы бағалы эпостық мұраларымыздың бірі-«Қыз Жібек» екендігі көпке белгілі. Жырдың 15-тен аса халықтық нұсқалары ауыздан-ауызға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, бүгінгі күнге жетті.
Қазақ халқының эпостық қазынасы өте бай. Әртүрлі ғылыми кітапханалар мен қолжазба қорларында жүздеген батырлық және ғашықтық жырлардың саналуан көркем де көлемді үлгілері сақталған. Десек те осынау көне жәдігерлеріміздің арасында көрікті көшімен, кестелі сөзімен, көркем ой, керемет суретімен көз тартатын, қазақ фольклорының ең биік төрінен орын алатын, ерекше құнды жыр мұрамыз қайсы дегенде кім-кімде болса ойланбастан «Қыз Жібекті» атайтыны шүбәсіз. Бүгін туғанына 500 жыл толып отырған айтулы эпостың халықаралық көлемде ЮНЕСКО шеңберінде аталуға лайық са¬налуы да сондықтан болар.
«Қыз Жібек» жырының сюжеті қазақ арасында ертегі, аңыз, көлемді жыр үлгісінде де сан ғасырдан бері айтылып келгені шындық. Алайда жырдың мәтіні тек XIX ғасырдың екінші жар¬тысында ғана хатқа түсе бастады. Дәлірегі, осыдан 120 жылдай бұрын, яғни 1887 жылы Қазалы бекінісінде әскери қызметте жүрген орыс офицері Е.А.Александров жергілікті өңірдегі ай¬тулы жырау Мұсабайдан «Қыз Жібекті» қағазға түсіріп ала¬ды да, ұзамай оны әріптесі, милиция прапорщигі М.Ағаманов арқылы орыс тіліне аудартады. «Қыз Жібек» жырының бұл аса бағалы нұсқасын 1959 жылы Мәскеудің Орталық тарих музейін¬дегі белгілі түркітанушы Н.И.Гродековтің жеке қорынан іздеп тапқан талантты мәтінтанушы-ғалым, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері Мәлике Ғұмарова. Аталған нұсқаны сол жылдары Мұсабай жы¬раудан орыс офицері әрі фольклоршы И.В.Аничков та жазып алған. Бұл жайында ол өзінің «Поездка на киргизские помин¬ки» (1897 ж.) атты мақаласында әсерлі баяндайды.
Мұнан соңғы жырдың тағы бір нұсқасы 1894 жылы Қазан қаласында белгісіз ноғай азаматының әзірлеуімен жарыққа шықты. Бастырушы жырдың соңында: «... мұны мен өзім ноғай болсам да, достым Ахметкерімге арнап, қазақша жаздым» дей¬ді1. Осы белгісіз нұсқа 1895, 1896, 1899 жылдар арасында тағы да бірнеше рет басылым көргенін білеміз. Бұдан кейін 1900 жылы эпостың тағы бір көркем нұсқасы белгілі баспагер әрі ақын жетісулық Жүсіпбек қожа Шайхысламұлының атынан Қазандағы «Университет» баспаханасынан жарыққа шыққаны мәлім. Мұнан соңғы уақытта «Қыз Жібек» жырының Жүсіпбек нұсқасы Қазан төңкерісіне дейін және Кеңес кезеңін қоса санағанда 10 мәртеден аса қайта басылған болатын.
Эпостың 1894 жылғы белгісіз нұсқасы мен 1900 жылы Жүсіпбек жариялаған нұсқаларын салыстыра қарағанда, олардың сюжеттік құрылымы мен жалпы мәтінінде айтарлықтай өзгерістер жоқтығын аңғарамыз. Эпостың алғашқы басылымындағы қарасөзбен баяндалатын тұстарын Жүсіпбек жырға айналдырып, көп жерін өзінше өңдеген.
Басында менен жайылды,
Қисса болып Қыз Жібек...-
деген сөзінде ақын өзінің авторлық хұқын дәлелдеумен бо¬лады. Әйтсе де 1926 жылы Жетісу жерінде қазақ әдебиетінің болашақ классигі М.Әуезовпен кездескен Жүсіпбек бұл жырды Ақшәмшіде бір жыраудан ертеректе үйренгенін, содан жазып алып, баспаға бергендігін айтқан2.
Ұлы эпостың үздік үлгілері қазақ даласына кеңінен таралғаны мәлім. «Қыз Жібектің» жаңа нұсқалары Мұсабайдан басқа, Сыр бойының Әбілқайыр Дәнекеров (1954), Рахмет Мәзқожаев (1959), Қуаныш Баймағамбетов сынды дарынды жыршы-ақындарының айтуынан жазылып алынды. Аталған жыр нұсқалары 1963 жылы эпостың тұңғыш ғылыми басылы¬мын дайындау барысында зерттеліп, «Қыз Жібектің» канондық мәтінін қалыптастыру үшін, қажетіне қарай пайдаға асқаны да мәлім.
«Қыз Жібекті» жырлауға Қостанай, Торғай, Ақтөбе өңірлерінің жыршылары да белсене араласты. Мысалы, Қостанай облысынан жазып алынған Хакім Досмағамбетұлы (1930), Әлиәкбар Досжанов (1947) нұсқалары, ақтөбелік бел¬гілі жыршы Шапай Қалмағамбетовтің өзі өткізген екі бірдей үлгісі осыған дәлел. Сондай-ақ оралдық Қайырғали Иманов (1940), халық ақыны Халима Өтеғалиева (1950), Молдасейіт Төлепқалиев (1956), Қасым Мырзағалиев, шығыс қазақстандық Ержан Ахметов (1959) орындаған жыр нұсқалары да эпоста¬нушылар тарапынан жақсы бағаланды. Бұдан өзге де бірлі-жа¬рым жыр үлгілері Оңтүстік Қазақстан (1953), Қарағанды об¬лыстарынан (1955) жазып алынған. Әлбетте, «Қыз Жібектің» аталған варианты басқа нұсқалар секілді эпостың 1963 жылғы ғылыми басылымында зерттеліп, салыстырылған болатын. Жырдың қытайдағы қазақтар жырлаған нұсқасы 2006 жылы «Бабалар сөзі» жүз томдығының 25-томына енді. Бір айта кетерлігі, жоғарыда аталған жыр нұсқаларының көпшілігі бұрынғы жарияланған Жүсіпбек (Қазан, 1900) вариантына сю¬жеттік мазмұны жағынан қатты ұқсайды. Тек эпостың кіріспе¬сі мен соңғы бөлігін жыршылардың әрқайсысы өзінше аяқтауға тырысқаны болмаса, негізгі мәтін мен мазмұнда айтарлықтай өзгеріс жоқ.
Бұлардың арасында ақтөбелік Шапай Қалмағамбетов жырлаған «Қыз Жібектің» жөні басқа. Атақты Мергенбай жыраудың дарынды шәкірті 1955 жылы ӘӨИ Қолжазба қорына эпостың екі бірдей нұсқасын тапсырған. Бір қызығы, мұның біреуі көлемі-4020 жолдан тұратын Сырлыбай ханның ақыны Қаршыға нұсқасы болса, екіншісі эпостың бас кейіпкері- Төлегеннің жыршысы Шегеден тараған жыр үлгісі делінген. Бір кісінің айтуынан жазылғанмен, екі варианттың да өзіндік сюжеттік ерекшеліктері бар. Жер-су, кейіпкер атауларында да көптеген айырмашылықтар ұшырайды. Әлбетте, Ноғайлы кезеңіндегі бірқатар қазақ эпостарының төркіні Сыпыра жыра¬удан бастау алғанын ескерсек, «Қыз Жібектің» түпкі нұсқалары осы жырда есімдері аталатын Қаршыға мен Шеге ақындардан таралуы да шындықтан алшақ кетпес деп ойлаймыз. Бұл, әрине, аңыздың айтуы. Әйтпесе, осы екі жыр нұсқасының ал аузындағы сұлбасын алдымен Мергенбай жырау, кейін оның шәкірті Шапай өңдеп, жаңғырта жырлауы әбден мүмкін. Томға енген соңғы екі жыр нұсқасы алғаш рет жарияланып отыр.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті елу үшінші томы жүз томдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Мұнда томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-28,5 б.т.

54-том. Ғашықтық жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған елу үш томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың тоғыз томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының жиырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 54-том ғашықтық жырларға арналды. «Бабалар сөзі» сериясының кезекті бұл томына негізінен қазақ халқының сан ғасырлардан айтылып, құлақтан-құлаққа, ауыздан-ауызға, бірден-бірге жетіп, бүгінгі ұрпағымен есен қауышқан ең көне мәдени жәдігерлерінің бірі «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» эпосының таңдаулы жеті нұсқасы еніп отыр.
«Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» қазақ арасына кең тараған 30-дай нұсқасы және орыс тіліне өткен ғасырларда аударылған бірнеше вариант-версиялары бар. Олардың көпшілігінің түпнұсқалары мен қолжазба материалдары, негізінен, Ресейдің Санкт-Петербург, Мәскеу, Томск, Омск т.б. қалаларының мұрағат қорлары мен кітапханаларында сақталған.
«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» эпосы тек қазақ халқының ғана емес, барша түркі халықтарына да ортақ Рухани мұра. Мәселен, аталған жыр сюжетінің алтайлықтарда-6, башқұрттарда- 28, татарларда,-22 нұсқа мәтіні сақталғандығы да осының жарқын дәлелі.
Эпостың қазақ арасынан жазылып алынған ең көне нұсқаларының бірі 1830 жылы Мәскеуде шығатын «Отечествен¬ные записки» журналында орыс тілінде басылған. Бұдан соң «Қозы Көрпештің ...» кейбір нұсқалары В.В.Радловтың (1870), И.Н.Березиннің (1896), Н.И.Ильминскийдің (1878,1890, 1894, 1896, 1905) жинақтарында басылып, қалың оқырманға кеңінен таныс болды.
Эпосты жинау жариялау, зерттеу жұмыстарына Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, Н.Ф.Костылецкий, Н.Я.Коншин, С.Шорманов, А.Құнанбаев, М.Ж.Көпеев, Д.Сұлтанғазин, Ғ.Дербісәлин сынды көптеген зиялы азаматтар атсалысты. Бұл орайда, әсіресе сұлтан Шыңғыс Уәлиханұлы мен оның балалары- Қоқыш, Мақажан, Болат, Шоқандардың атқарған еңбегі ұшан теңіз.
Санкт-Петербургтегі Шығыстану институтының Березин мұрағатында сақталған «Қозы Көрпештің ...» Жанақ, Шөже нұсқаларының бірнеше көшірмелері де мұнда Шоқанның орыс достары арқылы жеткізілгені мәлім.
Кеңес тұсында ұлы эпосты зерттеу, жариялау жұмыстары одан әрі жалғасты. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» театр сахнасын¬да қойылды. Жаңадан табылған варианттары зерттеліп, халық әдебиеті, фольклор жинақтарына енгізілді. С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Ы.Дүйсенбаев, Н.С.Смирнова, С.Садырбаев, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, З.Сейтжанов, Т.Сыдықов, Б.Әзібаева, М.Ғұмарова сияқты көптеген қазақ ғалымдары мен қаламгерлердің үлкен еңбек сіңіргенін атап көрсеткен аб¬зал.
«Бабалар сөзі» сериясының 100 томдық басылымына атақты эпостың ең жақсы, үздік деген нұсқалары іріктеліп, оларды екі томға топтастыру (54, 55-томдар) жоспарланды. Ұсынылып отырған осы томға «Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» Шоқан, Радлов, Бейсенбай, М.Ж.Көпеев, Потанин, Шөже, Н.И.Ильминский варианттары енді.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті елу төртінші томы бұл көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес, ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға, томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есім¬дерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі-28,5 б.т.

55-том. Ғашықтық жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле¬кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған елу төрт томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының жиырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безен¬дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 55-том ғашықтық жырларға арналды.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті бұл томына негізінен қазақ халқының сан ғасырлардан айтылып, құлақтан-құлаққа, ауыздан-ауызға, бірден-бірге жетіп, бүгінгі ұрпағымен есен қауышқан ең көне мәдени жәдігерлерінің бірі «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» эпосының таңдаулы бес нұсқасы еніп отыр.
«Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» қазақ арасына кең тараған 30-дай нұсқасы және орыс тіліне өткен ғасырларда аударылған бірнеше вариант-версиялары бар. Олардың көпшілігінің түпнұсқалары мен қолжазба материалдары негізінен Ресейдің Санкт-Петербург, Мәскеу, Томск, Омск т.б. қалаларының мұрағат қорлары мен кітапханаларында сақталған.
«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» эпосы тек қазақ халқының ғана емес, барша түркі халықтарына да ортақ Рухани мұра. Мәселен, аталған жыр сюжетінің алтайлықтарда-6, башқұрттарда-28, татарларда-22 нұсқа мәтіні сақталғандығы да осының жарқын дәлелі.
Эпостың қазақ арасынан жазылып алынған ең көне нұсқаларының бірі 1830 жылы Мәскеуде шығатын «Отечест¬венные записки» журналында орыс тілінде басылған. Бұдан соң «Қозы Көрпештің ...» кейбір нұсқалары В.В.Радловтың (1870), И.Н.Березиннің (1896), Н.И.Ильминскийдің (1878,1890, 1894, 1896, 1905) жинақтарында басылып, қалың оқырманға кеңінен таныс болды.
Эпосты жинау жариялау, зерттеу жұмыстарына Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, Н.Ф.Костылецкий, Н.Я.Коншин, С.Шорманов, А.Құнанбаев, М.Ж.Көпеев, Д.Сұлтанғазин, Ғ.Дербісәлин сынды көптеген зиялы азаматтар атсалысты. Бұл орайда әсіресе, Сұлтан Шыңғыс Уәлиханұлы мен оның балала¬ры-Қоқыш, Мақажан, Болат, Шоқандардың атқарған еңбегі ұшан теңіз. Санкт-Петербургтегі Шығыстану институтының Березин мұрағатында сақталған «Қозы Көрпештің ...» Жанақ, Шөже нұсқаларының бірнеше көшірмелері де мұнда Шоқанның орыс достары арқылы жеткізілгені мәлім.
Кеңес өкіметі тұсында ұлы эпосты зерттеу, жариялау жұмыстары одан әрі жалғасты. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» театр сахнасында қойылды. Жаңадан табылған варианттары зерттеліп, халық әдебиеті, фольклор жинақтарына енгізілді. Бұл бағытта С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Ы.Дүйсенбаев, Н.С.Смирнова, С.Садырбаев, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, З.Сейтжанов, Т.Сыдықов, Б.Әзібаева, М.Ғұмарова сияқты көптеген қазақ ғалымдары үлкен еңбек сіңірді.
«Бабалар сөзі» сериясының 100 томдық басылымына атақты эпостың халық арасына кең тараған таңдаулы нұсқалары ірік¬теліп, оларды екі томға топтастыру (54,55-томдар) жоспар¬ланды. Ұсынылып отырған осы томға «Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» Айтбай Дәндібайұлы, Қоңқабай Мейірманұлы, Мол¬ла Рахым, Б.Мақанов, М.Нукин нұсқалары енді.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті елу бесінші томы көптомдықтың негізгі ұстанымдарына сәйкес ғылыми қосымшалармен толықтырылды. Ғылыми қосымшаларға, томға енген мәтіндерге жазылған түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есім¬дерге арналған түсініктер, эпостың жинаушылары мен оның жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған түйін кірді.

55-том. Ғашықтық жырлар


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде жарияла¬натын «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Аталған басылымның басты мақсаты-халықтың рухани мұрасын сол күйінде өзіне қайтару, яғни қолда бар фольклорлық материалдарды түгел жарыққа шығару.
«Бабалар сөзі» сериясы-ғылыми басылым. Оның негізгі принципі-шығарманың табылған нұсқаларын жүйелеп, өзара салыстыра зерттеп, фольклорлық шығарманың сюжеті мен жанрлық белгілері туралы толық көрініс беретін мәтінді таңдап оқырманға ұсыну. Керек болған жағдайда бірнеше варианттары жарияланады.
Әрбір том қосымшалармен толығып отырады. Қосымшаларда, ең алдымен, томға енген нұсқалардың түсініктемелері және олардың варианттары жөнінде толық мәлімет беріледі. Сондай-ақ бұған сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер кіреді. Ең соңында дастанның жинаушылары мен оның жыр-шылары туралы деректер және ағылшын, орыс тіліндегі резю¬ме жазылып, пайдаланған әдебиеттердің тізімі көрсетіледі.
«Бабалар сөзі» сериясының келесі циклін құрайтын тарихи жырлар-батырлар жыры мен тарихи өлеңнің аралығындағы жанр. Тарихи жырлар негізіне өмірде нақты болған әлеуметтік, саяси оқиғалар алынады. Көп томдық «Бабалар сөзі» сериясының 56-томына қазақ халқы тарихының маңызды кезеңдерін көркем баяндаған тарихи жырлар еніп отыр.
Томға енген «Батыр Жәнібектің өлеңі» деп аталатын тарихи жыр ХV ғасырда Керей ханнан кейін Қазақ хандығын басқарған Жәнібек ханның жас кезіндегі ерлік істерін жырлауға арналған шығарма. Осыған дейін еш жерде жарияланбаған бұл тарихи жыр алғаш рет баспа бетін көріп отыр.
«Еңсегей бойлы ер Есім», «Есім хан», «Олжаш батыр», «Сәтбек батыр» жырлары ХVІ ғасыр оқиғаларын сипаттайды. «Еңсегей бойлы ер Есім» жыры осы топтамадағы туындылардың ішінде зерттеушілер назарын өзіне мол аударуымен ерекшеленеді. Бұл жырдың құндылығын өз кезінде М.Әуезов, Ә.Марғұлан және басқа да ғалымдар ерекше атап өткен бола¬тын. Бірақ еліміз тәуелсіздік алғанға дейін «ханды дәріптеді» деген желеумен қалың көпшіліктің назарынан тыс қалып келді. Тарихи тұлғаға арналған «Есім хан» жыры Қытай Халық Республикасында тұратын қазақтар арасында көп жылдар сақталып келіп, ақырында сонда шығатын «Мұра» журналын¬да (1988. № 10.) жарияланған. Ал «Орақты батыр» атты тарихи жырдағы оқиғаның болған уақытын жыршының өзі ХІV ғасыр деп көрсеткен. Сонымен қатар бұл шығарма кейіпкерлерінің қатарында ХVІІІ ғасырда өмір сүрген Ескелді, Балпық билер секілді тарихи тұлғалар да кездеседі.
Тарихи жырлар халқымыздың ауызша тараған тарихна¬масы ретінде ұзақ уақыт бойы еліміздің рухани азығы болып келгені айқын. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап кейбір үлгілері қағаз бетіне түсіріліп, баспа бетін көре бастаған бұл құнды мұралардың жариялануына, кеңес заманында зерттелуіне тыйым салынуына байланысты томға енген тарихи жырлар оқырман игілігіне айналудың мүмкіндігіне енді ғана ие болып отыр.
Есім хан тұсында өмір сүрген, ел намысын жоқтаған Олжаш батыр ерліктерін дәріптеуге арналған «Олжаш батыр» жыры да бұрын еш жерде жарық көрмеген.
«Сәтбек батыр» жырының Қазан төңкерісіне дейін жұртшылыққа кеңінен таныс болғаны белгілі. Бұл жырдың Ақылбек Сабалұлы жырлаған нұсқасы 1911 жылы Қазан қаласында жеке кітап болып шыққан. Томға жырдың алғаш жарияланған осы нұсқасымен қатар, Қазақстан Республикасы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазба қорында сақталып келген «Мырза Сәтбек батыр» атты нұсқасы да еніп отыр.
«Орақты батыр» жырының халық ақыны Қалқа Жапсарбаевтың өз аузынан жазып алынған нұсқасы ұзақ уақыт бойы Қазақстан Республикасы Орталық ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорларында сақталып келгенмен, жырдың толық мәтіні еліміз егемендік алғанға дейін баспа бетін көрмей келді. Осы томда сол олқылықтың орны толтырылды.
Томды дайындау барысында араб әрпінде жазылған қолжазбалар мен Қазан төңкерісіне дейін кітап болып шыққан мәтіндерге мұқият талдаулар мен сараптау жұмыстары жүргізілді.


57-том. Тарихи жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылып жатқан «Бабалар сөзі» атты жүз томдық басылымды дайындап, жа¬риялау жұмыстарын одан әрі жалғастырып жатыр.
Аталмыш серияның 57-томына ХVІІІ ғасырда өмір сүрген қоғам және мемлекет қайраткерлері Төле би, Абылай хан туралы тарихи жырлар енгізілді.
ХVІІІ ғасырдың алғашқы жартысы қазақ халқының өміріндегі қиыншылыққа толы алапат бір кезең болды. Жоңғар қоңтайшысы шұрайлы Жетісу мен Сарыарқаға көз тігіп, қазақ жерін тұтасымен басып алуға тырысты. Тарихта «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп аталып кеткен бұл зобалаңды уақыт батырлар мен билердің арқасында үш жүздің басын қосуға әсер етті. Томға енгізілген Қазанғап Байболұлы жырлаған «Төле бидің тарихы» жырында сол тұстағы елдің ауыр тіршілігі боямасыз шынайы суреттеледі. Жырда Төленің қысқаша шежіресінен бастап, рулар арасындағы дауларды шешуге араласуы, маңайына игі жақсыларды топтастыруы, қазақ халқының басын қосуда жетекші рөл атқарғаны, жоңғар шапқыншылығына қарсы астыртын әрекеттер ұйымдастыруы көркем бейнеленген. Жырдың басты ерекшелігі-жоңғар басқыншылығын, оған қарсы халық күресін тұтас күйінде қарап, ХVІІІ ғасырдағы өте ауыр кезеңде халық мүддесі үшін еңбек сіңірген Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің Тәуке, Әбілхайыр, Абылай хандардың тарихи бейнелеріне баға беруі. Сонымен қатар жырдан ел басына күн туғанда егеулі найзасын қолға алған Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Олжабай, Өтеген, Қойгелді, Жәнібек батырлардың ерлік істерін көруге болады.
ХVІІІ ғасырда тарих сахнасына көтерілген Абылай туралы Көкбай жырлаған «Абылай хан әңгімесі», Салық Жаяу Мусин 1940 жылы жазып алған «Қалдан Серен Абылайды тұтқынға алғаны», Олжабай Нұралыұлы жырлаған «Сабалақ-Абылай хан», Мәшһүр Жүсіп Көпеев жазып алған «Сабалақ», «Абылай мен Олжабай» жырларының негізгі сюжетінде қазақтардың жоңғар шапқыншылығына қарсы күресі, Әбілмансұрдың Жа-ныс Төле биге жолығуы, Бөгенбай мен жалшы Сабалақтың кездесуі, Әбілмансұр-Сабалақ пен жоңғар батыры Шарыштың жекпе-жегі, Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі баян¬далады.
Сонымен бірге томға Ш.Уәлиханов Жетісу өңіріне жасаған экспедициясы кезінде жазып алған «Абылай туралы жыр» да енгізілді. Мұнда Абылай хан мен Сәдір арасындағы шиелініс пен Абылайдың қырғыз жеріне жасаған жорығы айтылады.
«Абылай мен Олжабай» жырында Қаракесек руының адам¬дары Ботақан мен Жанайдың намысы үшін ер Олжабайдың Бекболат бимен бірге Абылай ордасына қол бастап келуі, ханға қарата өктем сөз сөйлеуі батырдың кесек тұлғасын айшықтай түседі.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жинаққа ен¬ген тарихи жырлардың мәтіндеріне жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атауларына сипаттамалар, жырларды жинаушылар мен жырлаушылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, том туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша мазмұндама қамтылған.
Томды дайындау барысында ХХ ғасырдың алғашқы жар¬тысында ел аузынан жиналып, араб, латын жазуымен жазып алынған қолжазбаларға текстологиялық жұмыстар жүргізіліп, жырлардың мәтіні мұқият тексерілді. Баспа бетін көрген жырлар түпнұсқамен салыстырылып, негізгі нұсқа бойынша қателер түзетілді.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында сақталған түпнұсқалар негізінде дайындалды.


58-том. Тарихи жырлар

«Бабалар сөзі» сериясының 58-томына «Бөгенбай батыр», «Бөгенбай батырдың бірінші жорығы» атты жырлар, «Қабанбай батыр» жырының халық ақындары Қ.Әділбеков, Е.Ахметов, Қ.Омарұлы, Т.Мағзиев т.б. жыршылардың репертуарына енген он бір нұсқасы ұсынылды.


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде іске асырылып жатқан «Бабалар сөзі» сериясы бойынша 100 томдық фольклор басылымын дайындап, жариялау жұмысын жалғастыруда.
Серияның 58-томына халық арасында кеңінен танымал болған Қанжығалы қарт Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай туралы тарихи жырлар еніп отыр.
Ел тарихында «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деп аталған қазақ халқының ХVІІІ ғасырдағы Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық соғысы туралы көптеген тарихи жырлар туғаны белгілі. Ел жадында сақталып жеткен бұл жырларда сол замандағы тарихи шындық жарқын көрініс тап¬ты. Осы томға енген Бөгенбай батыр туралы жырларда атақты қолбасшы Қанжығалы Бөгенбай батырдың ерлік істері, халық арасындағы ру тартыстары, ортақ жауға қарсы күрестегі ел бірлігі көркем суреттеледі.
Халқымыздың жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресі тарихында ерекше орны бар даңқты тұлға Бөгембай Ақшаұлы XVIII ғасырда қазақ батырларының жолы үлкен ақсақалы болғандықтан ел аузындағы жыр-аңыздарда оны айрықша құрмет тұтып «Қанжығалы қарт Бөгембай» деп атаған. Бұқар жырау айтқандай, «халықтың қамал-қорғаны» атанған Бөгембай батыр Абылай хан бастаған ұлт бірлігі үшін күрестің ұйтқысы ретінде танылды, 1710 жылы Қарақұмда өткен үш жүз қазақтарының құрылтайында бүкілқазақтық жасақ құрып, жоңғар шапқыншылығына тойтарыс беру жоспары мақұлданғанда үш жүз әскерлерінің бас сардары болып Бөгенбай батыр сайланды. 1726 жылы Бөгембай бастаған қазақ әскері Бұланты өзені бойында қалмақтарға күйрете соққы берді, атақты Аңырақай шайқасында Қанжығалы қарт Бөгембай басшылық еткен Орта жүз қолы еліміздің тұтастығын сақтап қалуда ерекше ерлік көрсетті.
58-томға енген халық ақыны Молдажан Жадайұлы жырлауындағы «Бөгембай батырдың бірінші жорығы» атты тарихи жырда Бөгембай батырдың елін, жерін қорғау жолындағы ерлік істері әспеттеледі. Атақты батыр туралы алғашқы жыр нұсқасын көрнекті тілтанушы ғалым Сәрсен Аманжолов ел аузы¬нан жинап, 1936 жылы Алматыда жеке кітап етіп құрастырып латын әрпінде шығарған «Бөгембай батыр» жыры көлемді де көркем туынды. Бұл ұзақ тарихи жырда Бөгембай батырдың қандай да бір шайқастары туралы айтылмайды, онда шәу тартқан қарт Бөгембай тұлғасы көбірек байқалып, батагөйлік бейнесі суреттеледі.
«Бөгембай батыр» жырының басты сюжеттік арқауы-білгір болжамы бар, алысты жақыннан көретін ел ағасы кейпіндегі Бөгембай батыр бейнесі арқылы ел тұтастығы мен бірлігін сақтау, бейбіт жұртқа іріткі салған алабөтен араздық пен содырлыққа тиым салып, ағайынды татуластыру. Жыр ұзақ болғанымен қиян-кескі ұрыс, қантөгіс шайқастар жоқтың қасы. Қалмақтар шабуылы да жанамалай ғана айтылады. Жыр¬да бірлік пен бітім, ел татулығы әңгімеленеді. Жер, су аттары, кісі есімдері тарихи шындыққа сәйкестігімен ерекшеленеді.
Қазақтың төрт түліктің ішінде ерекше құрметтеп, әрі дәулет, әрі сән санаған малы жылқы екендігін «Қубас ат» жыры айқын дәлелдеп, ер қаруы бес қару саналған заманда ат батырдың қанаты болғандығына айқын көз жеткізеді.
Қабанбай батыр жаумен жекпе-жекке шыққанда астындағы аттары шыдамай, талай рет майып болып кете жаздап өзіне қолайлы ат іздеп жүріп, осындай жылқыны Боранбай би ау¬ылынан тапқандығын, сол Қубас атты тапқан соң ғана атқа жарып, талай жорықтарда ұзақ жылдар бойы сенімді серігі болғандығын жыр оқиғасы айғақтайды.
Томға енген тарихи жырлар топтамасында ХVІІІ ғасырдағы жоңғар басқыншылығына қарсы күресте ерекше ерлік үлгісін көрсетіп, қазақ әскерін басқарған атақты қолбасшы Қабанбай батыр туралы шығармалар ерекше орын алады.
Қабанбай (шын аты Ерасыл) Қожағұлұлы найман ішінде Қаракерей атасынан шыққандықтан Қаракерей Қабанбай ба¬тыр атанған. Кішкентайынан батыл, ержүрек, қайтпас батыр болып өскендіктен замандастары оны Қабанбай деп атаған. Он үш жасынан қайсарлығымен көзге түсіп, сыртқы жаулардан ел кегін қайтарған. Сол уақыттан бері үнемі ат үстінде болып, бүкіл өмірін туған халқының тәуелсіздігі үшін күреске арнаған. Қазақтардың жоңғар шапқыншылығына қарсы жүргізген жүз жылдық соғысында өзінің қанаттас серігі-Қубас атымен ұрыс даласында талай рет жеңіске жеткен. Қабанбай батыр қазақ әскерлеріне қолбасшылық жасап, еліміздің оңтүстік және шығасы өңірлерін жоңғар басқыншыларынан азат етеді. Осы шебер әскери басшылығы мен көзсіз ерлігі үшін ол «Хан батыры» атанады.
Еліміздің түкпір-түкпірінде Қабанбай батыр жорықтарынан сыр шертетін көптеген тарихи жырлар мен аңыздар сақталған. Шын мәнінде, Сарыарқа, Алатау, Ұлытау, Оңтүстік Қазақстан өңірлерінде, Қытайдың қазақтар қоныстанған шығыс аймағында Қабанбайдың атақты Қубас атының тұяғы тимеген жер жоқ шығар. Сол себепті Қабанбай батырдың ерлік істері ұрпақтан ұрпаққа жетіп, халқымыз даңқты қолбасшы есіміне байланысты жәдігерлерді көздің қарашығындай сақтап келеді. Бұған ол туралы тарихи жырлар айқын дәлел бола алады.
Қабанбай батыр ерліктеріне арналған жырлардың ХХ ғасырда ел аузынан жазылып алынған бірнеше нұсқасы бар. Та¬рихи жырлардың бұл томына батыр туралы жыршы Түсіпхан Мағзиев жырлауындағы «Қабанбай батыр қиссасы», халық ақыны Қыдырмолда Әділбеков жырлап берген «Қабанбай ба¬тыр туралы жыр», 1934 жылы Семей фольклорлық экспедициясының мүшесі Сәкен Байырбеков жазып алған «Ер Қабанбай», Қайырбек Омарұлы жырлаған «Қаракерей Қабанбай батырдың әңгімесі», халық ақыны Ержан Ахметов жырлап берген «Ер Қабанбай», Мәули Сағымбаев жырлаған «Қаракерей Қабанбай батыр», жазушы Зейнолла Сәнік жариялаған «Қисса ер Қабанбай», Бағыбай Мергенбаев орындаған «Қабанбай туралы жыр», Шаяхмет Кәрібаев ел аузынан жазып алған «Қабанбай батырдың қиссасы» атты нұсқалар еніп отыр. Жыр мәтіндерінің көлемі әр түрлі: бір нұсқада мол, бір нұсқада-аз. Жыр кейіпкері-Қабанбайды таныстыру эпизодының жол ұқсастықтарында сәйкес келетін тұстары болғанмен шумақ ұйқастығы сирек кездеседі. Жырдағы оқиғалар үш ірі қақтығыс төңірегінде шоғырланған: 1. Қабанбайдың бірде қырғыз, бірде қалмақ батырымен; 2. Қабанбай мен туысы Дәулетбайдың араздығы; 3. Қабанбайдың қайта шапқан жаумен арадағы қақтығыстары. Барлық нұсқаларда осы композициялық тұтастық сақталған.
Қабанбай батыр туралы тарихи жырлардың негізгі сюжеттік арқауы-жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес, қырғыздардың қазақ даласына оқтын-оқтын жасаған шабуылда¬рына тойтарыс, ел басына қауіп төнген қиын сәтте қазақтың белгілі батырларының Қабанбай туы астына жиылуы, ел бірлігін ойлаған ғұлама абыз Бұқар жыраудың көрегендігі. Басқа тарихи жырларда елдің игі жақсыларының бұлайша бірігуі сирек. Мұның өзі Қабанбай батыр туралы жырлардың сыртқы жауға шайқаста бүкіл халықтық күрестің жаппай сипат алғандығын анық байқатады.
Бұл томның бір ерекшелігі-жинаққа Қабанбай батырдың қанаттас серіктері Қубас аты мен Ақбас атаны туралы «Қубас ат» және «Ақбас атан» тарихи жырлары еніп, алғаш рет жария¬ланып отыр.
Том соңында берілген ғылыми қосымшалар жинаққа ен¬ген тарихи жырлар мәтіндеріне жазылған түсініктемелерді қамтиды. Сондай-ақ қосымшаларда араб, парсы тілдерінен ен¬ген, қазір қолданыста жоқ сөздерге байланысты сөздік, жер-су атауларына сипаттамалар, мәтіндерде ұшырасатын тарихи тұлғалар туралы түсініктер, тарихи жырлардың жинаушы¬лары мен жырлаушылары туралы деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, том туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша мазмұндамалар берілді.
Томды дайындау барысында ХХ ғасырдың бірінші жар¬тысында ел аузынан жиналған, жазып алынған араб, латын әріптеріндегі қолжазбаларға текстологиялық жұмыстар жүргізіліп, жырлардың мәтіндері мұқият тексерілді. Түпнұсқа мәтіндердегі қате жазылған сөздер қазақ тілінің жалпыға ортақ жазу нормаларына және шығарма мазмұнына сәйкес түзетілді. Мәтіндердегі көне түркілік формалар еш өзгеріссіз беріліп, түпнұсқаның сөз қолданысы сақталды.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында сақталған түпнұсқа қолжазбалар мен жеке ғалымдар архивінен алынған материал¬дар негізінде дайындалды.
Томның көлемі-27 б.т.


59-том. Тарихи жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін жарияланған елу сегіз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он бір томы, тарихи жырлардың үш томы, батырлар жырының жи¬ырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымы ел өміріндегі ерек¬ше елеулі оқиға ретінде бағаланып отыр. Алдағы уақытта да, қазақ фольклорының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 59-том тарихи жырларға арналды.
Бұған дейін аталған серия бойынша тарихи жырлардың 6 томы жарық көрсе, олардың алғашқы үшеуі-Қытай қазақтары арасында кең тараған тарихи сюжеттерге негізделген фольклорлық туындылар болатын. Онда Алтай мен Алатау, Ертіс пен Іле арасында ерте заманнан бері еркін жайлаған көшпелі қазақтардың жатжерлік басқыншыларға қарсы ХVІ-ХХ ғасыр көлемінде бостандық үшін жүргізген ерлік шежіресі көркем тілмен кестеленген. Ал кейінгі үш том қазақ мемлекетінің билеушілері Жәнібек, Есім, Абылай, Әбілқайыр т.б. хандар мен Төле би, Олжаш, Орақты, Бөгенбай, Қабанбай, Сәтбек сынды би-батырлардың жоңғар және орыс басқыншыларына қарсы азаттық күресінен сыр шертеді.
Ал ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы жоңғар шабуы¬лына қарсы күрескен жасақтарды қазақ хандары Әбілқайыр, Нұралы, Абылайлар мен ру басы-батырлары Қабанбай, Барақ, Есет, Бөгенбай, Жәнібек, Жантай, Баян, Тайлақ, Саңырық т.б. басқарған.
Қазақ халқының азаттығы үшін күресте олар зор еңбек сіңірді және «Ақтабан шұбырынды» оқиғасынан кейінгі шабу¬ылдарда да қазақ жасақтарына басшылық етті. Олар басқарған топ 1729 жылы жоңғарларға үлкен тойтарыс берген. Қазақ жасақтарының өз елін жаудан азат ету үшін күреске арналған халықтың тарихи шығармалары ру басыларының атымен ата¬луы олардың жасақтарды басқарғандығынан болса керек. Біз ол эпостарды қалың көпшіліктің жауға тойтарыс берудегі еңбегі деп бағалаймыз. Қабанбай, Бөгенбай, Абылай атына байланысты туған жырлардан еркіндік үшін күресте ерлік көрсеткен Баян, Жасыбай (Баянауылдағы Жасыбай көлі соның аты¬мен аталған), Бердіқожа, Қосдәулет, Есет, Шағала, Ақшабдар сынды көптеген батырлардың аттарын кездестіреміз. Жырда олардың ерлігі ешкімнен кем емес. Бұл батырлар-жаудың басқыншылық әрекетіне қарсы, халықтың елдігін сақтап қалу үшін ауыр шайқастарда ерекше көзге түскен халық ұлдары. Олардың аттары қалмақтармен шайқастарда соғыс болған «Қалмақ қырылған», «Аңырақай соғысы», «Шүршіт қырылған», «Жасыбай асуы» деген жер-су атауына байланы¬сты аталады. Мұндай жырлар кезінде елді жаудан азат ету¬де айрықша ерлік етіп көзге түскен халық жасақтарының батырлығы мен батылдығын көрсететін, жеке батырлардың ерлігіне арналған шығармалар.
Тарихи жырлар тудыруда, халықтың өткен кезеңдерде бастан кешкен тарихын кейінгі ұрпақтарға жеткізуде ақындар мен жырау-импровизаторлардың сіңірген еңбегі зор. Көптеген жыраулардың өздері де әр кезде ұлт өмірінде, ел тұрмысында болған тарихи жорықтарға қатысып, өз көзімен көрген оқиғаны жырлаған. Бірақ мұндай жыр-дастандар бірнеше ұрпақтың ау¬зында айтылып, уақыт тезінен өткен соң, бергі дәуірде (ХІХ-ХХ ғғ.) ғана хатқа түсе бастағанын білеміз.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті бұл томына сол дәуірдің-қазақ елінің басына ауыр күн туған аласапыран жылдардың ұзақ уақыт халық аузында сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен маңызды оқиғалары мен тарихи-аңыздық сюжеттеріне құрылған эпостық шығармалар еніп отыр. Бұлардың қатарында «Ер Жасыбай», «Жидебай батыр», «Олжабай батыр», «Райымбек батыр», «Өтеген батыр», «Мырқы батыр», «Жәнібек батыр» тарихи жырлары мен олардың бірнеше нұсқалары бар.
Аталған тарихи жырлардың басым көпшілігі бұрын-соңды жарияланбаған. Бұл жырлар қолжазбаларының құжаттық көрсеткіштері 1981 жылы «Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасына» (3-том) енгізілгені болмаса, арнайы зерттел¬ген жоқ. Тек еліміз тәуелсіздік алғаннан соңғы жылдарда ғана жекелеген тарихи-филологиялық зерттеулерде аттары аталып, тиіп-қашты сөз болғаны мәлім.
Батырлар көбінесе Абылай ханның әйгілі «Шаңды жорық» сапарына-Еділ қалмақтарының Жоңғарияға қайта көшу кезеңіндегі түрлі шайқастарға қатысып, жеке ерліктерімен көзге түседі. Кейде бір батырдың көрсеткен ерлігін екіншісі қайталайтын тұстары да ұшырайды. Мысалы, Жидебай мен Жәнібек батырлардың қалмақтың бас батырын жеңіп, Абылайдың оң тізесінен орын беруін сұрайтын эпизод туралы осыны айтуға болады. Жәнібектің алғаш ханның тапсырма¬сымен сыннан өту үшін түнде бейіт басына жалғыз барғанда оны екі батырдың аруақ кейпінде қорқытуы өзге бір жырдың сюжетінде сәл өзгеріспен қайталанады. Соған қарамастан, әр жырдың қазақ тарихы мен фольклорындағы маңызы өте зор, өйткені тарихи жыр-сөз өнері болуымен бірге қазақ мәдениеті мен өткен тарихымыздан мол мәлімет бере алатын бірден-бір қымбат мұра. Онда ұлтымыздың тәуелсіздік үшін күрескен санғасырлық тағдырының шерлі шежіресі асқақ жырмен әспеттелген. Батыр ұландардың қанымен суарылған осынау асыл жәдігерлердің бүгінгі ұрпақты отансүйгіштікке, ерлік пен бірлікке тәрбиелеудегі орны да ерекше жоғары.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жинаққа ен¬ген тарихи жырлардың мәтіндеріне жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атауларына сипаттамалар, жырларды жинаушылар мен жырлаушылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, том туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша мазмұндама қамтылған.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және ҚР білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар қорында сақталған түпнұсқалар негізінде дайындалды.
Томның көлемі-25 б.т.


60-том. Тарихи жырлар
ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін жарияланған елу тоғыз томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он бір томы, тарихи жырлардың жеті томы, батырлар жырының жиырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 60-том тарихи жырларға арналды.
Бұл томға ХVІІІ ғасырдағы қазақ-жоңғар қақтығыстары кезінде ерен ерлігімен көзге түскен және кейбіреулері Ре¬сей басқыншыларына қарсы бітіспес майданға бел буған қазақтың маңдайалды батырлары жайындағы тарихи жырлар енгізілді. Олар: «Барақ батыр», «Бердіқожа батыр», «Ба¬зар батыр», «Жантай батыр», «Сырым батыр», «Ер Әжібай» жырлары. Аталған тарихи жырлар күні бүгінге дейін жария¬ланбай келді. Қазақ елінің тәуелсіздікке қол созған, бұғауда бұлқынған, азаттықты армандап, ер намысын қайраған биік азаматтық сезім мен ерлікті ту еткен осы бір халықтық туын¬дылар «Бабалар сөзі» сериясы көлемінде тұңғыш рет толықтай жарыққа шықпақ. Іздестіру жұмыстары барысында «Барақ батыр» жырының төрт нұсқасы, «Сырым батырдың» үш нұсқасы табылып, олардың барлығы қазіргі әріпке көшірілді, вариант-версиялары салыстырылып, мәтіндік сараптаулар жүргізілді. Соның нәтижесінде «Сырым батыр» жырының екі нұсқасы іріктеліп, баспаға әзірленді. Ал «Барақ батыр» жырының алғашқы екі нұсқасы табын Барақ батыр туралы ел аңыздарына құрылса, үшіншісі найман Көкжарлы көкжал Барақ батыр жайындағы тарихи сюжеттерге арналғаны толықтай дәлелденді. Бұлардың үшеуі де мәтіндік сараптау¬лардан соң осы томға ұсынылып отыр.
Томға енген тарихи жыр мәтіндерінде сол дәуірдегі саяси-қоғамдық сана мен тілдік ерекшеліктерді айқын аңғаруға бо¬лады. Мәселен, дәстүрлі эпикалық баяндаулармен қатар жаңа әлеуметтік өзгерістер, тарихи және шынайы деректердің көбірек кездесуі, орыс, жоңғар тіліндегі кейбір лексемалардың ұшырауы осыған дәлел. Демек, ұлтымыздың асыл мұралары халқымызбен қайта қауышып жатса, мұратымыздың орындалғаны.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жинаққа ен¬ген тарихи жырлардың мәтіндеріне жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атауларына сипаттамалар, жырларды жинаушылар мен жырлаушылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, том туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша мазмұндама қамтылған.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында сақталған түпнұсқалар негізінде дайын¬далды.
Томның көлемі-28 б.т.


61-том. Тарихи жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияла¬нып отырған «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін жарияланған алпыс томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он бір томы, тарихи жырлардың сегіз томы, батырлар жырының жиырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұлардың он томы Қытайдағы қазақ фолькло¬рына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 61-том тарихи жырларға арналды.
Томға XVII-XVIII ғасырлардағы жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына байланысты туған халық аңыздарын сюжеттік арқау еткен бірқатар тарихи жырлар еніп отыр.
Олар: «Жапал батыр мен Таңшебер қыз», «Шақшақұлы ер Жәнібек», «Ер Әжібай», «Арқалық батыр» жырлары. Бұл шығармалар ел қорғау тақырыбына арналғанымен, сюжеттік, мекендік, мезгілдік тұрғыдан алғанда әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мол, кейіпкерлері де әрқилы. Мәселен, «Жапал ба¬тыр мен Таңшебер қыз» эпосының сюжеті басты кейіпкерлердің бірі-атақты Есім хан заманындағы XVII ғасыр оқиғаларын ба¬яндаса, «Шақшақұлы ер Жәнібек», «Ер Әжібай» шығармалары XVIII ғасырдың орта шеніндегі тарихи оқиғаларды сөз ет¬кен. Ал «Арқалық батыр» жырының сюжеттік фабуласы Ал¬тай қазақтарының аймақ бастығы Әжі төре Көгедайұлы мен ұранқай-дүрбіт халықтарының билеушісі Ежен ханның жергілікті елге көрсеткен зорлық-зомбылықтарына қарсы шыққан Арқалық батырмен арадағы қақтығыстарға құрылған. «Жапал батыр мен Таңшебер қыз» жырының ел аузындағы нұсқаларын жинап, алғаш поэмаға айналдырған халық ақыны Шәкір Әбенов. Аталмыш шығарманы одан әрі дамыта, жаңғырта жырлаушы-тәшкенттік қарт ақын Әбділла Тұтқышұлы. Соңғы нұсқада тарихи жырдың эпикалық қуаты барынша күшейіп, шығарманың фольклорлық сипаты айқындала түскен. Тарихи эпоста батырлық, ерлік мотивтерімен қатар, махаббат, ғашықтық, достық, даналық сарындарына да мол орын берілген.
Жәнібек батыр есіміне байланысты үш жыр нұсқасы сақталған. Олардың әрқайсысы бір-біріне мүлде ұқсамайтын жеке тұлғалардың өмірі мен алмағайып заманда елі мен жерін қорғауда жасаған ерен ерлігінен сыр шертеді.
Солардың бірі-«Ер Жәнібек» жыры Қытайдағы отандаста¬рымыз арасында кең тараған. Бұл тарихи жырдың кейіпкері-Алтай тауын мекендейтін абақ-керей руынан шыққан белгілі батыр, би Жәнібек болса, екінші бір эпоста XVI ғасыр басында Қазақ мемлекетін билеуші-Жәнібек хан бейнесі сомдалған. Жыр «Бабалар сөзі» сериясының 27-томының (9-120 б.б.), ал соңғысы 56-томының (9-88 б.б.) құрамында жарық көрді.
Осы томға ұсынылып отырған «Шақшақұлы ер Жәнібек» жырының көлемі-72 бет. Жыршысы-халық ақыны Иман¬жан Жылқайдаров (1882-1974). Мұнда XVIII ғасырдағы қазақ-жоңғар соғысында ту ұстап, қол бастаған, елдің бірлігі, жердің бүтіндігі үшін жан аямай күрескен ардагер, қоғам қайраткері, халық көсемі «Тархан» атағын иеленген Шақшақұлы Жәнібек батырдың Отан қорғау жолындағы жанкешті жорықтары әсерлі жырланған. Шығармаларды баспаға әзірлеу барысында аталған нұсқалардың барлығына фольклорлық және мәтіндік тал¬дау жасалып, бұрын жарияланған мәтіндердің олқылықтары, артық-кем тұстары қайта қалпына келтірілді.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жинаққа ен¬ген тарихи жырлардың мәтіндеріне жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атауларына сипаттамалар, шығармаларды жинаушылар мен жырлаушылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, басылым туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша түйін қамтылған.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Орталық ғылыми кітапхананың си¬рек қорында сақталған түпнұсқа негізінде дайындалды.
Томның көлемі-28 б.т.

62-том. Тарихи жырлар


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланып отырған «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін жарияланған алпыс бір томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он бір томы, тарихи жырлардың тоғыз томы, батырлар жырының жиырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұлардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 62-том тарихи жырларға арналды.
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы қазақ халқы үшін аса қадірлі де қастерлі есімдердің бірі. Әрі батыр, әрі би болған Жанқожа батырдың ерлік істері жайында әрісі орыс, берісі қазақ тарихшыларының ғылыми еңбектерінде соңғы бір ғасырдан аса мезгілде аз айтылып, жазылып жүрген жоқ. Сонау XVIII ғасырдың соңғы жылдарында өткен қазақ, қарақалпақ қақтығыстары тұсында, бар-жоғы он жеті жасында Хиуаның белгілі батырын жекпе-жекте өлтірген Жанқожа содан кейінгі 70 жыл ғұмырында Қоқан, Хиуа, Ресей басқыншыларымен сан рет сұрапыл шайқастар өткізді. Жанқожа батыр сол ұрыстардың барлығына да қолбасшы әрі басты ұйымдастырушы ретінде қатысып, теңдессіз ерлік, көзсіз батырлық көрсеткен болатын. Жанына ерген жауынгерлеріне сонысымен үлгі болды, қаймана халқына қайрат, «елім» деген ерге ерік-жігер берді.
Белгілі қоғам қайраткері М.Тынышбаевтың: «Жанқожа Үш жүздің ең атақты батыр-билерінің бірінен саналады. Ол қазақ тәуелсіздігі үшін күрескер ретінде орысты да, хиуалықтарды да, қоқандықтарды да, тіпті хандардың өзін де мойындаған жоқ» деген мінездемесі де жоғарыдағы пікірімізді айғақтай түседі.
Жанқожаның шыққан тегі айтулы батырлар мен белгілі билердің әулеті. Арғы атасы Киікбай да, түп нағашысы Тама Есет тархан да, өз әкесі Нұрмұхаммед те-сонау жоңғар шапқыншылығынан бастап қазақ халқы басынан өткен небір сұрапыл шайқастарға қатысып, жұртымызға ерлігімен де, билігімен де еңбегі сіңген ерен тұлғалар.
Жанқожа батырдың аталары мен өзі және үзеңгілес, жорықтас кісілер жайындағы деректі құжаттар, айғақтар мен хаттар, басқа да мәліметтер Ресей мұрағаттарында көп ұшырасады.
Жанқожа батыр 1841 жылдың шамасында Кенесары ханмен тізе қосып, атақты Созақ қамалын Қоқан бектерінің боданынан азат етуге тікелей атсалысты. 1842, 1843, 1845 жылдары Хиуа әскеріне үш дүркін тойтарыс беріп, қамалдарын қиратты, Әйімбет, Бабажан бастаған көптеген белгілі бек, батырларын өлтіріп, елдің мыңдаған малы мен қолды болған жесірлерін, мүліктерін қайтарып берді.
Жанқожа батыр жайында 10-нан аса тарихи жыр-дастандар шығарылып, ел арасына кең тараған. Солардың арасында Мұсабай, Нұрмағамбет, Лұқпан, Жөкей, Қарман, Нұрсұлтан, Ізжан, Орнықбай сынды ақын-жыраулардың туындыларын ерекше атаймыз. Мәселен, Мұсабай жырау нұсқасын Қазалы бекінісінде қызмет атқарған орыс офицері И.В.Аничков оның өз аузынан жазып алып, жариялады. 1894 жылы осы зерттеушінің «Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы» атты тарихи очеркі жарық көргені мәлім. Жанқожа жайындағы тарихи жырды Н.Г.Веселовскийден бері қарай С.Сейфуллин, Т.Шонанұлы, С.Мұқанов, Ә.Қоңыратбаев, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасов, Б.Шалабаев, Н.Төреқұлов, С.Садырбаев, Ж.Тілепов, Б.Жүсіпов т.б. ғалым-әдебиетшілер зерттеді.
«Бабалар сөзі» сериясының бұл кезекті томына Жанқожа батырдың алғашқы ерлігінен ақырғы демі біткенге дейінгі тұтас ғұмырын бейнелейтін алты жыр нұсқасы еніп отыр. Жыр мәтіндерінен кейін батырдың туған немересі Қобылан Күрегеновтің Жанқожаның бел баласы Жолшы батырдан 1929 жылы жазып алынған «Жанқожа батырдың тарихы» атты қолжазба ықшамдалып ұсынылды. Аса бағалы қолжазба 1945 жылы Қазалы қаласында қағазға түсіріліп, кейіннен Қазақстан ҰҒА ОҒК сирек қорына өткізілген. Бұл ретте материал қара сөзбен берілсе де, кейінгі тарих, фольклор зерттеушілері үшін құндылығы ескерілді.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жинаққа енген тарихи жырлардың мәтіндеріне жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атауларына сипаттамалар, шығармаларды жинаушылар мен жырлаушылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, басылым туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша түйін қамтылған.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Орталық ғылыми кітапхананың сирек қорында сақталған түпнұсқа негізінде дайындалды.
Томның көлемі-23,5 б.т.

63-том. Тарихи жырлар

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияла¬нып отырған «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін жарияланған алпыс екі томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып са¬налатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он бір томы, тарихи жырлардың он томы, батырлар жырының жиырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұлардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуанышпен қарсы алды. Қазақ эпосының көркем үлгілерін жариялау осымен шектелмейді.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 63-том тарихи жырларға арналды. Бұл томға қазақ арасына ертеден таныс «Ағыбай батыр» жырының сюжеті мен поэтикалық эволюция деңгейі әртүрлі алты нұсқасы кірді Олар: «Ағыбай батыр» (халық жыры), С.Қармысовтың орындауындағы «Ағыбай батыр» (бұрын жарияланбаған), қарағандылық Т.Айнатасов жинаған «Ағыбай батыр», Қ.Қаңтарбаев жинаған «Ер Ағыбай» (бұрын жарияланбаған), жыршысы белгісіз «Ағыбай батыр» жырының екі варианты (бұрын жарияланбаған), Х.Жаманұлы жырлаған «Ағыбай батырдың үш өкініші», С.Керімбеков жырлаған «Байсейіт батыр», Т.Байбағышовтың орындауынан жазы¬лып алынған «Байсейіт батырдың тарихы», «Мырзаш батыр» жырының үш варианты-«Мырзаш батыр қиссасы (А.Ержанов нұсқасы), «Мырзаш батыр жыры» (Н.Қыдырмоллаұлы нұсқасы) және «Мырзаш батыр» (С.Нұралин нұсқасы), «Ай¬дос батыр» (Ж.Айдарбеков нұсқасы) атты тарихи жырлар енді. Аталған жырлардың көпшілігі бұрын-соңды жарық көрмеген және зерттелмеген.
Тарихи шығармалардың негізгі сюжеті ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ халқының сырт жауларға қарсы азаттық күресінің оқиғаларына құрылған.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жинаққа енген тарихи жырлардың мәтіндеріне жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атауларына сипаттамалар, шығармаларды жинаушылар мен жырлаушылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, басылым туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша түйін қамтылған.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Орталық ғылыми кітапхананың си¬рек қорында сақталған түпнұсқа негізінде дайындалды.
Томның көлемі-28,5 б.т.

64-том. Жұмбақтар

«Бабалар сөзі» сериясының 64-томына бұрыннан таныс жұмбақтармен қатар, ел аузынан жазылып алынған, қолжазбалар мен басылымдардан терілген жұмбақ өлеңдер, жұмбақ айтыстар, қара сөз жұмбақтар енді.


ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басы¬лымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін баспаға ұсынылған алпыс үш томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы болып саналатын эпостық шығармаларға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он бір томы, тарихи жырлардың он бір томы, батырлар жырының жиырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандардың бір томы әзірленіп, баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналғаны мәлім.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 64-том жұмбақтарға арналды.
Жұмбақтар-ежелден келе жатқан әрі қазіргі қоғамда тәрбиелік мәнін жоғалтпаған, халық мұрасының арналы бір саласы.
Қазақ жұмбағын жинауда біршама шаруа атқарылған, әртүрлі қолжазба қорларындағы ертелі-кеш хатқа түскен ауқымды жұмбақтардың біразы қалың көпшілікке жол тартып үлгерсе, кейбіреулері қауымның игілігіне айналмай келеді. Оқырманға ұсынылып отырған томда түрлі қорлардан, ел аузынан алынып, алғаш рет айналымға қосылып отырған үлгілер аз емес. Басылымды әзірлеу барысында жұмбақтардың көп варианттық нұсқаларын да қамтуға тырыстық. Топтамада мәтіндерді неғұрлым толығырақ қамту мақсаты қойылғандықтан, екі шешімі бар жұмбақтарды әдейі енгіздік.
Күні бүгінге дейін жұмбақ топтамаларын құрастырушылар мәтіндерді мазмұнына карай тақырыптарға бөліп беруді, не мәтіннің басқы жолындағы бірінші сөзін бағдарда ұстап, әліпбилік тәсілмен жүйелеу тәсілін қолданып келеді. Бұл кітапта мәтіндер алдыңғы тәсіл, яғни тақырып бойынша топ-тастырылды.
Жұмбақ топтамасын даярлау барысында халықтық жұмбақтардың авторлы дүниелермен біте қайнасып, кейде араласып жататыны қосымша қиындық туғызды. Өйткені бұрынғы жұмбақ топтамасына кірген не ел аузынан хатқа түскен кейбір мәтіндерді қазіргі ақындардың жинақтарынан кездестіруге болады. Бұның себебін екі жақты қарау керек. Біріншісі, халық аузында айтылып келе жатқан жұмбақтарды ақындардың иемденуі; екіншісі, авторлы жұмбақтардың ел арасында жатталып, айтылып жүруі. Айтушы жұмбақты жа¬дына ұстағанымен оның авторына мән беріп жатпайды. Әдеби жұмбақтардың ұжым иелігіне көшуі-көз алдымызда жүріп жатқан процесс. Сондықтан кейбір жұмбақтың халықтыкі, не белгілі ақындыкі екенін тап басып, үзілді-кесілді шек қоя ажы¬рату оңайға соқпайды.
Жұмбақтың әр алуан жанрлармен астаса келіп, аралық жанр түзетін мазмұндық-түрлік құрамын жан-жақты көрсету үшін байлауы мен шешімі де өлең түрінде келетін мәтіндер және халықтық айтыс жұмбақтар жеке топтастырылды, әрі «қара сөз жұмбақтар» деген тақырыппен логикалық қисындағы, есеп жұмбақтар да қосылды.
Ұсынылып отырған томда қазақ жұмбақтары толыққанды сипатта жинақталып, ғылыми талапқа сай тұңғыш рет дайын¬далды. Томға енген жұмбақтардың саны-екі мыңнан астам.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жұмбақтарға жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атауларына сипаттамалар, жұмбақты айтушылар мен жинаушылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, том туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша мазмұндама қамтылған.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында сақталған түпнұсқалар негізінде дайын¬далды.
Томның көлемі-27 б.т.


65-том. Қазақ мақал-мәтелдері

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланып отырған «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басы¬лымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін баспаға ұсынылған алпыс төрт томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді сала¬сы болып саналатын эпостық шығармаларға, бір томы шағын жанрлардың үлкен бір саласы жұмбақтарға арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он бір томы, тарихи жырлардың он бір томы, батырлар жырының жи¬ырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандармен жұмбақтардың жеке-жеке томдары баспаға әзірленіп, елу бес томы басы¬лым көрді. Бұлардың он томы Қытайдағы қазақ фольклоры¬на арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат қазынасы-фольклор жинақтарының жоғары деңгейде безендірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен ризашылықпен қарсы алды.
Осымен, әзірге қазақ фольклорының ең көлемді әрі маңызды саласына жататын эпос жанрының ертегі, аңыз мифтерден өзге түрлерін баспаға әзірлеу аяқталды.
Ал оқырман назарына ұсынылып отырған 65-том мақал-мәтелдерге арналып отыр. Халық даналығының, ұлттың рухани-әлеуметтік бай тәжірибесінің нәтижесінде мыңдаған мақал-мәтелдер дүниеге келді. Олардың көпшілігі есте жоқ ескі замандарда тапқыр, шешен, данагөй сөз зергерлерінің аузынан айтылып, біртіндеп бүкіл халыққа ортақ өсиет, үлгі сөз ретінде мақал-мәтел аталып кеткен. Мақал мен мәтелдің арасын¬да айтарлықтай шекара болмағанмен өзіндік стильдік белгі-бедерлері бар екені мәлім. Мақалдар кейде ұзынды-қысқалы болып, бірнеше тақырыптық мазмұнды қамтиды. Мысалы: «Көп ойлаған табар, көп үрлеген жағар» деген сияқты мәтелдер қысқа, нұсқа құрылымы мейлінше ықшам түрде жасалып, бір ғана нақты ой-түсінікті меңзейді. Мәтелдер мақалдарға қарағанда әбден тұрақтанған канондық мәтінге ие. Мысалы: «Әлін білмеген әлек», «Әліпті таяқ деп білмейді», «Ойына қарай бойы» т.б.
Мақал-мәтелдер ұлттың рухани байлығы мен сан ғасырлық мәдениетінің көркем көрінісі ғана емес, сол халықтың ой-санасы, зердесі мен даналық деңгейінің де жарқын шежіресі. Халқымыздың сөз мәйегі саналатын бұл ғажайып мұраның байып, жинақталып, ел игілігіне айналуына көптеген қазақ жинаушылары да қызмет етті. М.С.Бабажановтың, А.Құнанбаевтың, Ы.Алтынсаринның, Ә.Диваевтың, Б.Дауылбаевтың, М.Ешмұхамедовтің, М.Ысқақбаласының, А.Баржақсыұлының, Т.Ізтілеуұлының, Ө.Тұрманжановтың, Б.Ақмұқанованың, Б.Момышұлының, М.Әлімбаевтың, Б.Адамбаевтың т.б. ел зиялыларының бұл бағытта мол еңбек сіңіргені белгілі.
Бұл томға ҚР БҒМ ҒК М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қызметкерлерінің әр жылдары ғылыми, әдеби-фольклорлық және этнографиялық экспедициялар кезінде ел арасынан жинаған материалдары, ҚР БҒМ ҒК ОҒК-ның Си¬рек кітаптар қорында және ӘӨИ Қолжазба қорында сақталған мақал-мәтелдер жинақтары, сондай-ақ бұрын-соңды жарық көрген әртүрлі кітаптардағы халық мұрасының көпшілігі еніп отыр. Мақал-мәтелдер мәтінінің көлемі үш томға жоспарланды. Екінші, үшінші томдарға Қытай Халық Республикасы, Өзбекстан Республикасы, Монғолияны мекендеген қазақтар арасында айтылып, сол жақта кітап болып басылған материалдар, сондай-ақ кезінде Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский, Ә.Диваев, Я.Лютш, Ә.Құрышжанов т.б. бастырған жинақтарға енген мақал-мәтелдер үлгілері сараланып, салыстырылып әзірлену үстінде.
Мақал-мәтелдердің вариант-нұсқалары мен баламалары көп ұшырасады. Кейде авторлық мақалдар мен халықтық сөз мәйектері араласып, бір-бірінен ажыратылмайтындай бо¬лып кеткен. Осы тектес мәселелерде фольклор ғылымының көзқарастарына орай, мүмкін болғанша, дұрыс шешімін қабылдауға тырыстық.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жинаққа ен¬ген мақал-мәтелдерге жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атаула¬рына сипаттамалар, шығармаларды жинаушылар мен жырлау¬шылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, басылым туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша түйін қамтылған.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Орталық ғылыми кітапхананың си¬рек қорында сақталған түпнұсқалар негізінде дайындалды.
Томның көлемі-30,5 б.т.


66-том. Қазақ мақал-мәтелдері

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарияланып отырған «Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басы¬лымын әзірлеуді одан әрі жалғастыруда.
Серияның бұған дейін баспаға ұсынылған алпыс үш томы ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді сала¬сы болып саналатын эпостық шығармаларға, бір-бір томы шағын жанрлардың үлкен салалары жұмбақтар мен мақал-мәтелдерге арналды. Дәлірек айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он үш томы, діни дастандардың жеті томы, ғашықтық дастандардың он бір томы, тарихи жырлардың он бір томы, батырлар жырының жиырма томы, сондай-ақ шежірелік дастандар, жұмбақтар мен мақал-мәтелдердің жеке-жеке томдары баспаға әзірленді. Бұлардың он томы Қытайдағы қазақ фольклорына арналған.
Оқырман назарына ұсынылып отырған 66-том да мақал-мәтелдерге арналды, алдағы уақытта мақал-мәтелдердің тағы да бірнеше томын дайындау жоспарланып отыр. Себебі кейінгі жылдарға дейін басылым көріп келген мақал-мәтелдер кеңестік цензураның елегінен өтіп барып, іріктелген мәтіндер еді. Бұған сан мәрте қайта басылып келген Ө.Тұрманжанов, Б.Адамбаев пен Б.Ақмұқанова құрастырған жинақтар айқын дәлел. Бұл басылымдар жал¬пы оқырмандарға арналғандықтан, көркем мәтіндерге ғана көңіл бөлініп, кейбір мәтіндерге өзгерістер де енгізілді. Мысалы, «Ісінің ағы білмейді, Жігіттің бағы біледі» де¬ген мақал кейін «Жігіттің бағы білмейді, Жұмыстың бабы біледі» делініп, немесе «Ат шаппайды, бап шабады» деген даналық сөз «Ат шаппайды, бақ шабады» деп редакция¬ланды. Аталған жинақтардағы мәтіндер мен түпнұсқаны салғастыра қарастырғанда, қасақана түзетілген, қате оқылған мақал-мәтелдерді көптеп кездестіруге болады. Алайда бұл жинақтар бір ғасыр көлемінде халыққа қызмет етіп, сан ұрпақтың рухани әлемінің жетілуіне ықпалын тигізді.
Халық даналығының, ұлттың рухани-әлеуметтік бай тәжірибесінің нәтижесінде мыңдаған мақал-мәтелдер дүниеге келді. Олардың көпшілігі есте жоқ ескі замандарда тапқыр, шешен, данагөй сөз зергерлерінің аузынан айтылып, біртіндеп бүкіл халыққа ортақ өсиет, үлгі сөз ретінде мақал-мәтел ата¬лып кеткен. Мақал мен мәтелдің арасында айтарлықтай ше¬кара болмағанмен өзіндік стильдік белгі-бедерлері бар екені мәлім. Мақалдар кейде ұзынды-қысқалы болып, бірнеше тақырыптық мазмұнды қамтиды. Мысалы: «Көп ойлаған та¬бар, көп үрлеген жағар» деген сияқты мәтелдер қысқа, нұсқа, құрылымы мейлінше ықшам түрде жасалып бір ғана нақты ой-түсінікті меңзейді. Мәтелдер мақалдарға қарағанда әбден тұрақтанған канондық мәтінге ие. Халқымыздың сөз мәйегі саналатын бұл ғажайып мұраның байып, жинақталып, ел игілігіне айналуына көптеген жинаушылар қызмет етті. Ш.Уәлихановтың, М.Бабажановтың, Ы.Алтынсаринның, Б.Дауылбаевтың, М.Ешмұхамедовтің, А.Ысқақбаласының, А.Баржақсыұлының, Ө.Тұрманжановтың, Б.Ақмұқанованың, М.Аққозинның, Ә.Қайдаридың, Ә.Құрышжановтың, М.Әлімбаевтың, Б.Адамбаевтың, Қ.Саттаровтың т.б. ел зиялыларының, сондай-ақ орыс оқымыстылары В.Радлов, И.Березин, Н.Пантусов, А.Алекторов, П.Мелиоранский, В.Катаринский, Я.Лютш, А.Васильев, И.Лаптев, Н.Остроумов, В.Герн, В.Бартольд, Н.Катанов, Ә.Диваев бұл бағытта мол еңбек сіңіргені белгілі.
Бұл томға ҚР БҒМ ҒК М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қызметкерлерінің әр жылдары ғылыми, әдеби-фольклорлық және этнографиялық экспедиция¬лар кезінде ел арасынан жинаған Қазан төңкерісіне дейін жарыққа шыққан қазақ басылымдарының материалдары, ҚР БҒМ ҒК ОҒК-ның Сирек кітаптар қорында және ӘӨИ Қолжазба қорында сақталған ХІХ ғасырдың екінші жарты¬сы мен ХХ ғасырдың бас кезінде баспа жүзін көрген мақал-мәтелдер жинақтары, сондай-ақ профессор Ә.Құрышжанов құрастырған «Сөз атасы» атты жинақта қамтылған V-ХVІІ ғасырлар аралығындағы жалпытүркілік әдеби жәдігерлер енгізілді. Ұсынылып отырған том ғылыми ба¬сылым болғандықтан, мәтіндер әліпбилік жүйемен түзіліп, реттік санмен нөмірленді. Сонымен бірге мәтіндердің нұсқалары мен версиялары да назарға алынып, сөз, тіркестер өзгерген жағдайда мазмұны ауысқан кей мақал-мәтелдер қатар жіберілді. Мысалы, «Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда!» деген мақал нақты жағдайға байланысты енді бір нұсқасында: «Келінім, саған айтам, қызым, сен тыңда!» болып, ішкі мазмұны өзгеріске түседі. Мұндайда әліпбилік ретпен екі нұсқаны да енгізуге тура келді. Халық мұралары әр кезеңде, әр өңірден жиналғандықтан, тілдік, көркемдік-мазмұндық жағына мән беріліп, түпнұсқа негізінің бұзылмауына ерекше көңіл бөлінді.
Жоспар бойынша «Бабалар сөзі» сериясына енетін мақал-мәтелдер мәтіні бірнеше томды қамтитыны жоғарыда айтылды. Келесі томдарға Қытай Халық Республикасын мекендеген қазақтар арасында айтылып, сол жақта кітап болып басылған материалдар, сондай-ақ Кеңес дәуірінде хатқа түсіп, қолжазба күйінде сақталған мақал-мәтел үлгілері енгізіледі.
Том соңында берілген ғылыми қосымшаларда жинаққа ен¬ген мақал-мәтелдерге жазылған түсініктемелер, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар туралы түсініктер, жер-су атаула¬рына сипаттамалар, шығармаларды жинаушылар мен жыр¬лаушылар туралы мәліметтер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, басылым туралы орыс және ағылшын тілдеріндегі қысқаша түйін қамтылған.
Томға енген мәтіндер М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының, ҚР Ұлттық кітапханасы мен ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапханасының сирек қорларында сақталған түпнұсқалар негізінде дайындалды.
Томның көлемі-25,5 б.т.
ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІ
67-том
Аңдатпа

Ұлттық фольклорымыздың көркем де маңызды саласы - мақал-мәтелдер болып саналады. «Бабалар сөзі» сериясындағы мақал-мәтелдердің беташар 65-томы Қазақстанда 1935 жылдан бері белгілі ақын Ө.Тұрманжанов жинап, жариялаған «Қазақ мақал-мәтелдері» атты жинақ бойынша дайындалған. Серияның 66-томындағы мақал-мәтелдер көне түркі заманының Білге қаған, Тоныкөк, Күлтегін жазба ескерткіштеріндегі және ортағасырлық түркі ғұламалары: Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари т.б. еңбектеріндегі мақал-мәтелге айналған даналық сөздерді теріп, жеке жинақ етіп бастырған ғалым Ә.Құрышжановтың «Сөз атасы» жинағы, сондай-ақ ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ ағартушылары: М.Қ.Бабажанов, Ш.Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, М.Ешмұхамедов, М.А.Ысқақбаласы, А.Баржақсыбаласының және орыс халқының педагог-ағартушы, зерттеушілері: В.В.Катаринский, Н.Н.Пантусов, А.В.Васильевтің т.б. жинап, мерзімді баспасөзде, түрлі жинақтарда жарияланған халық туындылары негізінде берілген, ал оқырманға ұсынылып отырған кезекті 67-томға-Қытай Халық Республикасында тұратын қазақтар арасынан жиналған және сонда жарық көрген мақал-мәтелдер үлгілері топтастырылған.
Ескертетін жағдай - мәтіндер Қытай қазақтары ғана иеленетін мұралар емес, барша ұлтымыздың қазынасы. Олар Шыңжанның, Анатолының, Байөлкенің, сондай-ақ Ресейдің Астрахань және Омбы өңірлерінде қолданылып жүрген мақал-мәтелдер үлгілері. Оларда қазаққа ортақ дүниетаным мен ұлттық болмыс бейнеленген.
Томның жалпы көлемі - 29 б.т.

ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІ
68-том
Аңдатпа

Бұл - «Мақал-мәтелдерге» арналған төртінші том.
Ұлттық фольклорымыздың қолдану аясы кең бір саласы - мақал-мәтелдердің көркемдік, жанрлық ерекшелігі және идеялық маңызы жөнінде беташар томда жан-жақты айтылған.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті томына ХІХ ғасырдың ортасынан бастап, ХХ ғасырдың екінші жартысын, хронология бойынша бір жарым ғасырлық мерзімді қамтитын халық мұраларының үлгілері еніп отыр.
Материалдар көне қолжазбалардан, сөздіктерден, оқулықтардан, хрестоматиялардан, ғылыми есептік жазба¬лардан, қазақ кітаптарынан, шетелдік мектеп оқулықтарынан және ғылыми экспедициялар негізінде жиналған мәтіндер, сондай-ақ кейінгі кездері жарық көрген фольклорлық жинақтар материалдары бойынша әзірленген. Бұлардың барлығы туралы мәліметтер ғылыми қосымша бөлімінде айтылады.
Томның жалпы көлемі-25 б.т.

ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІ
69-том
Аңдатпа

Мақал-мәтелдердің ұсынылып отырған соңғы бесінші томы (69-том) ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының сирек қорларына 1934 жылдан жинала бастаған М.Ж.Көпеевтің, Ж.Жүсіпұлының, Е.Есенжолұлының, Б.Жақыпбаевтың, С.Әлімбетовтің, Ә.Марғұланның, Хасен Ғалидың, С.Бекмахановтың, И.Ұйықбаевтың, К.Елеуовтің, Ж.Жантөбетовтің, М.Толыбаевтың, Ә.Наурызбаевтың, Н.Оңдасыновтың, Б.Адамбаевтың т.б. жинап тапсырған қолжазба мұраларының негізінде дайындалған. Халық мұралары әр кезеңде, әр өңірден жиналғандықтан, тілдік, көркемдік-мазмұндық жағына мән беріліп, түпнұсқа негізінің бұзылмауына ерекше көңіл бөлінген.
Томның көлемі - 27,5 б.т.

ҚАРА ӨЛЕҢ
70-том
Аңдатпа

70-том қадым заман¬нан бері сақталып келе жатқан фольклордың көне жанрының бірі қара өлеңге арналған. Халық өлеңінің бұл түрі - өмір-тіршілігіміздің барлық саласын, сезім-түйсігіміздің барша қасиетін әсерлі көрсетіп келе жатқан икемді де өміршең жанр. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіне дейін көшпелі өмір салтын ұстанып келген қазақтың бір ауыз қара өлең білмейтін қыз-жігітін кездестіру мүмкін емес еді. Сол себепті мұрағаттар мен әдеби қорларда шашырап жатқан мол мұрамыздың бір парасы да осы қара өлең. Ол-ән-әуенмен тікелей байланысты болып келетін, салт-дәстүрімізге қатысы бар синкретті жанр.
Сондай-ақ кейбір қара өлең үлгілері көпнұсқалы болып келеді, тіптен, халық ақындарының шығармаларында теңеуі ұқсас, ұйқасы бір образды параллельдерді қайталайтын қара өлең нұсқалары кездесе береді. Бір қара өлең үлгісінің екінші бір вариантпен қайталануы, әсіресе халық әндерінде, халық композиторларының ән мәтіндерінде жиі кездеседі. Бұл, әрине, кез келген елдің фольклорында болатын табиғи құбылыс, ауызша тарайтын өнерде жиі кездесетін қасиет.
Ата-бабаларымыздың арман-мұраттары мен күйініш-сүйінішін, ұлттың болмыс-бітімін бейнелейтін осынау қымбат қазынамыздың жастарды адамгершілік қасиеттерге баулуға қосар үлесі мол.
Томға енген қара өлең мәтіндерінен сол дәуірлердегі саяси-қоғамдық сана мен тілдік ерекшеліктерді айқын аңғаруға бола¬ды. Мәселен, жаңа әлеуметтік өзгерістер, тарихи және шынайы деректердің көбірек кездесуі, орыс, араб, парсы тілдеріндегі кейбір лексемалардың ұшырауы осыған дәлел.
Томның жалпы көлемі - 33,75 б.т.

ҚАРА ӨЛЕҢ
71-том
Аңдатпа

71-том да қазақ фольклорының ең көне, көркем жанрларының бірі қара өлеңге арналған. Қара өлең, әдетте, он бір буынды, төрт тармақты бір шумақпен қысқа қайырылып, халық өмірі мен оның тыныс-тіршілігін, арман-аңсары мен әлеуметтік ахуалын, адамның көңіл-күйін, ғашықтық сезімі мен айнала қоршаған табиғатқа қатысты ой-пікір, іс-әрекетін көркем тіл, айшықты теңеулермен бірде шынайы, енді бірде астарлай суреттейтін халықтық шығармалардың шағын түріне жатады.
Қара өлең үлгілері қазақ поэзиясында ерте замандардан-ақ кең қолданыс тапқан және көбінесе белгілі бір сазды әуенге қосып айтылатын болған. Қазақ поэзиясының бұл түрі өзінің синкретті сипатымен ерекшеленеді. Сондықтан да қазақтар қара өлеңдерді жиын-тойларда, қыз ұзату, шілдехана, келін түсіру, бастаңғы, діни мерекелер секілді сан-алуан дәстүрге қатысты салттық және рәсімдік жоралғылар үстінде айтқан. Дайын қалыптардың болуы қара өлеңді кез келген жанның жанынан шығаруына да, жадынан алып айтуына да мол мүмкіндік туғызған. Тіпті, қара өлеңді домбыраға қосылып та, жеке дауыспен аспаптың сүйемелінсіз де айту дәстүрге жат емес.
Қара өлеңнің фольклорға тән басты белгілерінің бірі-оның көп нұсқалылығы. Бұл орайда көптеген мәтіндердің жекелеген тармақтары өзгерместен, яки аздаған құбылтулармен қайталана беретіндігі үйреншікті жайт.
Қара өлең-қазақ жерінің барлық өңірлеріне кең тараған өнімді поэзиялық жанр.
Томның жалпы көлемі - 26 б.т.

БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫ
72-том
Аңдатпа

«Бабалар сөзі» сериясының кезекті жетпіс екінші томына халық мұрасының аса құнды, көркем де көлемді саласы бала¬лар фольклорының жанрлық түрлері жинақталған.
Балалар фольклоры-қазақ халық әдебиетінің жаңа туған жас сәбиден бастап кәмелетке толғанға дейінгі жас ұрпақтың жас ерекшеліктеріне байланысты тәлім-тәрбие беріп, олардың психологиясын, эстетикалық танымын, ой өрісін, еңбекке, отан сүйгіштікке деген сезімін, шығармашылық бағыт-бағдарын көтеруге зор ықпалын тигізетін дәстүрлі педагогикалық құндылық. Шығармалардың тақырыптық, көркемдік-мазмұндық сипаты мен тілдік-саздық құрылымы өзара үйлесім тауып, балалардың рухани әлемін қалыптастыруда ерекше рөл атқарады.
Томға іріктеліп алған мәтіндер ішкі жанрлық ерекшеліктеріне байланысты алты бөлімге топтастырылып, олар өзінше тараулар мен тақырыптарға жіктелген. Себебі, балалар фольклорында ғасырлар бойы қалыптасқан бала тәрбиелеу ісіндегі дәстүрлі ғұрыптар мен ұғым-түсініктердің, тарихи оқиғалардың, ақыл-ой дамуының кезеңдік сатылары айқын аңғарылады. Онда жас ұрпақтың рухани әлемін қалыптастыруды мұрат тұтатын, бала көкірегіне көркемдік нәр сіңіретін, қиялына қанат бітіріп, өнер тылсымына жетелейтін халықтық педагогиканың мол тәжірибесі сақталған. Сондықтан мәтіндердің жүйелі түрде орналасуына айрықша мән берілген.
Томның жалпы көлемі-27,5 б.т.


ХАЙУАНАТТАР ТУРАЛЫ ЕРТЕГІЛЕР
73-том
Аңдатпа
.
«Бабалар сөзі» сериясының кезекті бес томына қазақ ертегілік эпосының қазынасы еніп отыр. Олар жанрлық жүйе бойынша: хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер, хикаялық (новеллалық) ертегілер, сатиралық ертегілер.
Бұл томда хайуанаттар туралы ертегілердің үлгілері топ¬тастырылған.
Жаңадан құрастырылып отырған бұл жинақта барлығы 251 мәтін қамтылыпты, олар жанр бойынша үш бөлімге топталған. Атап айтқанда, І бөлімге 46 этиологиялық ертек, ІІ бөлімге 169 классикалық ертек, ІІІ бөлімге 36 мысал ертек еніп отыр.
Томға хайуанаттар туралы ертегінің әр кезеңде, әртүрлі жағдайда, әртүрлі адамдар тарапынан жазылып алынған мағынасы да, стилі де, тілі мен деңгейі де әр қилы үлгілері енген. Бұл мұралардың барлығы қолжазба қорындағы түпнұсқамен және сирек кездесетін басылымдардағы ілкі мәтінмен салыстырылып, текстологиялық саралаудан өткізілген. Көптеген ертек осы жинақта алғаш рет жарық көріп отыр, нақтырақ айтқанда барлығы 70 ертек сирек кездесетін басы¬лымдар мен қолжазбадан алынып, тұңғыш рет ұсынылып отыр.
Алғы сөзде қазақ ертегілік эпосы жанрларының табиғаты, типологиясы, шығу тегі, сюжеттік құрамы, сондай-ақ фольклордың басқа жанрларымен арақатынасы туралы көлемді зерттеу берілген.
Том соңындағы ғылыми түсінікте ертегінің осы жинақтағы реттік нөмірі, ертегінің аты, түпнұсқаның сақталған орны, мәтінді кім, қашан, қайдан жазып алғандығы, сонымен бірге жариялануы туралы, ертегінің халықаралық Аарне-Томпсон каталогі жүйесіндегі сюжеттік типі жайында мәлімет берілген. Сонымен бірге ертегі сюжеттерінің туысқан түркі халықтары мен әлемнің басқа да елдеріндегі варианттары мен параллельдері мүмкіндігінше көрсетілген.
Томның көлемі-33,5 б.т.


ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕР
74-том
Аңдатпа

«Бабалар сөзі» сериясының кезекті бұл томына қазақ ертегілік эпосының классикалық үлгісі болып саналатын қиял-ғажайып ертегілер енген. Томда алғаш рет қазақ қиял-ғажайып ертегілері халықаралық Аарне-Томпсон жүйесіндегі каталог бойынша сюжеттік типтерге жіктеліп, ғылыми түсініктермен жарияланып отыр.
Қазақ қиял-ғажайып ертегілерінің тақырыбы да сан қилы, сюжеттік құрамы да әралуан, әлем халықтарының ертегілерімен үндестігі де, ортақ тұстары да, айырмашылықтары да бар.
Томға барлығы 110 ертегі еніп отыр, мәтін түрлі қолжазба қорларындағы түпнұсқалар бойынша дайындалып, текстологиялық күрделі жұмыстар жүргізілген, бұрынғы жарияланымдарда өзгеріске ұшыраған, қырқылып-қысқартылған тұстары түпнұсқа бойынша қалпына келтірілген.
Томға енген мәтіндер М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында сақталған түпнұсқалар, сондай-ақ ХІХ-ХХ ғасырларда жарық көрген жинақтар мен кейбір мәтіндер жарияланған кітаптар негізінде дайындалған. Сондай-ақ Қытай мен Моңғолиядағы қазақтар арасынан жиналған ертектер де енген.
Томның көлемі-29,5 б. т.

БАТЫРЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕР
75-том
Аңдатпа

Бұл басылымда түпнұсқалық негізде жария¬лау жөніндегі бұрынғы олқылықтардың орны толтырылып, жаңа ғылыми талаптар тұрғысынан батырлық ертегілердің жанрлық түр ретінде қалыптасу жолына мән берілген.
Басқа ертегі түрлеріне қарағанда батырлық ертегілердің саны аз. Оның себебі - жанрлық бітімінің күрделілігі. Миф пен хикаядан бастау алған батырлық ертегі элементтері қиял ғажайып ертегі мен қаһармандық эпостың қалыптасуына өзек бола отырып, өз бетінше дамуы себепті бұл топтағы ертегілердің сюжетінде, кейіпкер образында осы жанрлардың белгілерінің байқалуы заңдылық. Мысалы батырлық ертегі мен қиял ғажайып ертегісіне ортақ кең таралған ғайыптан туу мотивінің өзі қиял ғажайып ертегілеріне қарағанда, батырлық ертегіде батырдың дара жаратылысын дәріптеуде басты рөл атқарады.
Қазіргі қазақ фольклорында батырлық ертегілердің қалыптасуының ғылыми негізі тұжырымдалған, яғни стадиялық тұрғыдан батырлық ертегінің өзінің екі түрлі сипатын ажырату қалыптасты. Біріншісі: көне (архайкалық) батырлық ертегілер. Екіншісі: кейінгі дәуірде XVIII-XIX ғасырда туған ертегілер. Осы принцип негізінде томға ең алдымен көне батырлық ертегілер топтастырылды. Онан кейінгі кезеңде Батырлық ертегілердің қиял-ғажайып ертегілерінен ірге ажыратып ондағы батыр тұлғасының дара¬лана бастауы мен іс-әрекеттің нақтылана түсу жолын көрсету мақсатындағы ертегілер мәтіндері енгізілген. Оларда әрі қиял-ғажайыптық әрі батырлық ертегіге тән белгілер ортақ.
Түркі, моңғол халықтарының батырлық ертегілерінде қаһарманның айнымас серігі тұлпарға ерекше мән беріледі. Аттың эпостардағыдай, барлық қауіпті алдын ала сезіп иесіне сездіре білетін, қиын жағдайда құтқара білетін қасиеті кей тұста батыр әрекетімен теңбе-тең дәріптеледі.
Батырлық ертегінің жанрлық ерекшелігіне сай қамтылған бірқатар ертегілер, сирек кездесетін басылымдар мен қолжазбадан алынып, оқырман назарына алғаш ұсынылып отыр.
Томға енген ертегілердің жалпы көлемі-29,5 б.т.


НОВЕЛЛАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕР
76-том
Аңдатпа

Бұл томда новеллалық ертегілердің үлгілері топтастырылды. Жалпы новеллалық ертегілер бұған дейінгі шыққан ертегілер жинақтарында «Тұрмыс-салт» ертегілердің қатарында қарастырылып келген. Ал бұл ертегілер өзінің сипатты белгілері бойынша таза «тұрмыс-салт ертегі» емес. Біріншіден, онда тұрмыс-салт ертегідей емес қиял-ғажайыптық элементтер көп, оқиғалар өте таңғажайыпты, шытырман болып келеді; екіншіден, мұнда ертегі сюжеті өте күрделі, ол бір-бірінен асқан қым-қиғаш оқиғалар тізбегінен тұрады. Үшіншіден, кейіпкерлер тұрмыс-салт ертегідегі қаһармандардан басқа, олар өз мұратына қулықпен емес, ақылмен жетеді, дұшпандарын да ақылмен жеңеді. Әрине, бұл ертегілердің тұрмыс-салт ертегілерден айырмашылығы осымен ғана шектелмейді...
Новеллалық ертегілерге жеке арналған бұл томда барлығы 64 мәтін қамтылған. Бұл мұралардың барлығы қолжазба қорындағы түпнұсқамен және сирек кездесетін басылымдардағы алғашқы мәтінмен салыстырылып, текстологиялық саралау¬дан өткізілген. Біршама ертегілер осы жинақта алғаш рет жарық көріп отыр.
Томның көлемі-25,5 б.т.

САТИРАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕР
77-том
Аңдатпа

«Бабалар сөзі» қазақ ертегілерін жанрлық-стадиялық ерекшелігіне қарай хайуа¬наттар, қиял-ғажайып, батырлық, новеллалық деп, жеке-жеке том дайындап шығарды. Бұл том «Сатиралық ертегілерге» арналып отыр.
Ғылымда сатиралық ертегілерді жіктеудің бір қалыпқа салынған үлгісі жоқ. Тіпті, славян ертегілерінің жанрішілік түрлері әр басылымда әрқалай.
Ал шығыс пен батыс халықтарының тарихи ерекшеліктерімен болатын фольклорлық жанрлық ерекшеліктер өз алдына. Сондықтан қазақ фольклортану ғылымындағы қалыптасқан ғылыми үрдіс ескерілген.
Cатиралық ертегілер ішкі мазмұнына сай сыншыл ертегілер және күлдіргі ертегілер деп аталатын үлкен екі сала бойынша берілген.
Сыншыл ертегілерге Алдар көсенің, тазшаның т.б. фольклорлық кейіпкерлердің үстем тап өкілдерін тапқырлықпен жеңуі, надан молдаларды, ұрыларды, шын мәніндегі ақымақтарды сынайтын, сатиралық мақсаттағы шығармалар топ¬тастырылған. Ал күлкілі ертегілерге өтіріктер, қулар туралы шығармалар енгізілген. Бұл-олардың негізгі ерекшелігі.
Ұсынылып отырған «Сатиралық ертегілердің» тағы бір құндылығы-осы кезге дейін айтылмай, жарияланбай жүрген қулар туралы шығармалардың енуі.
Бұл жинақтың ғылыми маңызы - фольклорлық мәтіндердің дереккөзі-қолжазбаның ғылыми құндылығы ескеріліп жасалғандығында. Көп мәтін тұңғыш жарық көруімен бағалы. Томға берілген 124 мәтіннің 62-сі тұңғыш рет ғылыми айналымға қосылып, оқырманға ұсынылып отыр.

ҚАЗАҚ МИФТЕРІ
78-том
Аңдатпа

78-том ұлтымыздың рухани мұрасының ең алғашқы бастау көзі-мифтерге арналған. Мифтер-олар дүниенің жаратылысы, тіршіліктің қалай, қайдан пайда болғандығы, оның себебі мен салдары, қоршаған ортаның сыр-сипаты туралы айтылатын, адамзаттың сәбилік санасының нәтижесінде пайда болған ғажайып әңгімелер, аңыздар, наным-сенімдер, түсініктер. Ата-бабаларымыздың өткен дәуірі мен ой-санасының айғағы боларлық мифтік туындылары халықтың рухани мұрасынан елеулі орын алады.
Ежелден ел есінде сақталып, ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткен қазақ мифтерінде барша ғаламның, жер мен көктің жаратылысы, адамзаттың пайда болуы, табиғаттың сан алуан құбылыстары, ұшқан құс, жүгірген аң, жан-жануардың түп-төркіні, мінез-құлқы, қадір-қасиет ерекшеліктері жайындағы мифтік түсініктер мен ұғымдар баяндалады.
Аспан денелері туралы мифтердің басты өзгешелігі мен көнелік сипаты-аспан денелерінің бір замандарда адам болғандығы және олардың белгілі бір себептермен (кейде, тіпті, себепсіз) Айға, Күнге, жұлдыздарға айналғандығы. Кейбір туындыларда осы күнге дейін адам ретінде түсіндіріледі, әлі сол адамдардың іс-әрекетін қайталап жүргендігі бейнеленеді.
Қазақ мифтерінің тағы бір ең байырғы түрлерінің бірі - жан-жануарлардың (өсімдіктер) қалай пайда болғандығы туралы айтылатын түрлері. Бұлардың біразы адамдарға да қатысты. Әсіресе бір кездегі адамдардың жан-жануарларға, жәндіктерге, құстарға немесе олардың адамға айналғандығы жайында мифтер өзінің қарабайырлығымен ғана емес, логикалық-құрылымдық жүйесінің де біртектестігімен ерекшеленеді. Мифтік сананың алғашқы кезеңінде адамның жануарға не басқа заттарға айналуының себептері айтыла бермеген. Кейінірек мұндай құбылудың себептерін қарғыстан, уәдені орындамағаннан, жазалаудан, шаршағандықтан деп негіздеу орын алды. Қазақ даласының жер-су, тау-тас, өзен-көлдеріне қатысты айтылатын мифтері осындай құбылудың нәтижесінде пайда болған.
Томды даярлау барысында, таңдап алынған мәтіндердің ерекшеліктеріне айрықша мән беріліп, жан-жақты сараптаулар жасалған.
Томның жалпы көлемі-28,0 б.т.

МОҢҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ
79-том
Аңдатпа

Бұл том Моңғолиядағы қазақ фольклорына арналған.
Моңғолиядағы қазақтардың мұрасын жинау шаралары XIX ғасырдың екінші жартысынан бастау алады.
Кейінгі бір ғасырдың аясында Моңғолия қазақтарының арасынан жиналып, қағазға түсірілген туындылардың жалпы қазақ фольклорымен біртұтас тамырластығы болғанымен, өзіндік ерекшеліктері бар екендігін ескере отырып жүйеленді.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінде халық арасында зар сарынындағы толғаулар көптеп туындады. Зар сарынындағы өлеңдерде қоғамдық-әлеуметтік мәселе басты емес, жеке тұлғаның қайғы-мұңы, тағдыр-талайы, қуаныш-күйініші, болмаса сол қиындықтарға қарсы табандылығы, күресі, кейде ерлігі қоспасыз, шынайы баяндалады.
«Бабалар сөзі» топтамасының 79-томына ұсынылып отырған жанрлар жоғарыда көрсетілген жүйе бойынша дайындалды.
Томның көлемі-26 б.т.

ТОПОНИМДІК АҢЫЗДАР
80-том
Аңдатпа

«Бабалар сөзі» сериясының бұл томы қазақ фольклорының ерекше бір жанры-аңызға арналады, соның ішінде қазақтың халық прозасына жататын топонимдік аңыздар жинақталған.
Топонимдік аңыз - белгілі бір жер-судың, өзен-көлдің, тау-тастың аталу себебі, сол жерлердегі оқиғалардың сол атауларға байланысын баяндайтын әңгіме.
Бұл томға ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қызметкерлерінің әр жылдары ғылыми, әдеби-фольклорлық және этнографиялық экспедициялар кезінде ел арасынан жиналған материалдары, сондай-ақ бұрын-соңды жарық көрген әртүрлі кітаптардағы аңыздар еніп отыр.
Әр кезеңдерде және түрлі аймақтардан жинақталған халық туындылары нұсқалық ерекшеліктеріне байланысты текстологиялық тұрғыда сарапталып, бірнеше варианты қатар берілген. Аңыздарды дайындау барысында мәтіндердегі елді мекен, өзен-көл, тау-тастар жайлы анықтамалар томның соңындағы түсініктемелерге берілген. Сондай-ақ М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институ¬ты мен Орталық ғылыми кітапхананың қорларында сақталған қолжазбалар, сирек кітаптар, басылымдар зерттеу нысанасына алынып, қадім, төте, латын жазуларында хатқа түскен мәтіндер бүгінгі қолданыстағы әліпбиге көшірілді және шығармалардың түпнұсқадағы сөз қолданысы толық сақталған.
Томның жалпы көлемі-26,0 б.т.

ШЕЖІРЕЛІК ЖЫР-АҢЫЗДАР
81-том
Аңдатпа

Оқырман назарына ұсынылып отырған 81-том қадым заманнан бері қаймағы бұзылмай келе жатқан халық шығармашылығының көне жанрының бірі-«Шежірелік жыр-аңыздарға» арналған. Жалпы қазақ шежіресі ру-тайпа, ұлыс, ұлт шежіресі, төрелер мен қожалар, төлеңгіттер шежіресі болып жіктелетіні белгілі. Олар ішкі жанрлық белгілері бойынша: жыр-шежіре, қарасөз және кесте шежіре болып бөлінеді.
Ұрпақтан ұрпаққа ауызша таралып келген шежіре-аңыздар- қазақ халқының сан ғасырлық тарихнамасы, тұтас бір ұлттың өсу-өрбу жолдары. Алдымен, әр тайпаның, рудың, аталықтың кесте шежіресі, соған байланысты аңыздар қарасөз күйінде атадан балаға жетіп, өзге нұсқалары арқылы толығып отырды. Кейін ру ақсақалдарынан естіген шежірелік жүйе мен аңыздарды ақын-жыраулар, жыршылар өлең-жырға айналдырып, ел ішіне таратып келген. Олардың көпшілігі арнайы бір сюжеттік желіге құрылмай, қазақтың түп-тегінен жырлаушының өзіне дейінгі шежіре тізбектеліп, жыр үлгісіне түсірілген. Алайда ата-тегін, олардың тыныс-тіршілігін, қоғамдағы атқарған рөлін, қадір-қасиеттерін, болмаса ерлік істері мен елі үшін атқарған елеулі еңбектерін көркем бейнелейтін тұстары да кездесіп отырады.
Томға енгізілген шежірелік жыр-аңыздардың мәтіндерімен жеке-жеке таныса отырып, жоғарыда айтылғандай, олардың ауыздан ауызға тараған, болмаса хатқа түскен белгілі бір аңыздың желісімен жырланғанын айқын аңғаруға болады.
«Бабалар сөзі» сериясының жалпы ұстанымдарына байланысты шежірелер түзетілмей, түпнұсқа бойынша жіберілген.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.


Шежірелік жыр-аңыздар
82-том
Аңдатпа

Серияның 82-томы да «Шежірелік жыр-аңыздарға» арналған.
«Бабалар сөзі» сериясының осы 82-томына да М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мен Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қорларында сақталған Бұзаубай Жайлаубаевтың «Адам атадан бергі шежіре», Есенғали Бөкенбаевтың «Атамыз Әнес сахабадан бергі шежіре», Наурызбек жыраудың «Шежіре», Әлімбай Әлиасқаровтың «Қазақ шежіресі», Шәді Жәңгіровтің «Дүние жүзіндегі халықтардың тайпа, руларға бөлінуі», Бүркітбай Аязбайұлының «Сары Үйсін шежіресі», Сатан Әміреұлының «Шежіре-дастан», Ерік Мейірмановтың «Орта жүз Найман Қарамолда ұрпағы» және шыңжаңдық қандастарымыз Нығмет Мыңжани мен Әбдірашит Байболаттың «Майқы (Қазақ) туралы шежіре» жырлары, сондай-ақ «Дала уалаяты» газетінің 1889 жылғы 28-30 сандарында жарияланған «Найманның жеті аталарынан белгілі руларын баян қыламыз» атты қысқаша өлең-шежіре қамтылды.
Шежіре жазу мол уақытты, үлкен біліктілікті, төзімділікті талап етеді. Шежірешілердің алдында да күрделі мәселелер аз болмаған. Біріншіден, олардың кейбіреулері түрлі кітаптарға сүйеніп, қазақ ұлтының түптегін Мұхаммед пайғамбардан шығарса, екіншілері Шыңғыс ханның ұрпақтарынан таратады. Екіншіден, шежірешілер үш жүзге жататын руларды біркелкі біле бермейтіндіктен, мейлінше өз руына кең тоқталып отыруға бейім болады. Сондықтан ру атауларын жеткізуде, олар туралы аңыздарды баяндағанда көп олқылықтар кетіп жатады. Томға ұсынылып отырған мәтіндер қолжазба негізінде дайындалғандықтан, сондай-ақ «Бабалар сөзі» сериясының жалпы ұстанымдарына байланысты шежірелер түзетілмей, түпнұсқа бойынша жіберілген.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.

Шежірелік аңыздар
83-том
Аңдатпа

Оқырман назарына ұсынылып отырған 83-том жоғарыдағы жанрлық рет бойынша аңыздардың 4-томы болып саналады.
Шежірелік аңыздар-бүгінде іргелі ел, мемлекет құраушы қазақ ұлтының бүкіл қалыптасу тарихын көркем бейнелі түсіндіретін көне заманнан бергі түркі, оғыз, моғол, ноғай, татар тайпаларының және оларды халық ретінде біріктіруші ұлы тұлғалары: Оғыз хан, Шыңғыс хан, Алаша хан мен халықтың атауы «Қазақ» деп, ал оның жалпы халықтық ұраны «Алаш» деп аталуының, олардың «үш жүз» болып бөлінуінің, белгілі бір тайпаның, рудың, оның ішінде ру аталығының аталуының, сонымен бірге қазақ халқының үш жүзіне кірмейтін, бірақ оны құрауға қатысқан қауымдар: төрелер, сахабалар, қожалар, шалақазақ т.б. аталуы, қысқаша айтқанда, қазақтың халық болып қалыптасуы туралы баяндалатын аңыз-әңгімелер.
Бұл аңыздар негізінен қазақтың жалпы шежіресінде және әр жүздің, рудың жеке шежірелері ішінде, оның құрамдас бөлігі ретінде кездесетіні оның басты ерекшелігі екенін айта кеткен жөн. Қазақтың ата-тегі туралы аңыздарда негізінен бір-бірінен ұқсас белгілі сюжеттер және қалыптар көрініс беретіні байқалады. Оларда негізінен ұл баланың жаугершілікте жұртта қалуы, оны басқа бір рудың адамдары тауып алып, асырап, қатарға қосуы сюжеті, сондай-ақ ағасы өлген жас жесір әмеңгерлікпен қайнысына немесе сол рудың адамына тұрмысқа шығып, кейін одан туған ұрпақтардың бір қауым ел болуы немесе ру-тайпаға сырттан қауіп төнгенде сол елдің белгісіз жас жігіті өз атасының атын ұран етіп, жаудан елін, жұртын құтқарып, ұранға айналуы оқиғасы сияқты бірнеше белгілі сюжеттер жиі кездесіп отыратыны аңғарылады...
Томда ешбір жүзге, ру-тайпаға, ру ішіндегі аталарға ешқандай басымдық берілмей, олар ғылыми басылымының ұстанымдарына сәйкес қарастырылып, мүмкіндігінше, көркемдік сипатына қарай, түпнұсқа негізінде дайындалған.
Томның жалпы көлемі-28,0 б.т.


Күй аңыздар
84-том
Аңдатпа

Күй аңыздары-қазақ мәдениетінің бастауларымен сабақтасып жатқан біртұтас рухани құбылыс. Аңыздардың түп-тамырына назар аударғанда, олар халықтың рухани әлемінде айырықша орны бар, ғасырлар қойнауынан бастау алатын дәстүрлі мұра екендігін аңғаруға болады. Оған Қорқыт атадан бастап бүгінгі күнге дейін үзілмей келе жатқан күй өнері, олардың шығу тарихына байланысты ауыздан ауызға тарап, кейінгі ұрпаққа жеткен аңыздар айқын дәлел бола алады. Күй аңыздар халықтығымен қоса, синкретті сипатымен де ерекшеленеді. Бұл арада күй мен күйшінің, күй мен аңыздың, күй тарихы мен оны айтушылардың және күйді орындаушылардың арасындағы ажырағысыз байланыстың барлығын әрдайым есте ұстаған абзал.
Томның алғашқы бөлімі «Халық күйлерінің аңыздары» аталып, авторы белгісіз туындылар туралы аңыздар топтастырылған болса, «Күй және күйшілер жайындағы аңыздар» атты екінші бөлімде Қорқыт атадан бергі кезеңдерде өмір сүрген күйшілердің шығармаларына қатысты аңыздар жинақталды.
Топтаманың ұстанымдарына сәйкес беріліп отырған мәтіндер ғылыми қосымшалармен қамтамасыз етіліп, реттік санмен нөмірленді.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.

Тарихи аңыздар
85-том
Аңдатпа

Оқырман назарына ұсынылып отырған 85-том көне замандардан бері қаймағы бұзылмай келе жатқан халық шығармашылығының көне жанрының бірі «Тарихи аңыздарға» арналып отыр. Халық прозасының бұл жанры ілгергі-бергі кезеңдерде жекелеген хандарға, батырларға, басқа да тарихи тұлғаларға арналған жинақтарда, баспасөз беттерінде, хрестоматиялық оқулықтарда жарияланғанымен, ғылыми тұрғыда жинақталып, жүйеленіп арнайы басылымдары жарық көрген емес.
Топтамада әр аңыздың қолда бар нұсқаларының толық қамтылуы-ғылыми басылымдардың ұстанымдарына толық жауап береді.
Топтаманың ұстанымдарына сәйкес беріліп отырған мәтіндер ғылыми қосымшалармен қамтамасыз етіліп, реттік санмен нөмірленген.
Томның жалпы көлемі-26,0 б.т.

Тарихи аңыздар
86-том
Аңдатпа

«Бабалар сөзі» топтамасының кезекті 86-томына Жоңғар шапқыншылығы кезеңінде Қазақ Ордасының мемлекеттілігін, халқының тәуелсіздігін сақтап қалуда ерекше рөл атқарған Төле, Қазыбек, Әйтеке сияқты ел тұтқасы болған кемеңгер билердің ел тұтастығын, руаралық ынтымақ-бірлікті сақтаудағы ерен еңбектерін, дау шешудегі әділдігін, қайраткерлік тұлғаларын сомдайтын, Абылай сынды айбынды ханның көзсіз ерлігін, қолбасшылық, ұйымдастырушылық қабілетін, ел басқарудағы өзіндік қырларын, дипломатиялық іс-тәжірибелерін ашып көрсететін, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Мүйізді Өтеген, Шақшақ Жәнібек, Сүйіндік Олжабай, Малайсары, Балтакерей Тұрсынбай секілді даңқты батыр-қолбасшылардың жорық жолдарын баяндайтын аңыздар енгізілген. Бұл туындылар «Кемеңгер үш би туралы аңыздар», «Абылай ханға байланысты аңыздар», «Батыр-қолбасшыларға қатысты аңыздар» атты бөлімдердің аясында топтастырылған.
Тағы бір ескере кететін жайт-томға бір аңыздың бірнеше нұсқалары қатар берілген. Мысалы, Қазыбектің «қаз дуысты» аталуына байланысты аңыздың жеті нұсқасы, Абылай ханның (Сабалақтың) жекпе-жекте алғаш көзге түсуі жөніндегі аңыздың бес нұсқасы, болмаса ханның өлімі туралы бірнеше нұсқалар алынып отыр.
Халық прозасында бір-біріне мазмұндық жағынан өте жақын жанрлар аз емес. Бұл ретте шығарманың мазмұнына терең мән беріліп, тарихи негізі бар аңыздар іріктеліп алынған.
Томның жалпы көлемі-28,0 б.т.


Тарихи аңыздар
87-том
Аңдатпа

Серияның 87-томы да көне замандардан бері үзілмей келе жатқан халық шығармашылығының аса көлемді жанрының бірі «Тарихи аңыздарға» арналып отыр.
Оқырмандарға жол тартып отырған 87-томға ХVІІІ ғасырдағы қазақ қоғамын, тарихи оқиғаларды, ел тәуелсіздігін сақтап қалған би-шешендердің, елбасыларының, батырлардың жоңғар шапқыншыларымен өткізген күрестерін, ел ынтымағын, ру-тайпалар арасындағы татулықты, бірлікті суреттейтін аңыздар ұсынылды.
Томның құрылымы «Билер туралы аңыздар», «Батырлар жөніндегі аңыздар» атты бөлімдер аясында жүйеленіп, Бекболат, Тіленші, Әлмерек, Сапақ, Толыбай, Қарабас, Досбол, Байдалы, Келдібек, Жанайдар, Жаңабатыр, Қарқабат, Досай, Есенкелді, Едіге, Ескелді, Қараменде, Қабан, Балпық билердің, сондай-ақ Шақшақ Жәнібек, Керей Жәнібек, Жидебай, Жасыбай, Дәулетбай, Малайсары, Әжібай, Райымбек, Балағаз, Байғозы, Түлкібай, Саркөз, Түгел, Итеке, Берден, Нұрбай, Шерубай, Жалаңтөс, Жарылғап, Ораз, Елшібек, Томаш, Айтбай, Әлдебек, Бөдене, Жарылғап, Баян, Сеңкібай, Боранбай, Сатай, Бердіқожа, Жоламан, Байсерке, Бөдес, Шегір, Аралбай, Құттығай, Қарақұл, Әйтей, Тауасар, Алдияр, Қараш, Шоңай, Еспембет, Көтентай, Жауғаш, Қуатбек, Медетбек, Серғазы, Сәмен, Қорлыбай, Бөлек, Сары, Сүгір, Жантайлақ, Жұрын, Қозүй, Қойгелді, Мамай, Мыңбай, Шотан батырлардың бейнесін сомдаған аңыздар кіргізілді.
Топтаманың ұстанымдарына сәйкес беріліп отырған мәтіндер ғылыми қосымшалармен қамтамасыз етіліп, реттік санмен нөмірленді.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.

Тарихи аңыздар
88-том
Аңдатпа

88-томға ХVІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамын, тарихи оқиғаларды, әлі де болса ел тәуелсіздігін сақтап қалғысы келген хан-сұлтандардың, елбасыларының, батырлардың сыртқы жаулармен өткізген күрестерін, олардың ұлт-азаттық сипаттағы көтерілістері мен қозғалыстарын суреттейтін аңыздар ұсынылды.
Томның құрылымы «Сырым батыр туралы аңыздар», «Жәңгір хан, Исатай-Махамбет және олардың маңындағы батырларға қатысты аңыздар», «Кенесары-Наурызбай мен көтерілісші батырлар жөніндегі аңыздар», «ХІХ ғасырдағы өзге де тарихи тұлғаларға байланысты аңыздар» атты бөлімдер аясында жүйеленіп, аталған қайраткерлерден сырт Нұралы, Бөкей хандардың, Есім, Баймағамбет, Саржан, Есенкелді, Ахмет, Сыздық сұлтандардың, Мөңке, Бөкен, Шомбал, Үкі, Бөлтірік, Құнанбай, Сарыбай сынды би-шешендердің, Жанқожа, Ағыбай, Бұғыбай, Бұқарбай, Науша, Қойсары, Қонақбай, Байсейіт, Саурық, Иман сияқты ондаған батырлар мен Шернияз, Жанақ, Сүйінбай, Ақан сері секілді ақындардың бейнесін сомдаған аңыздар қамтылды.
Топтаманың ұстанымдарына сәйкес, беріліп отырған мәтіндер ғылыми қосымшалармен қамтамасыз етіліп, реттік санмен нөмірленді.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.

Аңыздық жырлар
89-том
Аңдатпа

«Бабалар сөзі» сериясының 89-томы жыр үлгісіндегі аңыздарға, яғни «Аңыздық жырларға» арналған.
«Аңыздық жырлардың» негізгі тақырыптары әр дәуірдегі тарихи тұлғаларға, қоғам қайраткерлеріне (Алдаркөсе, Алаша хан, Қорқыт, Асанқайғы т.б.) және аспан денелері мен жер-су атауларына (Шолпан, Есекқырған, Сайрам, Қызқұлаған т.с.с.) байланысты болып келеді. Бұл реттегі аспан денелеріне қатысты әңгімелер халықтың мифтік санасымен бірге туындап, жад арқылы ұрпақтан-ұрпаққа таралып, кейін жырға айналғаны айқын көрінеді. Тіпті, кейбір тарихи, мекендік аңыздардың ХХ ғасырдың бірінші жартысында жырланып, жыршылардың шығармашылығына енгендігіне көз жеткізуге болады.
89-томның құрылымы «Тарихи тұлғалар мен қайраткерлер туралы аңыздық жырлар», «Топонимдік аңыздық жырлар» атты бөлімдер аясында жүйеленіп, алдыңғы бөлімде «Алдаркөсе, «Алаша хан», «Қорқыт», «Асанқайғы» (2 нұсқасы) сияқты жырлар, кейінгі бөлімде «Есекқырған», «Қызқұлаған», «Еділ мен Жайық батыр», «Сайрам аңызы», «Шаябай» сынды туындылар қамтылған.
Топтаманың ұстанымдарына сәйкес беріліп отырған мәтіндер ғылыми қосымшалармен қамтамасыз етіліп, реттік санмен нөмірленген.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.

Ғұрыптық фольклор
90-том
Аңдатпа

Қазақ фольклорының ең бір көне жанрларының бірі - ғұрыптық фольклор. Халық шығармашылығының бұл түрлері ежелгі замандардан бері адам баласымен, оның тұрмыс-тіршілік, әлеуметтік салт-сана, дәстүр, дін, кәсіп тәрізді өмірлік басты құндылықтарымен қабаттаса, кезектесе, сабақтаса дамып келгені мәлім.
Маусымдық ғұрып фольклорының үлгілері көбінесе, көне салттық ырым-жоралғылар орындалатын ұлттық күнтізбелік мерекелер кезінде немесе діни мейрам күндері айтылады. Мәселен, мұндай тақырыптағы шығармаларға рамазан айының соңындағы «ораза айты» кезінде жиі айтылатын «жарапазан» өлеңдерін жатқызуға болады. Мұндай өлеңдердің мазмұны әдетте, Ислам діні мен оның негізгі заңдарын насихаттаумен басталып, Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарды мадақтаумен жалғасады. Сондай-ақ жарапазан айтушылар үй иесін, оның бәйбішесі мен балаларын да мақтап өлеңге кірістіруді де дәстүрге айналдырған.
Бұл томға қазақ арасына кең тараған жарапазан өлеңдерінің 30-ға жуық үлгілері еніп отыр. Олардың басым көпшілігі бұрын жарияланбаған.
Сондай-ақ кезекті томға ғұрыптық фольклордың көне түрлерінің бірі - «наурыз» өлеңдері де еніп отыр. Наурыз мейрамы қазақта «Ұлыс күні» деп аталады. Бұл маусымдық ғұрып фольклорының ежелгі наным-сенімдермен, Қызыр Ата туралы аңызбен, диханшылықпен, жыл маусымының ауысуымен, тіпті, қазақтың тектік шежіресімен байланысты туған мифтік, аңыздық сипаттағы халық әдебиеті үлгілері ұшырасады.
Ғұрыптық фольклордың көлемді саласын отбасылық ғұрыпқа қатысты «салт» өлеңдері құрайды. «Бабалар сөзі» сериясының 90-томына сыңсу, қоштасу өлеңдерінің-36, ау-жар, жар-жар үлгілерінің 15-ке жуық, беташар өлеңдерінің-36, тойбастардың - 24 нұсқасы ұсынылып отыр. Ескеретін нәрсе-осы томға құттықтау, көрімдік, неке қияр секілді дәстүрлі рәсімдік 8 ғұрыптық фольклор өлең енген.
Томның соңғы бөлігі қыз бен жігіттің айтыстарымен аяқталады. Осы томға енген 35 айтыстың көпшілігі бұрын жарық көрмеген тың дүниелер.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.


Ғұрыптық фольклор: Мұң-шер өлеңдері
91-том
Аңдатпа

Мемлекеттік «Бабалар сөзі» сериясының «Мұң-шер» өлеңдері деп аталатын кезекті бұл 91-томы жерлеу ғұрпының жанрлық түрлерін түгел қамтуды мақсат еткен. Томда адамды ақтық сапарға аттандырудың ғасырлар бойы қалыптасқан жөн-жоралары мен оған қатысты фольклор үлгілерінің негізгі жүйесін сақтай отырып, Ұлттық және Орталық ғылыми кітапханалар мен ӘӨИ-дің қолжазба қорларындағы мәтіндер, фольклорлық экспедиция материалдары пайдаланылған.
Бүгінгі күні жерлеуден кейінгі азалау рәсімдерінің үстінде (жетісі, қырқы, жылы) «Мұң-шер өлеңдері» сирек айтылады. Оның орнын Құран сүрелері алмастырады. Дегенмен кейбір дәстүрді ұстанатын отбасыларындағы айтылатын «Мұң-шер өлеңдерінің» түрлі сипатын таныту мақсатындағы мәтіндер де беріліп отыр. Жалпы алғанда, жерлеу ғұрпына қатысты фольклор үлгілері түрлі даму, өзгеру заңдылықтарын басынан кешіргенімен, бүгінгі өмір құбылысында да көрініс тауып отыр. Бұл халықтың қайғы салмағынан сейілу үшін сөз құдіретінен таяныш табуға талпынатын ежелгі дәстүрімен тамырлас.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.

Өтірік және мысалдар.
92-том
Аңдатпа

Қазақ фольклорының халық арасында бүгінгі күнге дейін жалғастығын тауып, үзілмей келе жатқан көне жанрларының қатарына өтірік пен мысалдарды жатқызуға болады.
Фольклорлық мұралардың бұл түрлері ежелгі замандардан бері қазақ халқының ұлттық болмысымен, салт-дәстүрімен, тұрмыс-тіршілігімен, кәсібімен қат-қабат байланыста туындап отырған. Олар әзіл, сықақ түрінде халықтың көңіліне қонбаған жағымсыз қылықтарды шенеп, күлкі арқылы ойлантуға құрылады.
Өтірік мазмұндағы туындыларда суреттелетін сюжеттер, оқиғалар, эпизодтар әр замандарда өмір сүрген адамдардың көз алдындағы заттарға, жәндіктер мен жан-жануарларға, аң- құстарға байланысты, олардың адамдармен қарым-қатынасы іс-әрекеттер арқылы көрініс беріп отырады. Оқиғалар желісінде шындықтан тысқары, тыңдаушы қауым иланбайтын, тартымды, әрі күлкілі көріністер қамтылады.
Халық мысалдарында дүниедегі түрлі тіршілік иелерінің көркем бейнелері арқылы адамдардың мінез-құлықтарын, іс-әрекеттерін тұспалдап, меңзеп, астарлап айту тәсілдері қолданылады. Мұнда елдің бұрынғы салтындағы жағымсыз әдет-ғұрпы мен тіршілігі мінеліп, әзіл-әжуа көріктеу, бейнелеу, шендестіру, әсірелеу негізінде сынға алынады. Тыңдарман тұспалдап айтылған жайды, астарлы ойды ішкі түйсігімен сезініп, өз бетінше топшылауға, түйін-қорытынды жасауға мүмкіндік алады. Мысалдардың да өлең-жыр, қарасөз, айтыс үлгілері кездеседі.
«Бабалар сөзі» жүз томдық сериясының кезекті 92-томына халық арасына кең тараған 20-ға жуық өтірік өлең мен олардың нұсқалары, сондай-ақ жыр үлгісіндегі екі туынды (нұсқаларымен) енгізілген.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.

Магиялық фольклор
93-том
Аңдатпа

Қазақ халқының ұлттық салт-дәстүрімен, сана-сенімімен, болмыс-тіршілігімен, рухани табиғатымен бірге жасап, біте қайнасып, тек ХХ ғасырдың екінші ширегінен біртіндеп ұмытыла бастаған көне жанрлардың бірі-магиялық фольклор. Халықтың магиялық сипаттағы бұл туындылары-халық құндылықтарының аса қызғылықты, танымдық, тәрбиелік маңызы өте зор бөлігі. Оларды өзіндік саз-әуені, поэтикалық формасы мен көркемдік сипаты, мазмұндық ерекшеліктеріне қарай алғыс, қарғыс, бата, түс жору, тыйым, дұға оқу, арбау, жалбарыну, бақсы сарыны, дуалау, бал ашу, ұшықтау, аластау, құрт көшіру, жын шақыру т.б. деп жүйелеуге болады.
Жаратылыс дүниесінің толып жатқан құпия сырларына табынып, оны жұмбақ дүние ретінде сезінетін халықтың наным-сенімінен туындаған өлең, жырлар көптеп сақталған.
Бақсылар сарынының негізгі мақсаты-түрлі сырқаттарды дауалау, емдеу. Қобыз сазы мен сөз құдіретінің үндесуі-бақсының емдеу құралы болып саналса, арбауда сөз бен іс-әрекеттің арақатынасы зор рөл атқарады. Ал көшпелі қазақтың сан ғасырлық емшілік кәсібінен туындаған бәдік жырларының ХХ ғасырдың алғашқы кезеңіне дейінгі өмірлік мәні өте зор болғаны баршаға мәлім.
«Бабалар сөзі» жүз томдық сериясының кезекті 93-томына халық арасына жиналған, сондай-ақ түрлі жинақтарда, басылымдар беттерінде жарияланған 30-ға жуық бәдік өлеңдердің, 56 арбау жырларының, 46 бақсы сарындарының, 260-тан астам бата мен алғыс, 156 қарғыс, 590-ға жуық тыйым сөздердің мәтіндері мен олардың нұсқалары енгізілген.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.

Түс жору және ырымдар
94-том
Аңдатпа

Әлемнің өзге ұлттары сияқты халқымызбен бірге жасап, қаймағы бұзылмай келе жатқан магиялық фольклордың бір түрі-түс көру және оны жору. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде ерекше орын алған түс көру мен оны жорудағы түрлі наным-сенімдер, ырымдар адамның ойлау табиғатын, оның жан жүйесіндегі сан алуан сезімдік құбылыстарды танып білуге мүмкіндік беретін баға жетпес құнды деректер болып табылады.
Түсте адам санасы шеңберден шығып, шетсіз-шексіз әлемді игереді, кеңістік пен уақытқа тәуелді болмайды. Сондықтан түсті көруден гөрі, оны жоруға ерекше мән беріліп отырған.
«Бабалар сөзі» жүзтомдық сериясының 94-томына түс жорудың таңдаулы деген бірнеше ғана түрлері, таңдамалы фольклорлық мұралардағы аздаған көркем үзінділері, түс жоруға қатысты наным-сенімдердің бірнеше үлгілері ғана таңдалып, таразыланып, жүйеленіп жинақталған. Ырым сөздер де - қазақтың дәстүрлі мәдениетінің, әсіресе халық әдебиетінің ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап, іргесі сөгілмей келе жатқан құрамдас бөлігі. Қазақ ырым сөздерінің түп-төркіні жалпы адамзатқа ортақ рухани қағидалармен тоғысып отырғанмен, өзіндік ұлттық айшықтармен, салт-дәстүрмен, тәлім-тәрбиемен ерекшеленеді. Ырым сөздер: табиғат, бала тәрбиесі, төрт-түлік, ғұрып, ас-су, туыстық, саяткерлік т.б. сан-алуан тақырыптарды қамтиды.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.


Хикаяттар
95-том
Аңдатпа

Оқырман назарына ұсынылып отырған 95-том халық прозасының ілгергі-бергі кезеңдерде жеке жинақ ретінде жарияланбаған, әрі іргелі түрде зерттелмеген саласы - хикаяттарға арналады. Қазақ хикаяттары тақырыбы мен сюжеттік оқиғасына қарай кітаби және діни оқиғалардың желісіне құрылады. Дәлірек айтқанда, бұл жанрда түрлі әулие-әнбиеге, пайғамбарларға, болмаса Ислам дінінің мифологиясына негізделіп, шындық пен қиялдың элементтері кіріктіріле оты¬рып тарихи тұлғалар, оқиғалар көркем әсіреленіп баяндалады.
Әр хикаттың қолда бар нұсқаларының толық қамтылуы ғылыми басылымдардың ұстанымдарына толық жауап береді.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.


Ауызекі әңгімелер
96-том
Аңдатпа

Оқырмандар мен ғылыми ортаның назарына ұсынылып отырған «Бабалар сөзінің» 96-томы кейбір құрама жинақтарда, хрестоматияларда, газет-журналдарда жарияланып келгенімен, ғылыми тұрғыда толық жүйеленіп, арнайы жинақ ретінде басылым көрмеген халық прозасының үлкен бір саласы - Ауызекі әңгімелерге, нақтылап айтқанда, оның жанрлық түрі - тарихи ауызекі әңгімелерге арналған.
Ауызекі әңгімеде белгілі бір оқиға сенімді, әрі көркем тілмен баяндалады. Ол шағын болғанымен, өзіне тән баяндалу тәсілі, көркемдік жүйесі, композициялық, сюжеттік құрылымы болады. Онда баяндалатын оқиғаның желісі аса кең уақыт кеңістігін қамтымайды және халық прозасының өзге жанрларына қарағанда, таралу аясы шектеулі, нұсқалық үлгілері некен-саяқ. Көбінесе, айтушы өзінің басынан кешірген жайттарды, болмаса жеке басы қарым-қатынаста болған адамның көрген, білген, тіпті, естіген әңгімелерін сөз етеді. Сондықтан бұл жанр-халық прозасының миф, ертегі, хикаят, әпсана, аңыз сияқты салаларына қарағанда жинақы, нақты, шынайы сипатқа ие.
Томның бірінші бөлімінде Қазақстандағы тұңғыш өндіріс орны Қарағандының жерінен тас көмірдің табылуы, Ресей өкіметінің шешімімен оның ағылшын кәсіпкерлеріне сатылуы, қазақтардың көмір қазу кәсібіне мамандануы, жұмысшы болып қалыптасуы, олардың ауыр тұрмыс-тіршілігі жөніндегі туындылар, кезекті екінші бөлімінде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске белсенді түрде қатысқан, ауыр зұлматты басынан кешірген адамдардың әңгімелері, соңғы бөлікте Абай және оның айналасын, Ақан сері, Балуан Шолақ, Қажымұқан т.б. өмірін, халыққа жасаған қайырымды істерін баяндайтын шығармалар қамтылды.
Томның жалпы көлемі-27,0 б.т.


Ауызекі әңгімелер
97-том
Аңдатпа

Серияның 97-томына қай замандарда да тыңдармандарын бірден еліктіріп кететін, құлаққа жағымды, қызықты, көңілге ой салып, уақыт өткен сайын жаңғырып, жаңа үлгілермен молығып отыратын «Новеллалық ауызекі әңгімелер» топтастырылды.
Новеллалық әңгімелерге негізінен жекелеген адамдардың болмыс-бітіміне, тұрмыс-тіршілігіне, кәсіп-мамандығына, көзқарас-ұстанымына қатысты туындылар жатады.
Томға халық арасынан шыққан қуларға, тапқырларға, аңшы-саяткерлерге, мергендерге, ұрыларға т.б. бай¬ланысты ауыздан ауызға таралған әңгімелер енгізілген.
Қуларға, тапқырларға, шешендерге қатысты ауызекі әңгімелер көбінесе жиын-тойларда, бас қосуларда, қонақ-кәде үстінде тыңдарман қауымның көңіл-күйін көтеру үшін, болмаса дүниеқор, пасық үй иелерін, немесе қарсы адамдардың, билік иелерінің қайырымсыздығын, әділетсіздігін, үстемдігін тікелей сынап, бетіне басу мақсатында арнайы дайындықсыз, табан астында туындап отырған.
Мергендік, аңшылық, құсбегілік, саяткерлік туралы, тұрмысқа, ұрлық-қарлыққа т.б. байланысты новеллалық әңгімелердің көпшілігі қызықты оқиғалар желісіне құрылып, тыңдаушыны таңдандырып, өзіне еріксіз тартып отырған. Әсіресе саяткерлік әңгімелерде қиялға беріліп, әсірелей, асы¬ра айту үрдісі белең алған. Ал тұрмыстық әңгімелерде кәсіп-мамандық, тарихи жағдайлар, жеке адамдардың басынан өткен ауыр жайттар, қилы-қилы тағдырлары баяндалады.
Томның жалпы көлемі-27,5 б.т.

Күлдіргі әңгімелер
98-том
Аңдатпа

Қалың оқырмандар мен ғылыми ортаға ұсынылып отырған 98-том кім-кімге болса да етене жақын, ел ішіндегі таралу аясы кең, ерекше даму үрдісі үзілмеген «Күлдіргі әңгімелерге» арна¬лған. Бағзы замандардан бері ұрпақтан ұрпаққа жад арқылы жеткен қазақы ауызекі әңгімелерден өзге халық арасында Қожанасырға қатысты күлдіргі әңгімелер де мол сақталған. Жалпы, Қожанасыр көптеген түркі халықтарының, кейбір Кавказ, Еуропа, Азия елдерінің фольклорында Молла Насред¬дин, Қожа Насреддин, Насреддин әпенді, Қожанасыр т.б. жа¬нама есімдермен кең тараған. Ал Араб елдері халықтарында Қожанасырдың типтік бейнесі-«Жоһа» есімді кейіпкер болғандықтан, әдеби-мәдени байланыстар арқылы қазақ фольклорына кіріккен аталған кейіпкерге қатысты туындылар «Жұқа әңгімелері» деген атау¬мен белгілі.
Томдағы «Халық әңгімелері» аталған ІІ бөлімге ұлттық сипаттағы, халқымыздың әр кезеңдердегі өмір салтына, тұрмыс-тіршілігіне байланысты туындаған әңгімелер қамтылған. Бұлардың дені бағзы замандарда туындап, ел ішіне ауызша тарап, қоғам өзгерген сайын жаңа сипат алып, жаңғырып, толығып отырған. Әңгімелердің мазмұнына қарағанда, тіпті олардың кейіпкерлері де, оқиғалар да заманына қарай ерекшеленіп, әңгіме туындататын күлдіргілердің, қулардың, тапқырлардың, сайқымазақтардың күлкілі іс-әрекеттері мен сөздері өзгеріске түсіп, туындылардың жаңа нұсқалары, версиялары пайда болғаны аңғарылады.
Томның жалпы көлемі-27,5 б.т.


Ән-өлеңдер
99-том
Аңдатпа

Серияның соңғы, аяқталатын екі жинағы-99, 100-томдар ұлттық мәдениетіміздің, оның ішінде халық әдебиетінің шуақты, шұрайлы салаларының бірі - халық әндеріне, ән-өлеңдер жанрына арналып отыр.
Ән-өлеңдер - әлемдегі бар қазаққа ортақ рухани қазыналардың бірі. Ән-өлеңдерде шығармадағы лирикалық кейіпкердің, адамның, жануардың есімі, атауы, оның бейнесі, сөйлеген сөзі, жүріс-тұрысы, іс-әрекеті, киім-кешегі, құрал-жабдықтары, қоныс-мекені, табиғат көріністері, әуе райының құбылысы т.б. молынан көрініс береді. Сондықтан өзге фольклорлық мұраларға қарағанда этнографизмдер, архаизмдер, жергілікті, кәсіби, диалекті сөздер мен тіркестер, мақал-мәтелдер, нақылдар жиі қолданысқа түседі.
Жүйелеу барысында ән мәтіндерінің мазмұндас, кейбір жағдайда бірін-бірі толықтырып отыратын нұсқалары да қаперге алынып, топтаманы баспаға дайындауда халықтық ән-өлеңдерінің лирикалық сипаттағы, әсіресе ғашықтық-сүйіспеншілік, жастық шақ, өмір-дүние және адам тағдыры туралы халық туындыларына айырықша мән берілген.
Топтаманың ұстанымдарына сәйкес, томға енген мәтіндерге алғы сөз ретінде академик А.Жұбановтың «Замана бұлбұлдары» еңбегінен үзінді алынды, әліпбиі бойынша жүйеленіп, реттік санмен нөмірленді.
Томның жалпы көлемі-27,5 б.т.

Ән-өлеңдер
100-том
Аңдатпа

Серияның соңғы 100-томы фольклорлық мұралардың ара¬сында өзіндік орны бар, халық жадында аса мол сақталған - ән-өлеңдерге арналған. Топтаманың 99-томында музыкатанушы-жинаушылар: А.Затаевичтің, Б.Ерзаковичтің, Б.Ғизатовтың, В.Дернованың және Л.Хамидидің, Ғ.Құрманғалиевтың, сондай-ақ 1960-1970 жылдарда ел ішіне шыққан ғылыми экспедициялар барысында жазылған ән-өлеңдер үлгілері енген болса, бұл томға аталған жинаушылардың еңбектерінде аз қамтылған аймақтардың, әсіресе Оңтүстік Қазақстанның, Жетісу өлкесінің, Шығыс Қазақстанның, Моңғолия Республикасының Баян Өлгий өлкесі мен Қытай Халық Республикасының Шыңжаң өңірі қазақтарының ән мұралары топтастырылған.
Қазақстан өңірлерінде қалыптасқан ән-өлеңдердің лирикалық, тари¬хи, философиялық сипаты басым болса, шетелдік қазақтарға тән музыкалық мұраларда көшпелі тұрмыс-салт, туған жер мен өскен елге деген сағыныш, баянсыз махаббат, орындалмаған аңсар-арман, дархан көңіл, табиғат тынысы т.б. тақырыптар басым болып келеді.
Томның көлемі-27,5 б.т.

Соңғы жаңалықтар