Батыс Қазақстандағы өзендер мен су айдындары қандай жағдайда
ОРАЛ. KAZINFORM — Батыс Қазақстан облысында көктемгі су тасқыны өзендерге қандай өзгерістер әкелмек? Су қоймаларындағы жағдай қалай? Kazinform тілшісі жауапты мамандарға жолығып, мәселені анықтап көрді.
Өзендер қауіпті шегіне жете ме?
Қазгидромет БҚО филиалының директоры Тілеген Шапановтың мәлім еткеніндей, Жайықтың гидрологиялық жай-күйі Ресейде орналасқан Иреклі қоймасынан жіберілетін, сондай-ақ осы өзеннің салалары Сақмар, Елек, Ор және басқаларынан келетін су көлеміне байланысты.
Орынбор облысындағы Иреклі қоймасынан Жайыққа осыған дейін секундына 201 текше метр су жіберіліп келген еді. 21 наурыздан бастап секундына 30 текше метр су босатылуда.
Тілеген Қойшыбайұлының сөзіне қарағанда, Жайық өзеніндегі су деңгейі биыл Орал қаласы тұсында 550-650 сантиметрге (өткен жылы — 864 см, қауіпті шегі — 850 см) жетуі ықтимал. Бұл көрсеткіш өткен жылғыдан біршама төмен екені байқалады.
— Жайық Орал қаласы тұсында 2-7 сәуірде тасиды деп болжанып отыр. Өткен жылы өзен арнасымен 12,2 млрд текше метр су келсе, биыл одан 2-2,5 есе аз (3,2-5,2 млрд текше метр) аз болуы мүмкін. Облыстың оңтүстік аудандары аумағымен ағатын Қараөзен мен Сарыөзенде су деңгейі қауіпті шектен төмен болады. Бөрлі, Шыңғырлау, Қаратөбе аудандарында Шыңғырлау, Қалдығайты өзендері тасу шыңынан өтті деуге болады, — деді Т.Шапанов.
Дегенмен Батыс Қазақстанда биыл шағын өзендерде судың жолдың үстімен өтуі, көпірді жырып кетуі сияқты деректер тіркелді. Атап айтқанда, 16 наурыз күні Сырым ауданында Шідерті өзеніндегі су деңгейі көтеріліп, Аралтөбе ауылы іргесіндегі уақытша көпірді бұзып кетті.
Сөйтіп Аралтөбе мен Талдыбұлақ ауылдарының аудан орталығымен көлік байланысы үзілді.
Сондай-ақ Қаратөбе ауданы орталығымен байланыстыратын Ақтайсай ауылының жолына су шығып кетіп, көлік қозғалысы тоқтатылды.
Осы ауданда 19 наурыз күні Қалдығайты өзенінің деңгейі көтеріліп, су облыстық маңызы бар Жымпиты-Қаратөбе тас жолында өткелдің үстімен ақты. Соның салдарынан үш ауылдық округтегі 9 елді мекенмен жол қатынасы үзілді.
Қаратөбе ауданының әкімі Қадыржан Сүйеуғалиевтің түсіндіруінше, оқиға орнында 10 техника, жүз шақты адам жұмылдырылды.
— Өткен жылы ауданның күшімен осы араға бөгет салынған болатын. Қазіргі кезде суды өз арнасына бұру жұмыстары жүргізілуде. 2024 жылы Үкіметтің келісімімен Қалдығайты және Жақсыбай өзендеріне көпір салу үшін жобалық-сметалық құжаттама жасауға тапсырыс берілген еді. Осы жоба біткеннен кейін екі өзеннің арнасына көпір салу қарастырылатын болады. Қалдығайты өзені бойында орналасқан Үшағаш, Сұлукөл, Үшана елді мекендеріне арнайы техникалар жіберіліп, кезекшіліктер ұйымдастырылды. Аудан орталығы Қаратөбе ауылына су кіріп кетердей қауіп жоқ, — деп нақтылады Қ.Сүйеуғалиев.
Мұз жару жұмысы жүргізілді ме?
Өзендерде судың қауіпсіз өтуі үшін мұз жару жұмыстарын дер кезінде жүргізген маңызды.
БҚО ТЖ департаментінің мәліметі бойынша бұл мақсатқа 229 млн теңге қарастырылған.
Мұз қабатын әлсірету және кептелісті болдырмау мақсатында Орал қаласында, Ақжайық, Бөрлі, Сырым және Шыңғырлау аудандарында 23 610 шаршы метр аумақта жарылыстар жасалды.
Облыстың 96 учаскесінде жоспарланған мұндай жұмыстарды арнайы мамандандырылған мекеме — алматылық «QAZTECHENGINEERINQ GROUP» ЖШС атқаруда.
Бұл ретте ТЖ департаментінің құтқарушылары барлық қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуде.
Оралда саяжайларға қауіп бар ма?
Орал қаласы әкімінің орынбасары Жандос Дүйсенғалиев биыл шаһарда саяжайларға қауіп төнбейтінін атап өтті.
— Мамандардың пайымдауынша, облыс орталығындағы саяжайларға тасқын судан қауіп жоқ. Жайық өзені қауіпті шегіне жетпейді. Сол сияқты Деркөл деңгейі түсті. Қазсушар және Қазгидромет мамандарымен үнемі сөйлесіп, жағдайды бақылауда ұстап отырмыз, — дейді Ж.Дүйсенғалиев.
Жайық жағалауын бекіту
БҚО табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы басшысының орынбасары Дархан Закариннің айтуынша, алдыңғы жылдардағы су тасқыны Орал қаласының оңтүстігінде Жайық өзенінің жағалауын бекіту қажеттігін көрсетті.
Нақтырақ айтқанда, жылдар бойы су тасқыны салдарынан Стрижаченко (бұрынғы атауы Чичерняя) көшесінен ескі кемежайға дейін Жайық жағалауы қарқынды эрозияға ұшырап, өзен арнасы қалаға қарай жылжуда.
— Қазіргі уақытта жағалау одан 3-5 метр қашықтықта орналасқан тұрғын үйлерге жақындады. Бірқатар үйлердің бау-бақшасы жартылай су астында қалған. Сондықтан апатты жағдай туындап, бұл тұрғын үйлер мен қора-қопсының бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін. Сол себепті облыс әкімдігі жағалауды бекіту жөнінде шешім қабылдады, — дейді басқарма басшысының орынбасары.
Оның айтуынша, Шамсутдинов көшесінен ескі кемежайға дейін Жайық өзенінің жағалауын бекітуге 792,7 млн теңге қажет.
Ал Стрижаченко көшесінен Шамсутдиновке дейінгі аралыққа 881,7 млн теңге керек.
Өңірдегі су қоймалары тола ма?
Қазсушар Батыс Қазақстан филиалының директоры міндетін атқарушы Рауан Хұсайыновтың мәлімдеуінше, мекеме теңгеріміне мемлекетаралық маңызы бар Қараөзен мен Сарыөзендегі су шаруашылығы нысандары, Жәнібек суармалау-суландыру жүйелері кіреді.
Оған қоса облысаралық маңыздағы Жайық-Көшім суармалау-суландыру жүйесі мен Шаған өзеніндегі Шаған су қоймасын, Шолақаңқатыдағы Шолақаңқаты және Ембулатовка өзеніндегі су қоймасы және Сұлусай су қоймасын пайдаланады.
— Жайық-Көшім суармалау-суландыру жүйесінің 4 су қоймасының жалпы көлемі — 260,3 млн текше метр. Жайық-Каспий бассейндік инспекциясы арнайы су пайдалануға берген рұқсатқа сәйкес жылдық су алу көлемі — 607,0 млн текше метр. 18 наурыз күнгі сағат 12.00-дегі мәлімет бойынша аталған су қоймалары 119,0 млн текше метрге немесе 45,6 пайызға толтырылды, — дейді Рауан Ерланұлы.
Сол секілді Сарыөзен суармалау-суландыру жүйесі бойынша су қоймаларының жобалық көлемі 111,4 млн текше метр болса, нақтысы — 101,6 млн текше метр немесе 91 пайызға орындалды. Қараөзендегі осындай жүйе бойынша су қоймалары 41,0 млн текше метрге немесе 39,0 пайызға (104,6 млн текше метр) толтырылды.
«Қазсушар» РМК Батыс Қазақстан филиалының қызметкерлері Ресейдің көршілес Орынбор және Саратов облыстарының су қызметтерімен үнемі байланыс ұстап отырады. Филиалдың шаруашылықаралық жүйелері бойынша су шаруашылығы жағдайы тұрақты, ерекше бақылауда.
— Биылғы 10 наурыздан бастап Иреклі қоймасынан Жайыққа секундына 201 текше метр су жіберілсе, бүгін соның көлемі 30 текше метрге дейін азайтылды. Сондай-ақ Қараөзенде орналасқан Ресейдің Приузенск қоймасынан Батыс Қазақстан облысына секундына 43 текше метр, Орлов-Гай қоймасынан 69,1, Варфоломеевтен 2 текше метр су жіберілуде. Трансшекаралық Шаған өзеніндегі Шаған су қоймасының деңгейі — 26,88 метр, көлемі — 13,03 млн текше метр, — дейді филиал басшысы.
Батыс Қазақстан облысының оңтүстік аудандары үшін Ресейден Еділ суы сатып алынатыны мәлім. Өткен жылы «Саратовмелиоводхоз» ФМББ-мен жасалған келісімшартқа сәйкес Қараөзен мен Сарыөзен арқылы 105 млн текше метр Еділ суы алынған.
— 2025 жылы Еділ суын БҚО аумағына жеткізу үшін бүгінде Ресей тарапынан тариф бекіту, сондай-ақ келісімшарт жасасу бойынша әзірлік жүріп жатыр, — дейді ол.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес өңірде Казталов ауданы Жалпақтал ауылы тұсында Қараөзенде су қоймасы құрылысы жүзеге асырылуы тиіс.
Филиалдың мәліметіне қарағанда, аталған жоба бойынша өткен жылы мемлекеттік сараптаманың оң қорытындысы алынған. Қазіргі таңда іске асыру жұмыстарын жүргізу үшін жобалық-сметалық құжаттама толық көлемде Су ресурстары және ирригация министрлігіне жолданды.
БҚО табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының мәліметіне қарағанда, облыс бойынша аудандық коммуналдық меншіктегі 22 су қоймасы бар.
Қазіргі таңда басқармаға қарасты «Батысирригация» мекемесі теңгеріміне 9 су қоймасы алынған. Биылғы су тасқыны қауіпсіз өткізіліп, бұл қоймаларға су жинақтау жұмыстары жүргізілген.
Осылайша, өңірде судың бөгеттер мен жолды жырып кету деректері болмаса, жалпы тасқынның қалыпты өтіп жатқаны байқалады.
Еске сала кетейік, бұдан бұрын Батыс Қазақстанда тасқын судан келер қауіп қандай екендігін жазған болатынбыз.
Сондай-ақ Батыс Қазақстанда 25 су қоймасы қанағаттанарлықсыз күйде қалып отыр.
