Бостандық пен дәстүрлер арасында: Таяу Шығыстағы әйелдердің өмірі қалай өзгерді
АСТАНА. KAZINFORM – Соңғы онжылдықтарда Таяу Шығыстағы әйелдердің рөлі айтарлықтай өзгерді. Кейбір елдерде олар бизнес, білім беру және саясат саласында үлкен жетістіктерге жетсе, басқаларында құқықтарынан мүлдем айырылды. Ауғанстан, Сирия, Иордания, Сауд Арабиясы және Катардағы жағдайдың қалай өзгергенін қарастырайық.
Ауғанстан: кері қадам
Ауғанстандағы әйелдердің жағдайы 2021 жылы Талибан билікке келгеннен кейін күрт нашарлады. Оларға мектептер мен университеттерге баруға, көптеген салада жұмыс істеуге, қасында ер адам болмаса қоғамдық орындарда жүруге тыйым салынды. Сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдарда жұмыс істеуге де шектеу қойылды.
Бүгінде Ауғанстан – әйелдерге ресми түрде орта және жоғары білім алуға тыйым салынған әлемдегі жалғыз ел.
Қатаң шектеулерге қарамастан, көптеген әйел құқықтары үшін күресуді жалғастырып келеді, ал кейбіреулері қашықтан жұмыс істеп, онлайн білім алу және фриланс арқылы мүмкіндіктер тауып отыр.
БҰҰ мәліметінше, шамамен 1,4 миллион қыз орта білім алу мүмкіндігінен айырылған. Соған қарамастан, ауған қыздары онлайн немесе жасырын мектептерде білім алуды жалғастырып жатыр. Алайда, олардың білім алуға қолжетімділігі әлі де тым шектеулі.
Сирия: соғыс әлеуметтік рөлдерді өзгертті
Сириядағы қарулы қақтығыс әйелдерді жаңа міндеттерді өз мойнына алуға мәжбүрледі. Ер азаматтардың қаза табуына байланысты көптеген әйел отбасын өздері асырап отыр.
Күрд жасақтарының бақылауындағы аймақтарда әйелдер белсенді түрде саясатқа араласып, тіпті қарулы қақтығыстарға қатысады. Ал үкімет бақылауындағы аумақтарда олардың құқықтары әлі де патриархалдық дәстүрмен шектелген. Соған қарамастан, сириялық әйелдер шағын бизнес ашып, қоғамдық бастамаларға қатысу арқылы қаржылық тәуелсіздікке ұмтылып отыр.
Өткен жылдың желтоқсанында елдегі билік ауысқаннан кейін Сирияның уақытша президенті Ахмед аш-Шараа жаңа «конституциялық декларация» аясында әйелдер мен этникалық азшылықтардың құқықтарын сақтауға уәде берді.
Халықаралық қауымдастықтың әйелдердің құқықтарына қатысты алаңдаушылығына жауап ретінде Сирияның жаңа үкіметі «Әйелдер істері басқармасын» құру туралы жариялады. Оны гуманитарлық белсенді Айша ад-Дебс басқарды. Бұл шешім ел билігіне келген (Қазақстанда тыйым салынған ұйым — ред.) «Хайят Тахрир аш-Шам» өкілінің әйелдердің «биологиялық тұрғыдан» әскери қызмет атқаруға қабілетсіздігі туралы мәлімдемесінен кейін қабылданды, бұл сынға ұшырады. Ад-Дебс әйелдердің қоғамдық өмірге қатысуын кеңейтуге уәде берді.
Сириядағы әйелдердің құқықтары қазір бетбұрыс кезеңінде тұр. Жаңа биліктің уәделері мен қоғамдық ұйымдардың күш-жігеріне қарамастан, олардың шынайы жағдайы әлі де күрделі. Сириядағы әйелдер құқығының болашағы гендерлік теңдікті елдің саяси және әлеуметтік құрылымдарына қаншалықты тиімді енгізе алатынына байланысты болмақ.
Иордания: дәстүр мен жаңғыру арасындағы тепе-теңдік
Иордания – аймақтағы ең тұрақты елдердің бірі, бұл әйелдерге көбірек мүмкіндік ашады. Мұнда әйелдердің кәсіпкерлігін қолдау бағдарламалары жұмыс істейді, сондай-ақ олар үкіметте, бизнесте және медиа саласында жоғары лауазымдарды иеленіп отыр.
Иорданиядағы әйелдер 1974 жылы дауыс беру құқығын алды, бұл 1967 жылға дейін көптеген мұсылман елдері әйелдерге сайлау құқығын берген аймақ үшін кеш қабылданған шешім болды. Қазіргі уақытта жаңа сайлау заңы әйелдерге парламентте 18 орын бөлу үшін квоталық жүйені қарастырады. Алайда олардың саяси өмірге қатысуы әлі де шектеулі, бұл қоғамның дәстүрлі құрылымы мен әлеуметтік шектеулерге байланысты.
Мемлекет әйелдер кәсіпкерлігін белсенді түрде қолдайды, алайда кейбір мәселелер әлі де сақталып отыр: жалақыдағы теңсіздік, белгілі бір мамандықтарға қолжетімділіктің шектелуі және қоғамдық нормалардың қысымы.
Сонымен қатар, Иордания - Таяу Шығыстағы әйелдердің сауаттылық деңгейі ең жоғары елдердің бірі, бұл көрсеткіш 98,1%-ға жетеді.
Соңғы жылдары IT және қызмет көрсету салаларында әйелдер негізін қалаған стартаптар санының өсуі байқалады. Үкімет әйелдер кәсіпкерлігін қолдау шараларын күшейтіп жатыр: мысалы, 2022 жылы технология саласындағы әйелдерді дамытуға арналған «SheTechs» бағдарламасы іске қосылды. Осы бағдарламаның арқасында елдегі әйелдер басқаратын стартаптар саны 35%-ға артты. Бұған қоса, Иордания патшайымы Рания ықпалын әйелдер құқықтарын қорғау және дамыту үшін белсенді түрде пайдаланып отыр.
Сауд Арабиясы: Мұхаммед бен Салман реформалары
Соңғы он жыл ішінде Сауд Арабиясында әйелдердің құқықтары айтарлықтай кеңейді. Бұрын әйелдерге көлік жүргізуге, қамқоршысының рұқсатынсыз сапарға шығуға және кейбір салаларда жұмыс істеуге тыйым салынған еді. Алайда соңғы жылдары елде әйелдердің құқықтарын кеңейтуге бағытталған ауқымды реформалар жүргізілді.
2018 жылы әйелдерге көлік жүргізуге рұқсат берілді, ал 2019 жылы олар қамқоршысының рұқсатынсыз саяхаттау құқығына ие болды. 2021 жылы белгілі бір талаптарды сақтай отырып, әйелдерге әскерде қызмет етуге мүмкіндік жасалды.
Vision 2030 бағдарламасының арқасында Сауд Арабиясы әйелдерді экономикаға белсенді түрде тартып жатыр. Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) мәліметінше, 2017 жылы Сауд Арабиясында еңбек нарығындағы әйелдердің үлесі 18% болса, 2022 жылы бұл көрсеткіш 37%-ға дейін өсті.
Бүгінде саудиялық әйелдер бизнес, технология және мемлекеттік басқару салаларына белсенді түрде араласуда. Дегенмен, көптеген дәстүрлі шектеу әлі де сақталған: мысалы, отбасы құқығы ерлерге көбірек құқық береді, ал қоғамда гендерлік рөлдерге қатысты консервативті көзқарастар үстемдік етеді. Соған қарамастан, әсіресе жеке секторда, әйелдердің еңбек нарығына қатысуы қарқынды түрде өсіп келеді.
Катар: білімге басымдық
Катар әйелдердің білім алуына және мансаптық дамуына ерекше көңіл бөледі. Елдегі университет студенттерінің басым бөлігі – қыздар, олардың ер студенттерге қатынасы шамамен 2:1 құрайды. Жалпы, Катардағы әйелдердің еңбек нарығына қатысу деңгейі әлемдік орташа көрсеткіштен жоғары және араб әлеміндегі ең жоғарылардың бірі.
Эмирдің анасы, шейха Моза бинт Насер, елде әйелдердің құқықтарын белсенді түрде қорғап келеді. Оның бастамасымен катарлық әйелдер жоғары білім алу және әртүрлі салаларда – білім беру, банк ісі, денсаулық сақтау және мемлекеттік қызметте – жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болды.
Катардағы әйелдер 1999 жылы сайлау құқығына ие болды. 2021 жылы ел тарихында алғаш рет Консультативтік ассамблеяға парламенттік сайлау өтті. 284 үміткердің 29-ы әйел болғанымен, олардың ешқайсысы парламентке өте алмады.
Соған қарамастан, катарлық әйелдер ғылым, медицина және мемлекеттік басқару салаларында жетекші рөл атқарып келеді. Елде олардың кәсіпкерлікпен айналысуына және қоғамдық өмірге араласуына ешқандай шектеулер жоқ. Бірақ отбасылық мәселелерде дәстүрлі нормалар әлі де үлкен рөл атқарады, бұл олардың жеке және кәсіби тәуелсіздігіне белгілі бір шектеулер қояды.
Тыйымдардан мүмкіндіктерге
Бүгінде Таяу Шығыстағы әйелдердің жағдайы әртүрлі. Сауд Арабиясы мен Катарда реформалар жаңа мүмкіндіктер ашса, Ауғанстанда әйелдердің құқықтары барынша шектелді. Сириядағы соғыс әлеуметтік рөлдерді өзгертті, ал Иордания дәстүр мен модернизацияның тепе-теңдігін сақтауға тырысып отыр.
Дегенмен, Таяу Шығыстағы әйелдер өмірін өзгерту және қоғамның дамуына үлес қосу жолдарын іздеуді жалғастырып жатыр. Олар бостандықтары үшін күресіп, экономикалық және қоғамдық өмірдің белсенді мүшесі бола алатынын дәлелдеп отыр.
Айта кетелік Қазақстанда гендерлік саясат қалай қалыптасып келетіні туралы жазған едік.
