Бір суреттің тарихы: Зәуреш Ерғалиева және оның түйелері
ОРАЛ. KAZINFORM – Kazinform өзінің 105 жылдығы аясында 1929 жылдан басталатын бірегей фотоархивін қалпына келтірді. Соның ішінде 1951 жылы түсірілген түйешінің суреті бар. Сол тарихи кезеңнің ерекшелік-көріністерін агенттік тілшісі анықтап көрді.
Батыс Қазақстан облысы Орда (қазіргі Бөкей ордасы) ауданында түйеші болып еңбек еткен Зәуреш Ерғалиеваның суреті 1951 жылы ҚазТАГ-та жарияланған.
Тарих ғылымдарының кандидаты, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің қауымдастырылған профессоры Бақтылы Боранбаеваның мәлім еткеніндей, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары және одан кейін ауыл шаруашылығында әйел адамдардың үлесі басым болған.
Оның сөзіне қарағанда, Орда ауданында сол кезде 48 колхоз, № 88 түйе зауыты, № 67 жылқы зауыты және 1 МТС болды. 1952 жылы Орда ауданы жерінің қомақты бөлігі Капустин Яр полигонына берілуіне байланысты халқы республикалық ішкі қоныс аударуға ұшырап, Оңтүстік Қазақстан, Гурьевпен (қазір Атырау) қатар Батыс Қазақстан облысының 5 ауданына көшірілді. Солардың арасында атақты № 88 түйе зауыты да болды.
– Тарихқа үңілсек, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Ордадағы түйе және жылқы зауыттары майданға қызмет етіп, Жеңіске өз үлестерін қосты. Өкінішке қарай, сол зауыттың жұмысшылары, түйеші, жылқышылар еңбегі терең зерттеліп, жазылмай келеді, - дейді Б.Боранбаева.
Өлкетанушы, тарихшы Зұлқожа Шарафутдиновтың нақтылауынша, Сталин атындағы колхоздан бала-шағаны есептемегенде, еңбек жасына жеткен 245 адам көшірілген.
– Олардың арасында Зәуреш Ерғалиеваның аты-жөні жоқ болып шықты. Шамасы, елде қалған болуы керек. Сталин атындағы колхоздың адамдары Жәнібек ауданына қарай, қалғаны Орданың өз ішінде орналастырылған сияқты. Ордадан «Интернационал», Каганович, Калинин атындағы үш колхоздың Оңтүстік Қазақстанға қоныстанғаны мәлім. Ал Сүйіндік, Азғыр, Лабай, Батырбек ауылдық кеңесіне қараған колхоздар Атырау облысына берілді, - дейді З.Шарафутдинов.
Тарихи деректерге қарағанда, Орда ауданы Сайқын ауылдық кеңесінде Ленин, Сталин және Молотов атындағы үш колхоз болған. Сталин атындағы колхоз кейін М.Мәметова атындағы кеңшардың № 1 фермасы (орталығы Мәмбет ауылы) болды. Осыған байланысты архив құжаттары да іздестірілді.
БҚО мемлекеттік архиві Жалпақтал филиалының директоры Миржан Қарабалиннің жауабына қарағанда, Сталин атындағы колхоздың құжаттары мұндағы сақтау қорына тапсырылмаған болып шықты.
БҚО мемлекеттік архивінен аталмыш колхоз бен Зәуреш Ерғалиева туралы деректер табылмады. Дегенмен № 88 түйе зауытының 1938 және 1942 жылғы есептері сақталған. Соғыс жүріп жатқан 1942 жылы зауытта асыл тұқымды түйе жоспары 100,5 пайызға орындалып, 3 410 бас болған. Соның ішінде 784-і № 51 жылқы зауытына беріліп, 2 626-сы қалған. 1943 жылғы 1 қаңтарға 2 641 бас болған. Асыл тұқымды төл жоспары 96,7 пайызға орындалып, 493-тің орнына 477 бота алынған. Бұдан бөлек, 190 жұмыс түйесі есепке іліккен.
БҚО ауыл шаруашылығы басқармасынан алынған мәліметке қарағанда, 1991 жылы өңірде 4 100 түйе болса, қазіргі кезде 2 636 бас ойсыл қара бар, бұл өткен жылғыдан 1,6 пайызға жоғары. Соның ішінде Бөкей ордасы ауданында «Рауан» шаруа қожалығында ғана асыл тұқымды түйе (258 бас) өсіріледі. Сондай-ақ осы аудандағы «М.Боранбаев» ШҚ-да 40, Ақжайық ауданы «Нұртілек» ШҚ-да 39, «Сәбит» ШҚ-да 10, жеке қосалқы шаруашылықтарда 505 түйе бар.
Зәуеш Ерғалиева туралы тұрғындардан да сұрастырып көріп едік.
– Орда ауданында түйеші ер адамдар болды. Ал Зәуреш Ерғалиеваның есімін естімедім, - дейді қазіргі кезде Орал қаласында тұратын 83 жастағы ақсақал Каспи Жахатов.
Еңбек ардагері Нұрболат Сабыров 1988-1995 жылдары «Орда» кеңшарында түйе баққан екен.
– «Орда» кеңшарында сол кезде 500-ден астам түйе болды. Атақты түйеші Қайырболат Хайрушевті бәрі де біледі. Менің көмекшім зайыбым Айман болды. Түйе сүтін де сауып, ауруханаға тапсырып тұрдық. Кейін қалмақ түйесімен будандастырылып, асыл тұқымға айналдырылып, «Хан ордасы» ЖШС құрамында болды, - дейді Н.Сабыров.
Хан ордасы ауылдық округіндегі «Рауан» шаруа қожалығының басшысы Рауан Мұханбетчин қазіргі таңда шаруашылықта барлығы 300-ден астам түйе өсіріліп жатқанын айтты.
– Біз № 88 түйе зауытында (орталығы Әжен ауылы) құмда тұрдық. № 67 жылқы зауыты екеуі тікелей Мәскеуге, Қорғаныс министрлігіне қараған. Түйе зауытын таратқаннан кейін малын бөліп берген, сойған, әйтеуір ештеңе қалмаған. № 67 жылқы зауытын малымен бірге облыстың басқа аудандарына көшірген. Орда ауданының жері полигонға берілуіне байланысты біз де қоныс аудардық, - дейді Орал қаласының тұрғыны, еңбек ардагері Жеңіс Бисенбаев.
Тарихи сурет кейіпкерін іздеу барысында біз түйе шаруашылығынан біраз қызықты, соның ішінде қазіргі деректерге қанықтық. Зәуреш Ерғалиева бейнеленген кадр – Kazinform өз архивінде жинаған мыңдаған суреттердің бірі. Іріктелген суреттер коллекциясы биыл Қазақстан өңірлерінде көрме түрінде көрсетіледі.
Қазақстандықтар еліміз тарихының бетбұрысты сәттерін көріп қана қоймай, туған қалаларының өзіндік сәулет-келбетімен таныса алады. Бірегей коллекциядағы бірінші сурет 1929 жылы түсірілген. Фотода – Түркістан. Үлкен саясат саласынан да сирек кадрлар табылды. Соның ішінде жас Саддам Хусейннің қазақстандық дипломатпен түскен суреті бар. Дінмұхамед Қонаев жөнінде жеке коллекция жинақталды, онда ол жұмыс сәтінде ғана емес, отбасында да бейнеленген.
