Бүгінгі археологияның бет-бейнесі қандай – әйел археологпен сұхбат
АЛМАТЫ. KAZINFORM – Археология және қазба жұмыстарымен 20 жылдан астам айналысып жүрген Әлкей Марғұлан атындағы археология институты Ерте металл археология бөлімінің басшысы, Phd, аға ғылыми қызметкер әрі трасолог Альбина Ержанова Kazinform агенттігінің тілшісіне замауани археология мен ондағы әйелдердің орны туралы айтып берді.
— Альбина Еркешбайқызы, негізінен қандай ғылыми жұмыспен айналысасыз?
— Менің жұмысым – табылған артефактілердің қызметін зерттеу. Мұражай қорымен жұмыс істеймін. Яғни белгілі бір қаруды алып, ол не үшін қолданылғанын, кім және қандай тарихи кезеңде қолданғанын талдаймын.
Артефактілердің бетіндегі іздерге микроскоппен зерттеу жүргіземін. Оның сипаттамасын жазамын, басқа аймақтардағы ұқсас заттармен салыстырамын. Шынында да, мұндай заттар тек Қазақстанда ғана емес, басқа елдерде де кездеседі, бұл олардың мәдени және тарихи байланыстарын орнатуға мүмкіндік береді. Трасологиялық талдау — жылдам процесс емес. Кейде бір артефактіні зерттеу бір ай немесе одан да көп уақытты алуы мүмкін. Бірақ дәл осындай жұмыс өткеннің құпияларын ашуға және ежелгі адамдардың өмірін танып білуге көмектеседі.
— Сіз Ә.Х.Марғұлан атындағы археология институтында ұзақ жылдар бойы жұмыс істеп келесіз. Сондықтан бір емес бірталай экспедицияға қатысып, қызықты артефактілерді тапқан боларсыз?
— Институтта 2001 жылдан бері жұмыс істеймін. Оған дейін Қызылордада оқып, университетте сабақ бердім. Кейін оқуымды жалғастыру үшін Алматыға көшіп, жұмыс бабымен осында қалдым. Ұстазым Айсұлу Ержігітова болды, сол кісінің арқасында археологияға деген сүйіспеншілігім артты. Алғашқы экспедицияма институтта жұмыс істей бастағанға дейін 1998 жылы Түркістанда қатыстым. Онда біз ортағасырлық Күлтөбе қалашығына қазба жұмыстарын жүргіздік. Кейінірек қола дәуірін зерттей бастадым. Бүгінге дейін мен батыс, шығыс және орталық Қазақстандағы экспедицияларға қатысып көрдім және жыл сайын жаңа зерттеулерге шығып тұрамын.
Артефактілерге келетін болсақ, 2020 жылдан бастап үш жыл бойы Шығыс Қазақстан облысында Зайнолла Самашевпен бірге Ұлан ауданындағы Ақбауыр елді мекенінде зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Онда біздің дәуірімізге дейінгі V–VI ғасырларда адамдар металлургиямен айналысқанын білдік: олар кен өндіріп, металды балқытып, түрлі бұйымдар жасаған. Біз зерттеген жерде үңгір, қоныс, петроглифтер, сондай-ақ өндірістік кешендер — металл өңдеуге арналған цехтар бар.
Бір қызығы, біз тапқан пештер Орталық Қазақстанда қолданылғаннан өзгеше болды. Бастапқыда бізге олардың жұмыс технологиясын түсіну қиынға соқты, бірақ тәжірибелерден кейін ерте темір дәуірінде металдарды балқыту процесі қалай жүргенін анықтадық. Ол кезде жердегі тас пештер қолданылған, ал қола дәуірінде жер астында болған құдық тәрізді пештер пайдаланылған. Бұл өте қызықты зерттеу кешені болды. Қазір бұл елді мекенде басқа мамандар әлі де зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатыр.
— Табылған жәдігерлер мұражайларға беріле ме?
— Иә, барлық жәдігер дәл сол жерде өңделеді. Ұлан ауданында бұрын «Бестерек» мұражайы ашылған болатын, Ақбауырдан табылған жәдігерлер сонда берілді. Дегенмен, кейбір заттар әлі де өңделуде және қазір осы елді мекен бойынша монография жасалып жатыр. Онда алғашқы қоныстардан бастап әртүрлі дәуірлердің сәулет дәстүрлері қалыптасуына дейін оның тарихы егжей-тегжейлі баяндалады.
— Бір экспедиция қанша уақытқа созылуы мүмкін?
— Кей экспедициялар бірнеше жылға созылады. Мысалы, Жезқазған маңындағы Талдысайда көп жыл бойы қазба жұмыстарын жүргізіп келеміз. Жыл сайын маусымның басынан қыркүйектің аяғына дейін археологтар осы ежелгі қонысты зерттейді және бүгінге дейін аумақты зерттеу аяқталған жоқ.
Талдысай — үлкен археологиялық нысан, оның ауданы 2 гектарға жуық. Мұнда тұрғын үйлер, өндірістік шеберханалар, мыс балқыту пештері, құрал-саймандар, жануарлардың сүйектері табылды. Бұл заттар елді мекен біздің дәуірімізге дейінгі II мыңжылдықта Ұлытау-Жезқазған аймағының металлургия орталықтарының бірі болғанын дәлелдеді. Ал б. з. д. I мыңжылдықта тұрғындар мысты Орталық Азия, Оңтүстік және Батыс Сібір тайпаларымен алмасу үшін белсенді қолданған. Олар өздері мал шаруашылығымен айналыспаған, ірі қараны сауда арқылы алған.
— Экспедициялар қандай жағдайда өтеді?
— Экспедиция кезінде біз шатырда тұрамыз, күннің ыстығына қарамай жұмыс істейміз. Қазақстанның кей өңірлері, мысалы, Жезқазған жазда өте ыстық болады. Бірақ кедергілерге тап болсақ та, біз жұмысты тоқтатпаймыз. Экспедиция кез келген ауа райында: ыстықта, суықта, жаңбырда және қатты желде де өте береді.
Археология — бұл өз ісіне деген сүйіспеншілікті қажет ететін мамандық. Өйткені даладағы жағдай жеңіл болмайды. Мұны көрген жас мамандар көбіне кетіп қалады. Бірақ ғылымға құмартып қалатындары да бар. Мен алғаш бастаған кезде сәуірден қазанға дейін жұмыс істеп, жылдың көп бөлігін қазба жұмыстарымен өткіздім. Күректен бастап шпательге дейін әртүрлі құралдарды қолданамыз. Жердің жоғарғы қабатын (шамамен 10-15 см) күрекпен алып тастаймыз, содан кейін мәдени қабаттарды мұқият аршып, оларды зерттеу үшін шпательмен жұмыс істейміз. Бұл процесс өте баяу жүреді: бір үйді қазу 5 жылдан 10 жылға дейін созылуы мүмкін.
— Қазба жұмыстары барысында тағы қандай қызықты жәдігерлерді таптыңыздар?
— Экспедиция кезінде таңғажайып жаңалықтарға тап боламыз. Мысалы, табылған артефактілердің арасында өткенге көз жүгіртуге және ежелгі адамдардың күнделікті салт-дәстүрі қандай болғанын түсінуге мүмкіндік беретін заттар бар. Осындай олжалардың бірі ою-өрнегі бар тас үтік болды. Оның ою-өрнегі әлі күнге дейін мамандар арасында дау тудырады: бірі онда итбалық бейнеленген десе, басқалары жылқыны көреді. Сондай-ақ ат сүйегінен жасалған конькилерді таптық, бұл сол кездегі адамдар мұзда жүру үшін қарабайыр конькилерді қолданғанын растайды. Одан бөлек сүйектен жасалған жебе ұштары және басқа заттар болды. Бұл жәдігерлердің жасы шамамен 2 500 жыл, олар Қазақстанның әртүрлі аймақтарында табылды. Мысалы, біз оларды Бұтақтыдан (Жетісу) және металлургиялық қоныс орналасқан Талдысайдан таптық.
— Археологтар әдетте мұндай елді мекендерді қалай анықтайды?
— Көбінесе оларды жергілікті тұрғындар табады. Мысалы, Талдысай көктемгі су тасқынынан кейін табылды. Адамдар жер бетінде қыш ыдыстардың сынықтарын, ерекше артефактілерді байқап, оларды мұражайға әкеле бастады. Сол кезде бұл аймақта археологиялық зерттеулермен Жұман Смайылов айналысқан.
Ол жәдігерлерді көріп, олардың қола дәуіріне жататынын түсінген соң, аумақты зерттеуге Жолдасбек Құрманқұловты шақырды. Осылайша, ежелгі қоныс табылды.
1991 жылы алғашқы қазба жұмыстары басталды. Алайда ол ұзаққа созылмады, елдегі экономикалық қиындықтарға байланысты зерттеулер тоқтады. Жұмыс 1998 жылы қайта басталып, тағы да қысқа уақытта аяқталды. Тек 2001 жылы, Қарағандының жергілікті билігі қаржы бөлгеннен кейін археологтар бұл аймақты зерттеуге толық оралды. Содан кейін мен экспедицияға қосылдым.
Қазақстанда бұрын археологтар көбіне алтын табуға болатын қорғандарды қазатын, бірақ бүгінде ежелгі қоныстарды зерттеуге басымдық берілді. Бұл біздің ата-бабаларымыз тек көшпелі болған деген стереотипті жоққа шығаруға көмектеседі. Шын мәнінде, Қазақстанда адамдар тұрақты өміріп сүріп, жұмыс істеген, қолөнермен айналысқан отырықшы қоныстар болды.
Тағы бір қызықты қоныс — Серіктас. 2000 жылдардың басында оны Ә.Марғұлан атындағы институттың археологтары тапты. Алайда, Жетісудағы елді мекендерде ұзақ уақыт бойы ауқымды зерттеулер жүргізілмеген. Өткен жылы ғана біз қазба жұмыстарын қайта бастадық. Экспедиция барысында Серіктас қола дәуірінен бастап орта ғасырларға дейін әртүрлі халықтар мен тайпалар қолданған қыстау екені анықталды. Мұндағы адамдардың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болған.
— Мұндай экспедицияларды кім қаржыландырады? Бюджеттен қаражат бөліне ме?
— Иә, қаржыландыру грант есебінен жүзеге асырылады. Институт қаржыландыруға өтінім беретін үш жылдық зерттеу бағдарламасын әзірлейді. Бағдарламада археологиялық зерттеу нысанына айналатын белгілі бір аймақ таңдалады. Үш жыл ішінде ғалымдар бұл аумақты зерттеп, табылған жаңалықтарды тіркеп, жәдігерлерді талдап, ғылыми есеп жасайды.
— Бүгінде жастардың археологияға деген қызығушылығы қалай?
— Археологияға деген қызығушылық біртіндеп артып келеді. Әсіресе, мемлекеттің ғылымға, соның ішінде археологияға көбірек көңіл бөлуіне байланысты болып отыр. Президент ғылыми зерттеулердің дамуын қолдап келеді, бұл жас ғалымдарға шетелде тағылымдамадан өтуге, біліктілігін арттыруға мүмкіндік береді. Жаңа мүмкіндіктер біздің салаға жастарды тартады және біз экспедицияларға қатысатын студенттердің арасында археологияға шынымен де қызығушылық танытып, осы мамандықта қалатынын көріп жүрміз.
Егер бұрын археология тек ер адамдардың кәсібі саналса, қазір бұл салада әйелдер де жұмыс істейді. Мысалы бүгінгі күні археология институтында қызметкерлердің 40%-ы әйелдер. Айтпақшы, археологияда әйелдер ерекше шыдамды келеді. Ер адамдар көбінесе үлкен жәдігерлерді тезірек табуға тырысады, ал әйелдер керісінше, ұзақ және мұқият жұмыс істеуге, табылған заттарды талдауға, ұсақ бөлшектерді зерттеуге дайын.
— Нағыз археологтың бойында қандай қасиеттер болуы керек?
— Ең алдымен, археологқа білім мен шыдамдылық керек. Бұл ақша іздейтін адамдарға арналған мамандық емес. Өйткені археология адалдықты қажет етеді. Тарихты құрметтеу, өз еліңді сүю және жерді қазып қана қоймай, оның құпияларын ашуға, ата-бабалар мұрасына ұқыпты қарауға тырысу өте маңызды. Егер адам ұзақ зерттеуге дайын болса, қиын жағдайда жұмыс істей алса және тарихқа шынымен құмар болса, онда археология — оның кәсібі.
