Бұралқы итті аяймыз, ал адамның қауіпсіздігіне кім кепіл - ветстанция директоры
ОРАЛ. KAZINFORM – Кейінгі жылдары қала мен ауылда қаңғыбас иттердің көбейіп кеткені жасырын емес. Осы орайда тұрғындардан түсетін арыз-шағым азаймай отыр. Бұл өзекті мәселе Батыс Қазақстан облысында қалай шешілмек? Бұл сауалдың жауабы тілші материалында.
Заңға өзгеріс енгізу керек
БҚО ветеринария басқармасының бас маманы Қуандық Хамитовтің айтуынша, әсіресе, облыс орталығында қаңғыбас иттер көбейген. Бұралқы иттер көбінесе мектеп, балабақша, емханалардың қасында және қоқыс жәшіктерінің маңында топтасып, адамдарға қауіп төндіреді. Осыған байланысты тұрғындар тарапынан шұғыл жою қажеттігі жөнінде көптеген арыз-шағым айтылып, хабарламалар, видеолар мен фотосуреттер әлеуметтік желілерде тарап жатады және I Komek (109) қызметіне күніне 3-4 өтініш түседі.
Маманның мәлім еткеніндей, «Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» ҚР Заңына сәйкес қаңғыбас иттер мен мысықтарды жансыздандыруға қазіргі таңда тыйым салынып, олардың саны биостерилизациялау арқылы реттеледі. Жануарлар адамның өміріне немесе денсаулығына, жануарларға қауіп төндірген кезде ғана жеке және заңды тұлғалардың өтініші негізінде ауланып, жансыздандыруға жол беріледі. Осы Заң аясында 2022 жылдың 12 қазанында Батыс Қазақстан облыстық мәслихатының №14-5 шешімімен «Үй жануарларын ұстаудың және серуендетудің қағидалары», №14-6 шешімімен «Жануарларды аулаудың, уақытша ұстаудың және жансыздандырудың қағидалары» бекітілді.
Қаңғыбас жануарларды аулау жұмыстары аудандық және қалалық ветеринариялық станциялар арқылы, ал Орал қаласы бойынша биостерилизациялау жұмысы мемлекеттік-жекешеменшік әріптестік жобасы бойынша Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-да («Жәрдем-Вет» орталығы) жүргізіліп келеді.
БҚО ветеринария басқармасының мәліметіне сәйкес өткен жылы қаңғыбас жануарларды аулау және биостерилизациялау жұмыстарына 66,8 млн теңге бөлінді. Соның нәтижесінде облыс бойынша 7 021 қаңғыбас жануар ауланып, оның 4411-і биозарарсыздандырудан өткізіліп, кері жіберілсе, қалған 2610 қаңғыбас ит тұрғындардың өтініштері негізінде жансыздандырылды. 2024 жылға да қаңғыбас жануарларды аулау, биостерилизациялау жұмыстарына 68,2 млн теңге қаралды.
Күні бүгінге дейін 21 474 ит пен мысық (соның ішінде иесі бары – 6 052, 15 422-сі – қаңғыбас) тіркеуге алынды. Үй жануарларын есепке алу 2023 жылдың 1 қыркүйегінен бастап міндеттелгені белгілі. Есепке қою және стерилизациялау шаралары мемлекеттік ветеринариялық ұйымда немесе ветеринариялық емханада жануар иесінің төлемі есебінен жүргізіледі. Ал иелері халықтың әлеуметтік осал топтарына жататын үй жануарларын есепке алу ветеринариялық станцияларда тегін атқарылады.
Облыс бойынша ветеринариялық станцияларға тиесілі уақытша ұстауға (сыйымдылығы – 180 ит пен мысық) арналған 11 орын, Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-ға тиесілі 1 орын (сыйымдылығы – 75 ит), жануарларды қорғау ұйымдарына тиесілі 6 панажай бар.
«Қаңғыбас ит мәселесін шешу үшін заңға өзгеріс енгізу керек. Қаңғыбас жануарларды аулап, 15 күн ұстап, иелері немесе жаңа иелері 15 күн күн ішінде анықталмаса, жансыздандыру (жою) қажет. Сонымен қатар қаңғыбас жануарларды аулау кезінде иесі барлары да кездеседі, әсіресе, мектеп аумағында ата-аналармен, оқушылармен ілесіп келіп, топтасып жатады. Сол себепті тұрғындардың иелігіндегі үй жануарларын байлап ұстап, көшеде өз еркіне жібермей, серуендеткен кезде қарғыбаумен және тұмылдырық кигізулері сұралады. Оған қоса, чип салдырып, есепке қою міндеттелгендігін қаперлеріне береміз», - дейді Қ. Хамитов.
БҚО санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті басшысының орынбасары Нұрлыбек Мұстаев мынадай ақпар берді.
«2023 жылы облыс бойынша жалпы тістелген адам саны 2 172 болса, соның ішінде 1 720-сын ит қапқан. Мұның 566-сы – иесі бар иттер. 1 154-і – қаңғыбас иттер. 357 адамды мысық тістеген. Иттер арасында Орал қаласында 2 құтырма ошағы анықталды», - дейді Н. Мұстаев.
Бұралқы иттер мәселесі неге шешілмей тұр?
Орал қалалық ветеринариялық станциясының директоры Ерлан Ищанов облыс орталығында қаптаған иттің көптігі бас ауыртар мәселенің біріне айналғанын айтады. Оның пікірінше, бір жылдай бұрын «Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» ҚР Заңы күшіне енгенімен, адамдарға иттен төнетін қауіпті азайтқан жоқ.
«Жануарларға қайырым жасау мақсатында заң қабылданғанымен, жағдай түзелген жоқ, керісінше ушықты. Оны да мойындаған жөн. Қоғамдық кеңес арқылы заң шығарушы органдарға ұсыныс хат жолдап, заңға өзгеріс енгізуді біз де қолдаймыз. Көше толы қаптаған ит. Халық бізге айтады. Ал біз не істей аламыз? Заң аясында арыз түскен жерлерге бригадамен ит аулау жұмыстары жүргізіліп, «Жәрдем-Вет» орталығына жеткізіледі. Онда медициналық кестіру отасы жасалғаннан кейін 10 күн карантинге қойылып, кері мекендеу ортасына жіберіледі», - дейді Е. Ищанов.
Оның түсіндіруінше, қаңғыбас ит пен мысық көбінесе асыраушысы жоқтықтан немесе иесін жоғалтып, адасып кетуінен пайда болып жатады. Мұндай иесіз жүрген иттер әр жерді паналап, күл-қоқыстың арасында түрлі қалдықтармен қоректеніп, күн көреді. Осыдан кейін түрлі жұқпалы ауруларға тап болады. Қоқыс төгілетін жерлерді мекендейтін иттердің құтырманы жұқтыру қаупі басым. Мал дәрігерінің пайымдауынша, көктем мезгілінде иттердің құтырма ауруы қатты асқынады. Осы мезгілде иттер ашушаң, агрессивті күйде болады. Ал келеңсіз жағдай болса, міндетті түрде мал дәрігерін шақырту керек. Ол бұл деректі тіркеп, шабуылдаған итті 10 күн бақылауда ұстайды. Ит құтырма ауруын жұқтырған болса, сол уақыт ішінде өліп қалады. Сараптама жүргізу үшін бас миы алынып, ҚР АШМ «Республикалық ветеринариялық зертхана» ШЖҚ РМК БҚО филиалына жіберіледі. Ал зардап шегуші уақыт өткізбей, бірден жедел жәрдем қызметіне қоңырау шалып, құтырмаға қарсы барлық антибиотикті қабылдауы қажет.
«Бұдан «Бұралқы итті аяймыз, ал адамдардың қауіпсіздігіне кім кепіл болады?» деген сұрақ туындайды. Иттің көбеюіне тұрғындар да себепші. Үй жануарына жауапсыз қарап, қараусыз жіберетіндер көп. Оқыс оқиға болса, кінәліні іздейтініміз тағы бар. Сондықтан тұрғындар итіне аса жауапкершілікпен қарап, үй жануарларын ұстау және серуендету қағидаларын бұзбағаны абзал. Егер иттің мойнында қарғыбауы болып, ол адамдарға зиянын тигізіп жатса, иесі жауапкершілікке тартылады. Тағы бір айта кетер жайт, қаңғыбас иттерді жануарларды қорғау ұйымдары қорғайды. Жандары ашыса, арнайы орын ашып, неге асырамайды? Жалпы, иттерді залалсыздандырудан олардың саны азаймайды. Түптеп келгенде, тұрғындар иттерді күтіп ұстау ережелерін сақтаса, мәселе бұлай ушықпас еді», - деп түйіндеді сөзін Е. Ищанов.
Биостерилизацияның пайдасы қандай?
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті жанындағы «Жәрдем-Вет» оқу-ғылыми-өндірістік орталығының меңгерушісі Бекжасар Сидиховтың мәлімдеуінше, 2019-2023 жылдар аралығында барлығы 7 207 ит-мысық биозарарсыздандырудан өткізіліп, дерекқор базасына енгізілген. Ветеринарлық басқарма мәліметіне қарағанда, 2018-2019 жылдары облыс бойынша 20 мың, соның ішінде қалада 5 мың иесіз ит болған.
«Жалпы, табиғатта 60 пайызы аналық, 40 пайызы аталық жануарлар дүниесі кездеседі деп есептесек, қаладағы бұралқы иттердің 3 мыңы аналық, 2 мыңы аталық деп санаймыз. Сол 3 мың аналықтан бір жыл ішіңде 30 мың күшік дүниеге келеді, ал оның 50 пайызы әр түрлі себептермен өлді дегеннің өзінде 15 мың итке көбейеді. Мемлекеттік-жекеменшік әріптестік аясында қолға алынған жобада қосымша құн салығы және басқа жайттар дұрыс есептелмегендіктен, біз зиянға қалдық. Жұмысымыз өткен жылдың қараша айында тоқтады. Содан бері үш-төрт ай өтіп кетті. Біздің көрсетіп отырған қызметіміз тоқтап қалған уақыттарда бұл иттер көбейіп үлгереді, яғни «тіршілік үшін күрес» жануарлар арасында да тоқтамайды. Үш жыл бойы істеген ісіміз қала иттерінің 40 пайызы деп пайымдаймыз. Әлі игерілмеген 60 пайыз бұралқы иттер мен мысықтар қала көшелерін торуылдап, адам өміріне қауіп төндіруде», - дейді ғалым.
Орталыққа келіп түскен иттер rfid-x.kz облыстық иттер мен мысықтарды бірдейлендіру базасына енгізіледі. Оларға ота жасалып, ұрғашысының жұмыртқалығы мен жатыры, еркегінің ені алынып тасталады. Содан кейін чиптеліп, паразитарлық ауруларға (құрттарға) қарсы дегельментизацияланып, құтырмаға қарсы вакцина егіледі.
«Иттің көбеюіне тұрғындар себепші. Олар қолға ұстаған жануары ұнамаса, көшеге шығарып жібереді. Саяжайларға және басқа жерлерге тастап кетеді. Соның салдарынан нақты есебін білмейміз, яғни мониторингтік жұмыстар жүргізілмейді. Кейде ота жасалған иттер қайта түсіп жатады. Ондайда тексереміз де, егілетін уақыты келсе, егіп, кері жібереміз. Шын мәнісінде ветеринарлар қолына планшетін алып, иттерді тексеруіне болады ғой. Егер ит агрессивті әрекетке барса, онда карантинге қойсын. Тіпті заңға сәйкес жансыздандыруға болады. Өкінішке қарай, ветеринарлар мен жануарларды қорғау ұйымдары арасында дұрыс байланыс жоқ. Егер итті аулаудың себебін сол ұйымдар мен халыққа нақты түсіндіре білсе, ешкім қарсы болмас еді. Сол секілді қалада қоғамдық бірлестіктерде 100-150 ерікті адам, яғни зооқорғаушылар қызмет етеді, олар қаладағы бұралқы иттерді қадағалап, бағып күтеді. Зооқорғаушылар көбінесе мәселенің байыбына бара бермей, ветеринарлардың жұмысына араласып, кедергі жасайды. Біз орталыққа келіп түскен итке ота жасап, чиптегенімізге дейін бәрін суретке түсіріп, жіберіп отырамыз. Сол секілді ғылыми-зерттеу жұмыстарын да жүргіземіз. Құтыру өз алдына, эхинококкоз бен описторхоз сияқты аурулар да адамдар үшін аса қауіпті. «Ауруын жасырған өледі» деген, мұны мамандарға жасыруға болмайды Тек қана ветеринар мамандардың қатаң қадағалауы мен жыл сайынғы екпе жұмыстарын жүргізіп отыруы бұл індетті тоқтатады. «Дәрігер адамды емдесе, ветеринар адамзатты емдейді», - дейді Б. Сидихов.
Қаңғыбас ит-мысық мәселесін шешуге байланысты «Доброе сердце» қорының президенті Елена Иноземцева өз пікірін білдірді.
«Мұны шешудің жалғыз-ақ жолы – биостерилизациялау. Бірінші кезекте үй жануарларын осы сүзгіден өткізу керек. Төртінші жыл бойы қаңғыбас ит-мысықтарды биостерилизациялау жұмыстары жүргізіліп келеді. Егер аулалардан туған күшіктерді қорап-қорабымен далаға лақтырып тастамағанда, мәселе әлдеқашан шешілген болар еді. Барлық кілтипан осында. Біз қаңғыбас ит-мысықтармен қатар аулалардағы жануарларды биостерилизациядан өткізбесек, көбейе береді. Сондықтан бәрін қатар жүргізу қажет. Жуырда АҚШ-тың бір штатында панажайдан соңғы итті асырауға алған. Биостерилизациядан өткен соң олардың саны өспейді. Егер бізде де жұмыс осылай жолға қойылса, адамдар панажайдағы иттерді асырап алуға кезекке тұрар еді», - дейді Е. Иноземцева.
Тұрғындардың да айтары бар
«Қоршаған ортаға, жануарларға жанашыр болуымыз керек шығар. Бірақ көшедегі толған иесіз иттерге қаншалықты жанашырлық танытып, қорғай аламыз, қорғана аламыз? Аш жүрген соң олар қорадағы малды да тамақтап кетіп жатады. Көше кезіп жүрген қаңғыбас иттер, әсіресе, тұрғындар үшін қауіп төндіріп отыр. Өзім тұратын ауылда да өте көп. Жақында екі адамға шабуыл жасап, қауып алды деп естідім. Жарақат алған зейнеткер апа қатты стресстен сыртқа шығуға қорқады. Бұл иттер – ауылдікі емес, санасы төмен, жауапкершілігі жоқ адамдар трассаның бойындағы ауылдарға лақтырып кеткен иесіз иттер. Жауапты мекемелер дұрыс жұмыс жасап, иттердің шоғырланған жерін хабарлаған кезде тез қимыл-әрекетке көшсе дейміз. Жалпы, иттерді чиптеу, яғни тіркеу жұмысы қолға алынсын. Жауапкершілігі жоқ, иттерін қоя берген, қарамаған адамдарға шара қолданылып, үлкен айыппұл салынып, жария етілсін. Сонда алға жылжу болар ма еді», - дейді Орал қаласына қарасты Серебряков кентінің тұрғыны Жанар Мағзомова.
«Қаланың қай ауданын алсаң да, толып жүрген иттерді көресің. Ересек адамдар өз алдына, балаларға шабады. Қазір ата-аналар мектепке баласын жалғыз жіберуден қорқады. Қалалық ветстанция жұмыс жасап жатыр. Алайда олар аулаған иттерін кері әкеліп тастайды. Міне, осы дұрыс емес. Аш жүрген иттер мал-жанға тиіседі және неше түрлі жұқпалы ауру таратады. Кеңес дәуірінде бұралқы иттердің көзі жойылды ғой. Сондай амалын неге жасамасқа? Бұл мәселе жиналыстарда қанша айтылып, қоғамда талқыға салынса да, әлі шешілмей келеді», - дейді Орал қаласының тұрғыны Ұлмекен Дәкенқызы.
Мінеки, қаңғыбас иттерге қатысты әр тараптың өз пікір-пайымы осындай.
