БҰҰ-ға мүше Қазақстан неге қол жеткізді: Ақмарал Арыстанбековамен сұхбат
АЛМАТЫ. KAZINFORM – Қазақстанның БҰҰ-дағы алғашқы тұрақты өкілі Ақмарал Арыстанбекова Кazinform агенттігінің тілшісіне берген сұхбатында Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымы қызметіндегі елеулі рөлі туралы айтты.
Биыл Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылғанына 80 жыл. Қазақстан Республикасы1992 жылы 2 наурызда оның толыққанды мүшесі болды. Сол күні БҰҰ Бас Ассамблеясының 46-сессиясында Ақмарал Арыстанбековаға Президент пен халықтың атынан сөз сөйлеу сеніп тапсырылды.
Дәл осы күні Нью-Йорктегі БҰҰ-ның штаб-пәтері алдында Қазақстанның мемлекеттік Туы көтерілді. Бұл дата ел тарихындағы маңызды кезең болды.
– Ақмарал Хайдарқызы, осыдан 33 жыл бұрын Қазақстан БҰҰ-ға мүше болып қабылданды. Ұйымға мүше мемлекет саны 168-ге жетті. Тарихи күні Сізге ел Президенті мен Қазақстан халқының атынан сөз сөйлеу бұйырды. Осындай маңызды халықаралық аренада еліміздің атынан шыққан кезде қандай сезімдер мен эмоцияларды бастан өткердіңіз?
– Мен ең алдымен еліміз үшін, халқымыз үшін, мемлекетіміздің егемендік алып, БҰҰ-на қабылданып жатқаны үшін зор мақтаныш сезімін сезіндім. Бұл шексіз қуаныш пен эмоцияны сөзбен жеткізу мүмкін емес. Осындай маңызды миссия маған сеніп тапсырылғандықтан үлкен жауапкершілікті сезіндім.
– БҰҰ-на мүше болу Қазақстанға не берді?
– Біріншіден, жас тәуелсіз мемлекет – Қазақстан Республикасының 1992 жылы 2 наурызда Біріккен Ұлттар Ұйымына кіруі оның мемлекеттік егемендігі мен тәуелсіздігін халықаралық деңгейде мойындауды, сондай-ақ Қазақстанның халықаралық құқық пен халықаралық қатынастардың субъектісі ретінде танылуын білдірді. Сол күннен бастап Біріккен Ұлттар Ұйымы еліміздің мемлекеттік егемендігі мен тәуелсіздігінің кепілі болды. Бұл ең бастысы.
Екіншіден, Қазақстанның БҰҰ-ға кіруі елімізге күрделі жаһандық мәселелерді шешуге қатысуға және халықаралық аренада өзінің ұлттық мүдделерін қорғауға мүмкіндік берді. Ең алдымен бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті сақтау, экономикалық ынтымақтастық, адам құқықтарын қорғау және ілгерілету, гуманитарлық және бітімгершілік қызмет, сондай-ақ экологиялық проблемаларды шешуге белсенді атсалысатын халықаралық ұйымның толыққанды мүшесі ретінде жаһандық мәселелерді шешуге тікелей қатысып баға жетпес тәжірибеге ие болды.
Үшіншіден, Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымына кіруі жас және тәуелсіз елімізге БҰҰ қызметінің барлық салаларында ондаған жылдар бойы жинақталған бірегей тәжірибесін толық пайдалануға мүмкіндік берді. Сондықтан да ішкі және сыртқы саясатымызды халықаралық құқық пен нормалар, қағидаттар, БҰҰ Жарғысы, сондай-ақ әлемдік тәжірибе негізінде жүзеге асыру Қазақстанға экономикалық және әлеуметтік реформаларды сәтті жүзеге асыруға үлкен септігін тигізді.
– Қазақстанның БҰҰ-мен ынтымақтастығы 1992 жылы ғана басталды деуге бола ма?
– Мен бір жайтты атап өткім келеді: БҰҰ-мен ынтымақтастығымыз ұйымға ресми түрде кіруімізден сәл ертерек басталды. Бұл Қазақстанның Мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдап, халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа белсенді түрде қатысып, тәуелсіз сыртқы саясат жүргізуге ұмтылған кезеңде болды. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының сыртқы істер министрі ретінде мен алғаш рет 1990 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 45-сессиясында кеңестік делегацияның құрамына кірдім. Содан кейін ұйым қызметінің негізгі бағыттарымен танысу мүмкіндігіне ие болдым. 1991 жылы Қазақстанға біздің шақыруымызбен БҰҰ Трансұлттық корпорациялар жөніндегі орталығының атқарушы директоры Петер Хансен келіп, елімізде 10 күн болды. Ол сапарында дәріс оқып, ғалымдармен, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы өкілдерімен кездесіп, нарықтық экономика туралы әңгімелесті. Бұл әсіресе Қазақстан нарықтық экономиканың негізін белсенді түрде қалыптастыра бастаған кезде өзекті болды.
Тiптi, бiз Қазақстан үкiметi мен БҰҰ-ның Трансұлттық корпорациялар орталығы арасында бiздiң елiмiздiң әлi халықаралық құқықтың толыққанды субъектiсi болмағанына қарамастан, осы саладағы заңнаманы жасауға көмектесу үшiн келiсiмге қол қоя алдық. Айта кету керек, сол кезде БҰҰ жетекші әлемдік сарапшыларды тарта отырып, сыртқы саясат, экономикалық аймақтарды құру және нарықтық экономикаға көшу саласындағы біздің алғашқы заңдарымызды талдау үшін халықаралық сараптама жүргізді. Бұл қадамдардың бәрі 1991 жылы жасалған болатын.
1990 жылы БҰҰ-да болғаннан кейін Қазақстанға экономикалық және әлеуметтік саясатқа қатысты қарарлар мен ұсынымдардан тұратын БҰҰ құжаттарының бірнеше қорабын алып келдім. Бұл бізге азаматтардың, соның ішінде әйелдердің, балалардың және мүгедектердің әлеуметтік осал топтарын қамтуға және олардың өмірін жақсартуға бағытталған әлеуметтік саясаттың негізін құруға көмектесті.
– БҰҰ-ға ұсынған Қазақстанның қай бастамалары ең сәтті және маңызды болып шықты?
– Қазақстан БҰҰ-ға мүше болған алғашқы күннен бастап ең өзекті халықаралық проблемалар мен ұйымның күн тәртібіндегі мәселелерді шешуде белсенді позицияны ұстанып келеді. Әлемдегі төртінші қуатты ядролық қару арсеналынан бас тартып, Семей полигонының жабылуы БҰҰ-да жаңа тәуелсіз мемлекеттің қарусыздануға, ядролық қаруды таратпау режимін нығайтуға және планетадағы ядролық сынақтарды тоқтатуға қосқан нақты үлесі ретінде жоғары бағаланды. Айта кетейін, Ядролық қаруды таратпау туралы шарт Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде қосылған алғашқы халықаралық келісім болды. Біздің парламент оны 1993 жылы 13 желтоқсанда ратификациялады, ал 1994 жылы 14 ақпанда ратификациялау грамоталары АҚШ президенті Билл Клинтонға ұсынылды, өйткені АҚШ бұл шарттың депозитарийі болып табылады. Содан бері 30 жылдан астам уақыт өтті және Қазақстан осы келісімнің белсенді қатысушысы болып, әлемді өлімге әкелетін ядролық қарудан тазартуға бағытталған саясатын дәйекті түрде жүргізіп келеді. Қазақстанның бұл үлесін БҰҰ жылы қабылдады және 1994 жылы Бас Ассамблеяда мүше мемлекеттер Қазақстанның ядролық қарусыздану және ядролық қаруды таратпау режимін нығайту саласындағы күш-жігерін мойындайтын бірнеше қарар қабылдады.
Қазақстанның БҰҰ-ға ұсынған маңызды бастамаларының бірі – 1992 жылы 5 қазанда Қазақстан Президенті БҰҰ-ның биік мінберінен алға қойған Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес. (АӨСШК) Ол - Азия құрлығындағы мемлекеттердің тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне арналған платформа. Осы жылдар ішінде бұл бастама Қазақстанның белсенді дипломатиялық күш-жігері мен мемлекеттердің қолдауының арқасында Азия континентіндегі ынтымақтастықты, тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайтудың нақты факторына айналды. Мемлекет басшысының сөзінен кейін бірден маған меморандум дайындаумен тікелей айналысуға тура келді, біз оны БҰҰ-на мүше барлық мемлекеттер арасында таратып, бастаманың мәнін түсіндірдік. Оның жалпы қолдау тапқанын атап өткім келеді, өйткені Азияда әртүрлілік пен әртүрлі саяси мүдделерді ескере отырып, ортақ қауіпсіздік жүйесі болмаған. Бастапқыда бұл конференция ынтымақтастық мәселелерін талқылайтын, осы ынтымақтастықты нығайту және қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүмкіндіктерін іздейтін форум және алаң болды. Бүгінгі таңда АӨСШК 28 Азия елдерін біріктіреді, бұл континенттің аумағы мен халқының 90%-ы.
2022 жылы АӨСШК мемлекет басшыларының алтыншы саммитінде осы кеңесті диалогтық алаңнан толыққанды халықаралық ұйымға айналдыру туралы шешім қабылданды. Бұл үлкен дипломатиялық жетістік және қазір мүше мемлекеттер осы шешімді жүзеге асыру үшін белсенді жұмыс істеп жатыр.
БҰҰ-ға мүше болуымыздың бастапқы кезеңінде Қазақстанның тағы бір маңызды бастамасы 1993 жылы Бас Ассамблеяның 48-сессиясында ұсынылған қарар болды. Біз мүше мемлекеттерді Орталық Азияның теңізге шыға алмайтын елдерінің экономикалық және транзиттік көлік әлеуетін дамытуға жәрдемдесуге шақырдық. Кейінгі жылдары бұл жұмыс осындай мемлекеттерге көлік инфрақұрылымын дамытуда және әлемдік нарықтарға шығуда қолдау көрсететін Ұйым қызметінің маңызды саласына айналды. Бүгінде бұл бастама Орталық Азияны ғана емес, басқа да аймақтарды, соның ішінде Африканы да қамтиды.
Сондай-ақ, БҰҰ-ға мүше болған алғашқы жылдардағы жаһандық деңгейде әсер еткен тағы бір бастаманы атап өткім келеді. Бұл ядролық сынақтардан 42 жыл зардап шеккен Семей өңіріне халықаралық көмек көрсету туралы қаулы. Оған мемлекетіміздің табанды дипломатиялық күш-жігерінің арқасында қол жеткізілді.
– Ядролық қарудан бас тартқан және Орталық Азиядағы бейбітшілікті сақтауға қатысты шешімдер қабылдауда Қазақстан қандай рөл атқарды?
– Қазақстан Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құрудың бастамашылары мен бірлескен авторларының бірі болды. Бұл бастаманы Орталық Азия мемлекеттерінің, оның ішінде Қазақстанның басшылары 1998 жылы көтерген болатын. Оны Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері болып табылатын ядролық қаруы бар мемлекеттер қолдап, бірнеше жыл бойы белсенді дипломатиялық келіссөздер жүргізіді. Нәтижесінде 2006 жылы Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру туралы БҰҰ қарары қабылданды, бұл да біздің өңірде де, жаһандық ауқымда да қауіпсіздік пен тұрақтылықтың маңызды факторына айналды.
– Биыл ең ірі халықаралық ұйым – БҰҰ-ның құрылғанына 80 жыл толып отыр. Жаһандық дипломатия мен халықаралық ынтымақтастық үшін осы ұйымның тарихындағы қандай сәттерді ең маңызды деп санайсыз?
– Біріншіден, бұл Біріккен Ұлттар Ұйымының 1945 жылы құрылған фактісі дер едім. Ол ХХ ғасырдың бірінші жартысында адамзат екі жойқын дүниежүзілік соғысты бастан өткергендіктен үшінші дүниежүзілік соғыстың алдын алу мақсатымен құрылған. Ұйымның ең маңызды сәттердің барлығын тізіп шығу қиын, өйткені оның қызметінің әрбір саласын негізгі деп санауға болады. Дегенмен мен ең маңыздыларының бірнешеуін атап өткім келеді. Ең алдымен, бұл БҰҰ-ның қарусыздану және халықаралық қауіпсіздік саласындағы, әсіресе ядролық қарусыздану саласындағы қызметі. Ол құрылғаннан екі ай өткен соң әлем ядролық қаруды қолданудың жантүршігерлік зардаптарына тап болды. Сондықтан 1946 жылы Лондонда өткен БҰҰ Бас Ассамблеясының бірінші сессиясында атом қаруына қатысты БҰҰ Бас Ассамблеясының алғашқы қарары қабылданды. Бұл құжатта БҰҰ ядролық қарудың таралуына жол бермеу мақсатын жариялады және барлық мүше мемлекеттерді оларды ұлттық арсеналынан шығаруға шақырды. Қарусыздану және халықаралық қауіпсіздікті нығайту, жаппай қырып-жоятын қаруларға – ядролық, химиялық және бактериологиялық қаруларға бақылау жасау – мәселелері БҰҰ-ның маңызды жетістіктерінің бірі.
Біріккен Ұлттар Ұйымының маңызды жетістігі – бітімгершілік пен қақтығыстарды реттеу механизмін құру. Ұйымның алғашқы жылдарында сол кездегі екі державаның ұстанымына байланысты қиындықтар туындады. Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелерінің вето құқығын пайдалануы халықаралық қақтығыстарды шешуге қатысты шешімдерге жиі кедергі келтірді. Осыны ескере отырып, 1950 жылы БҰҰ бітімгершілік тұжырымдамасын жасады. «Бітімгершілік» сөзі БҰҰ Жарғысында жоқ болса да, бұл механизм бүгінде әлемнің түпкір-түпкірінде бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады. Біріккен Ұлттар Ұйымының бітімгершілік операциялары бүкіл әлемге танымал болды, ал бітімгерлердің символына айналған көк дулығалар олардың қызметін білдіреді.
БҰҰ-ның ең маңызды жетістігі мен сіңірген еңбегі халықаралық құқықтың прогрессивті дамуы. Біріккен Ұлттар Ұйымы халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға және әлеуметтік-экономикалық дамуға жәрдемдесуге негіз болатын халықаралық шарттар, конвенциялар мен механизмдердің тұтас кешенін әзірледі. БҰҰ жасаған халықаралық құқықтың қағидалары мен нормаларының барлық мемлекет үшін маңызы зор.
БҰҰ-ның негізгі басымдықтарының бірі адам құқықтарын қорғау және ілгерілету болды. 1948 жылы Бас Ассамблеяның үшінші сессиясында адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы қабылданды. Тәуелсіздігін жаңадан алған барлық мемлекет, соның ішінде Қазақстан да өз конституциясында бұл қағидаларды мойындап, оларды ұстануға міндетті.
БҰҰ-ның тағы бір маңызды жетістігі тұрақты даму тұжырымдамасын әзірлеу, ол үш компонентті қамтиды: экономикалық өсу, қоршаған ортаны қорғау және әлеуметтік. Бұл тұжырымдамалық тәсілдер де ұйым жұмысының маңызды бөлігі.
– Әлем климаттың өзгеруі, халықаралық қақтығыстар мен гуманитарлық дағдарыстар сияқты жаһандық қауіп-қатерлерге тап болған бүгінгі жағдайда БҰҰ алдында тұрған негізгі міндеттер қандай?
– Біріккен Ұлттар Ұйымы күрделі жаһандық мәселелерді шешу және жаһандық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін мүше мемлекеттердің келісілген іс-әрекеттерін әзірлеу орталығы ретінде құрылды. Оның негізгі міндеті үшінші дүниежүзілік соғыстың алдын алу болды және ұйым 80 жыл ішінде бұл міндетті орындады. Дегенмен әлем геосаяси жағдай сияқты үнемі өзгеріп отырады. Қазір халықаралық саяси контекст бірқатар тән белгілерге ие. «Қырғи-қабақ соғыс» аяқталғаннан кейін өмір сүрген биполярлық әлемнің стратегиялық тұжырымдамалары мен механизмдері жойылды. Биполярлық модельден көпполярлық модельге көшетін жаңа әлемдік тәртіп қалыптасуда. Осыған байланысты жаһандық тәртіптің жаңа тұжырымдамалары және оларды жүзеге асырудың саяси құралдары әзірленіп жатыр. Дүниежүзілік аренадағы стратегиялық жағдай мемлекеттер арасында, сондай-ақ халықаралық қатынастардың мемлекеттік және мемлекеттік емес қатысушылары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу нәтижесінде өзгеріп жатыр. Бұл, әрине, жаһандық және ұлттық қауіпсіздікке қауіп-қатер деңгейін арттырады.
Біз қаруды таратпау режімінің әлсіреуін, сондай-ақ стратегиялық маңызы бар қарудың жаңа түрлерінің пайда болуын, халықаралық террористік ұйымдар сияқты мемлекеттік емес субъектілердің әлеуетінің артып келе жатқанын көріп отырмыз, бұл да жаһандық қауіпсіздікке елеулі қатер төндіреді. Климаттың өзгеруі, экономикалық және гуманитарлық дағдарыстар, әлеуметтік теңсіздік сияқты басқа да проблемалар көбейіп келеді. Мұндай жағдайларда заманауи жаһандық мәселелерді шешудің саяси және дипломатиялық әдістерінің маңыздылығы бірнеше есе артады.
Бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі - мемлекеттер арасындағы сенімсіздік. Осы жағдайларда көпжақты дипломатияның рөлі мен маңызы артып келеді. Өйткені қазіргі жағдайда жаһандық қауіптер мен сын-қатерлер трансұлттық және трансшекаралық сипатқа ие және ешбір мемлекет олармен жалғыз күресуге қауқарсыз. Бұл мәселелерді шешу барлық елдің ұжымдық күш-жігерін талап етеді. Сондықтан БҰҰ ұжымдық шешімдерді талап ететін жаңа қауіптер мен сын-қатерлерге жауап ретінде мүше мемлекеттердің бірлескен іс-қимылының жаһандық орталығы болып қала береді және қалуы керек. Бұл көпжақтылықтың бірегей тетігі және баламасы жоқ БҰҰ-ның күші мен өзектілігі.
– Қазақстан алдағы жылдары БҰҰ-дағы өз орнын қалай нығайта алады?
– Қазақстан Президенті БҰҰ-ның маңыздылығы туралы үнемі айтып отырады. Жақында Қауіпсіздік Кеңесінде шешім қабылдау процесінде Қазақстан сияқты «орта державалардың» рөлін күшейту қажеттігін атап өтті. Өйткені жетекші державалар арасындағы қарым-қатынастар Қауіпсіздік Кеңесінің тиімді жұмысына жиі кедергі келтіреді. Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің реформасын және тұтастай алғанда Ұйымның өзін реформалауды қолдайды және сонымен бірге БҰҰ-ға балама жоқ екенін дәйекті түрде атады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы құрылған күннен бастап сынға ұшырады және бүгінгі күні де сынның нысанасы болып қала береді. Өзінің 80 жылдық қызметі ішінде БҰҰ оған балама жоқ екенін дәлелдеді. Ол жаһандық бейбітшілікті, қауіпсіздікті, прогресс пен дамуды қамтамасыз етудің, ХХІ ғасырдың күрделі мәселелері мен сын-қатерлерін шешудің ондаған жылдар бойы сыналған әмбебап механизмі болып қала береді.
