Дәуітәлі Омашұлы: Заң мәтінін еш кемшіліксіз аудару – қиынның қиыны
АСТАНА. KAZINFORM – Бүгін – аудармашылар күні. Осыған орай, 23 жыл бойы Парламент Мәжілісі аппаратындағы редакциялау және аударма бөлімінің меңгерушісі болып жұмыс істеген белгілі тіл маманы, Республикалық терминология комиссиясының мүшесі Дәуітәлі Омашұлының агенттік тілшісіне берген сұхбатын ұсынып отырмыз.
- Дәуітәлі мырза, осыдан бес жыл бұрын қазақ тілінің ахуалына арналған бір жиында Үкімет 28 жылда бірде-бір заңды қазақ тілінде әзірлемегенін айтқан едіңіз. Бірақ біз депутаттардың да заң түпнұсқасын қазақша әзірлегенін көрмей отырмыз. Демек, мәселе Үкімет тізгінін ұстағандардың ниетінде ғана емес, сауатты заң жаза алатын қазақ тілді заңгерлердің заң шығармашылығынан шеттеп қалуында деп айтуға бола ма ?
- «Тіл туралы» Заңның 4-бабында: «Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін және іс қағаздарын жүргізу тілі», - деп тайға таңба басқандай қылып жазылған. Заңның осы қағидасы әлі күнге дейін орындалмай жатқанын екі-ақ заңның түпнұсқасы қазақ тілінде жазылғанынан көруге болады.
Мемлекеттік тілде заң шығару әлеуеті бар ғалымдарды немесе сол ғалымдардың айтқанын жазып беріп отыратын адамдардың басын қосып, ана тілімізде заң жаза бастауға болады. Бірақ Үкімет соған әлі бел шешпей отыр. Ал Үкімет оған бастамашы болмай, қазақ тілінде заң жазу үрдісі бірден қалыптасып кетеді деп айта алмаймыз.
- Сол жиында Парламент заңды қазақша сөйлетуге арналған бірнеше резолюция қабылдағанын, бірақ оның нәтижесі болмай тұрғанын да айттыңыз. Нақты қандай резолюциялардың, қандай нормалары орындалмай отыр ?
- Мемлекеттік тілде заң әзірлеу мәселесін сөз қылғанда, біз алдымен заң шығару субъектілері деген қағидаға тоқталуымыз керек. Заң шығару субъектілері деген – Парламент депутаттары, Үкімет және Президент. Конституцияға сәйкес, бұл субъектілер өз деңгейінде заң жобаларын әзірлеп, Парламент Мәжілісіне енгізеді. Бұл үш субъектіден басқа ешкімнің заң жобасын әзірлеп, Мәжіліске енгізуге құқығы жоқ. Сондықтан заң әзірлеу тілі туралы айтқанда осы үш субъектіні айналып өте алмаймыз.
Егеменді еліміздің тарихында біздің депутаттар бар болғаны екі заңды ғана қазақ тілінде әзірлеп, Мәжіліске енгізіпті. Оның біріншісі – Әкім Ысқақтың «Көші-қон туралы» Заңы. Екіншісі – Фариза Оңғарсынова депутат болғанда ұсынған «Балалардың құқықтарын қорғау туралы» Заң. Бұл – депутаттардың үлесі.
Екінші субъект – Үкімет десек, осы уақытқа бірде-бір атап айтатын заң жоқ. Кейбір есептерінде сөзбұйдаға салып, көрсеткіш ретінде бергенімен, іс жүзінде бірде-бір заңды қазақша әзірлеп енгізіп көрген жоқ. Ал негізі бұл - Үкіметтің төл міндеті.
Бертін келе заң шығару құқығы Президентке де берілді. Президент дегенде нақты адамды емес, Парламентаризм институтын айтып отырмыз. Ол тараптан да қазақ тілінде заң жазуға бастамашылық болмады. Заңды мемлекеттік тілде жазу туралы айтқанда бірінші осыны айтуымыз керек. Өйткені аудармамен алысқа бармаймыз. Тәуелсіздік алғаннан бері қабылданып, жұмыс істеп тұрған заңдар қанша?! Мыңдап саналатын шығар. Ал заң қай тілде жазылса, сол тілдегі нұсқасы сауатты болады, қуатты болады. Өйткені заң еркін аударманы көтермейді. Еркін стильмен түсіндіре сала алмайсың, әр сөз орнында тұру керек. Олай болмаса, сөйлем олпы-солпы болса, әркім әрқалай түсінуі мүмкін.
- Сіз Мәжіліс аппаратындағы редакциялау және аударма бөлімін басқардыңыз. Демек, Парламент палатасы мақұлдаған заңның орысша нұсқасын сапалы қазақшалауға жауапты ұжымның тізгінін ұстадыңыз. Қазақша заң неге қарапайым халықтың түсінуіне ауыр ?
- Заң аудару процесінде былай тартсаң арба сынатын, былай тартсаң өгіз өлетін мәселелер бар. Өйткені заң шығарушының заң актісі арқылы айтып отырған ойын, ондағы нормаларды бұзбай аудару үшін сірескен аудармаға жүгіну қажет болады. Ал мақалдап, мәтелдеп, еркіндікке жол берсе, заң шығарушының ойын бұрмалап аламыз. Мұны қарапайым адам заңның қазақшасы түсініксіз деп сынауы мүмкін. Өгіз бен арбаны айтып отырғаным сол. Түсінікті аударайын десең, актінің негізгі мазмұнына нұқсан келеді. Ал мазмұнды сақтайын десең, қарапайым адамдарға түсініксіз болып жатады.
Заң мәтінін аударған кезде заң шығарушы автордың ойын бұрмаламай, бұзбай аудару - шебердің шебері ғана істей алатын нәрсе. Ал заң аудармасында жүргеннің бәрін сондай шебер деп айта алмаймыз. Ортаңқолдар да бар, олпы-солпылар да бар. Сондықтан заң мәтінін ешқандай кемшіліксіз, мүкіссіз аударып беру – қиынның қиыны.
- Заң мәтінін аудару неше сатыдан өтеді? Заң жобалары Парламентке екі тілде түсе ме? Әділет министрлігі қабылданатын заңның мемлекеттік тілдегі сапасына киліге ала ма? Бәлкім заңның қазақша нұсқасы осындай сатылардың бірінде өзгеріске түсіп, нашарлап жатқан шығар ?
- Жаңа айтқан заң жобасына бастамашылық жасайтын үш субъектінің ішінде Парламентке ең көп заң ұсынатыны – Үкімет. Үкімет ұсынатын заңның алғашқы жобасы әзірленгеннен кейін әуелі министрліктерде аударылады. Орысша жазылған нормаларды қазақшалауға, ең алдымен министрліктердің аудармашылары кіріседі. Бұдан кейін ол мәтін Әділет министрлігінің Заң институтындағы Лингвистика орталығына түседі. Аударма сапасы сол жерде тексеріледі. Осы Лингвистика орталығы тексергеннен кейін Үкімет құжатты Мәжіліске енгізеді. Мәжілісте де заң жобасының мемлекеттік тілдегі мәтінінің сапасын тексеретін бөлім бар. Олардың тексеруінен кейін заң жобасын қараған депутаттар да аудармадан қате байқадық деп есептесе, ұсыныстарын береді. Заң жобасын нормалық, мағыналық тұрғыдан талқылайтын жұмыс топтарында да ұсыныстар, түзетулер енгізіледі. Мәжіліс қабырғасында заң жобасына қосымша баптар, нормалар енгізілген болса, Мәжіліс аппаратының арнайы бөлімі аударып, қосып отырады. Сөйтіп заң жан-жақты пысықталып, Сенатқа жолданады.
- Сенатта да аудармасы тексеріле ме ?
- Сенатқа барғанда депутаттардың ұсыныстары кесте түрінде барады. Сенат аппаратындағы тап сондай бөлім кестеде жасалған аударманың сапасын тағы бір сүзгіден өткізеді. Сенат депутаттары заңға өзгеріс енгізсе, ол өзгерістерін кесте ретінде қосып, қайтадан Мәжіліске жібереді. Осылайша заңның түпкілікті мәтінін Мәжілістегі аудармашы мамандар, редакторлар әзірлеп, Президент әкімшілігіне жібереді. Ол мәтінді Президент әкімшілігіндегі мемлекеттік тілге жауапты мамандар қарап, түзетулер енгізе алады. Содан кейін барып, ақырғы нұсқасы Президенттің қол қоюына жіберіледі. Заңның қазақша аудармасы жеткілікті дәрежеде пысықталған болса, бірден Президентке жіберіледі. Ал жеткілікті емес деп тапса, аударманы жетілдіріп барып ұсынады. Демек, заң аудармасы жалғыз аудармашының қолынан өтіп, күшіне еніп жатқан жоқ. Сан түрлі сараптамадан, сүзгіден өтіп барып қол қойылады.
- Аудармашылардың мәртебесін көтеру керек дейтін ұсыныстарды естіп қаламыз. Әлеуметтік қорғалу деңгейі шынымен соншалық нашар ма? Мысалы, Мәжіліс аппаратында жүргенде алған айлығыңыз өзге бөлім басшыларының айлығымен бірдей болды ма? Қол астыңыздағы аудармашы мамандардың айлығы аппараттағы мамандармен бірдей болды ма? Қазіргі ахуал қандай ?
- Мемлекеттік органдарда аудармашы, заңгер, экономист деген сияқты сатылық бөлініс жоқ. Бөлім меңгерушісі, оның орынбасары, сектор меңгеруші, бас консультант, бас сарапшы, сарапшы деген лауазымдар арқылы ғана сатылап бөлінеді. Аудармашылар арасында да, заңгерлер арасында да, экономистер арасында да осындай бөлініс бар. Сондықтан аудармашыларға мемлекеттік органдарда айлық аз беріледі, материалдық жағынан өзгелерге қарағанда аз қамтамасыз етіледі дейтін мәліметтер - бос әңгіме. Басқа квазимемлекеттік сектор мен жеке секторды білмеймін. Ал мемлекеттік органдарда айлық мөлшері барлық мамандармен бірдей.
- Аудармадағы бірізділіктен қай кезде айырыла бастадық деп ойлайсыз? Ахмет Байтұрсынұлы сара жолын салып кеткен термин түзу ісі неге қожыраған қалпынан оңала алмай келеді ?
- Аудармадағы бірізділік мәселесі аудармашының тікелей тәжірибесіне, шеберлігіне, біліміне байланысты. Бірізділік дегеннің өзі бір сөзді, бір тіркесті немесе бір ұғымды әр кезде әртүрлі атамауды білдіреді. Ол екі сөзден келе ме, төрт сөзден келе ме, қатып қалған қағидат бойынша бірдей қолданылуы керек. Тавтология болады деп, синонимдерін пайдалана алмайсыз. Өйтсеңіз, құқық қолдану практикасында судьялар, адвокаттар, заңгерлер, былайғы халық та бір ұғымды түрліше тәпсірлеуі мүмкін. Сондықтан бірізділік мәселесі аудармада өте маңызды.
- Калька аударма БАҚ-қа да дендеп кірді. Күнделікті ақпарат конвейерінің ортасында жүріп өзіміздің де калькаға жүгініп кеткенімізді Назгүл Қожабек сияқты мамандардың ескертпесінен кейін бірақ байқап жатамыз. Сіздің де тілші қауымына айтар сын-ескертпеңіз бар шығар ?
- Калька деген де әр аудармашының біліктілігіне байланысты. Білмеген адам калька жасай салады. Оны күнде көріп те жүрміз. Мысалы, көп адам қаралатын мәселе мен қойылатын сұрақты айыра алмайтын «деңгейге» жеттік. Орыс тілінде «вопросы» деген жалғыз сөз бар. Бірақ «задаваемый вопрос» (қойылатын сұрақ – ред.) бар да, «предлагаемый вопрос» (ұсынып отырған мәселе – ред.) бар. Осындай калькалар баршылық. Сондай-ақ орыстарда «соответственно» деген сөз бар. Соны қазақ өз тілінде «тиісінше» деп жазу керек. Қазір соны «сәйкесінше» деп қолданатын адамдар көбейіп кетті. Бұл да - калька. Сөздің төркінін, табиғатын түсінбеу калькаға көп ұрындырады. Қазақ тілінде бар «тиісінше» дейтін жалпақ сөздің орнына «сәйкесінше» дейді.
- Аудармашы дайындау ісінің қазіргі деңгейін қалай бағалайсыз ?
- Аудармашыны дайындау ісі мектепте алған білімнің сапасынан басталады ғой. Анығын білмеймін, біраз уақыт бұрын жұрт Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде аудармашыларды дайындайтын бөлім ашылды деп қуанысқан. Сол қайтадан жабылып қалды дегенді естідім. Басқа университеттер не істеп жатқанынан хабарым жоқ.
- Google-аудармашы, Яндекс-аудармашы деген дүниелерді пайдаланатын кезіңіз бола ма? Жасанды зейіннің қазақша қаншалықты сапалы сөйлейтіні мемлекеттік тілдің цифрлық корпусын қаншалықты сапалы етіп жасақтағанымызға байланысты болатын түрі бар. Осы іске саланың тәжірибелі маманы ретінде сіздерді тартып жатқан біреу бар ма ?
- Google, Яндекc сияқты аударма жасайтын ресурстарға мүлдем сенуге болмайды. Мүлдем кереғар жасап беруі мүмкін. Өйткені олардікі - мағыналық аударма емес, техникалық аударма. Сондықтан бұларға сеніп кете беруге болмайды. Тіпті асықтым дегеннің өзінде үстінен редакциялап қана қолдану керек. Ол бәрібір екі жұмыс болады.
