Елдегі полигондарда 125 млн тонна қоқыс жатыр: мәселенің шешімі бар ма
ПЕТРОПАВЛ. KAZINFORM — Елімізде жыл сайын шамамен 5 млн тонна қатты тұрмыстық қалдық шығарылады. Олардың қаншасы қайта өңделеді және қандай мәселе шешімін таппаған күйінде қалып отыр?
Қалдықтардың көлемі және инфрақұрылым
Экологтар әрбір қазақстандық күн сайын орта есеппен бір килограмға жуық қоқыс шығаратынын айтады. Экология және табиғи ресурстар министрлігінің мәліметінше, тек былтыр елімізде 4,8 млн тонна коммуналдық қалдық шығарылды. Жыл сайын қоқыс көлемі артып келеді. Ұлттық статистика бюросының есебінше, шығарылған қоқыс көлемі 2023 жылы 4,1 млн тонна, 2022 жылы 3,8 млн тонна болған. Жалпы, елде қазір 125 млн тоннадан астам қоқыс тау болып үйіліп жатыр. Кей мемлекеттер үшін бұл нағыз «Клондайк». Мәселен, Швеция өзінің барлық қалдықтарының 98% қайта өңдейді, тіпті қатты тұрмыстық қалдықты табыс көзі ретінде шетелден сатып алады. Ал Қазақстанда қоқыс әзірге өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Бұл проблема оны жинаған сәттен басталады.
— Қалдықтардың жалпы көлемі бойынша елімізде контейнерлер мен қоқыс таситын көліктер жетіспейді. Қазіргі уақытта 133 мың контейнер бар, бірақ қажеттілікті толық жабу үшін шамамен 60 мыңы керек. Ірі қалаларда 1681 қоқыс таситын көлік бар, тағы 900-ге жуық осындай көлік қажет, — деп хабарлады Экология министрлігі.
Елдегі қатты тұрмыстық қалдықтарды төгетін полигондардағы жағдай да мәз емес, өйткені мұндағы қоқыстың басқа баратын жері жоқ.
ҚТҚ полигондарының жағдайы
Экология министрлігінің ақпаратына сәйкес, бүгінгі таңда Қазақстанда 2973 қатты тұрмыстық қалдықтар полигоны жұмыс істейді, олардың тек 608-і, яғни 20,4% экологиялық және санитарлық нормаларға сәйкес келеді. Бірқатар өңірде жағдай аса ауыр: Павлодар облысында полигондардың тек 1,56%, Солтүстік Қазақстан облысында — 2,4% , Абай облысында — 2,9% ғана талаптарға сай келеді. Бұл тізімде тек Астана мен Шымкент қана жоқ, бұл қалалардағы жағдай жақсы. Ал Өскеменде полигон өз ресурсын осыдан 5 жыл бұрын толығымен аяқтады, бірақ әлі жұмыс істеп тұр.
Ал жаңасын орналастыру үшін қолайлы учаске табар емес. Басқа өңірлерде қолда бар полигондарды ретке келтіру үшін миллиардтаған инвестиция қажет, ал бюджетте, әсіресе ауылдарда мұндай қаражат жоқ.
— Экология министрлігі қолданыстағы нысандарды заңдастыру үшін ауылдық полигондарға қойылатын талаптарды жеңілдетуді қоса алғанда бірқатар шара ұсынды. Бұл оларды нормативтерге сәйкестендіру шығындарын азайтуға мүмкіндік бермек. Мысалы, Солтүстік Қазақстан облысындағы 351 полигонды заңдастыру үшін шамамен 175 млрд теңге қажет. Талаптарды жеңілдету аясында біз тек қоршауды, су қорғау және санитарлық қорғау аймағын, дозиметриялық бақылауды, дезинфекциялық ваннаны қалдыруды жоспарлап отырмыз, — деп атап өтті ведомстводан.
Стихиялық полигондар және әкімшілік шаралар
Елімізде заңдастыруға жатпайтын стихиялық полигондар да бар. Олар — рұқсатсыз пайда болған қоқыс үйінділері. Коммуналдық қызметтер шығаратын қалдықтардан басқа, қоқыстың бір бөлігін тұрғындар өздігінен тастайды. Ғарыштық мониторинг деректері бойынша, 2024 жылы Қазақстанда 4886 рұқсат етілмеген қоқыс орны анықталды, оның 93% жойылды. Алайда, кейбір өңірлерде бұл жұмыс бәсең атқарылып жатыр. Атырау облысында полигондардың 74%, Шығыс Қазақстан облысында 75% жойылды, ал Ұлытау облысында бұл жұмыс мүлде істелмеген. Экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін әкімдер мен олардың орынбасарларын қоса алғанда, бір жыл ішінде 164 лауазымды тұлға әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Оларға 9,3 млн теңге айыппұл салынды.
Осы жылдың 10 қаңтарында Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне түзетулер енгізілді. Енді стихиялық қоқыс үйіндісін жасағандарға жаза қатаң, соның ішінде қоқыс әкелген көлігі де тәркіленеді.
Сұрыптау және қайта өңдеу мәселелері
Десек те елдегі қалдықтардың бір бөлігі қайта өңдеуге жеткізіледі. Бірақ бұл салада шешімін күткен мәселе жеткілікті. Сонымен, қоқыс жәшігіне тасталған қалдықтың қайсысын қайта өңдеп, пайдалануға болады? Неліктен ол іс жүзінде қолданылмайды?
Қазақстанда бүгінде, ресми деректерге сүйенер болсақ, қалдықтардың 25,8% сұрыпталып, қайта өңделеді. Бұл мақсатта елімізде пластикті қайта өңдейтін 50-ден астам кәсіпорын жұмыс істейді, 40-қа жуық зауыт макулатураны, 7 шыны және 20-ға жуық резеңке бұйымдарды қайталама пайдаланатын кәсіпорын бар.
Былтыр тамыз айында Алматыда жаңа First Recycling зауыты ашылды, ол түрлі электр аспаптарынан бастап электрокарлардың ресурсы аяқталған аккумуляторларды қайта өңдейді. Өндіріс заманауи, кәсіпорын иелерінің айтуынша, оның Орталық Азияда теңдесі жоқ. Қайта өңделген батареялардан жаңа экспорттық өнімдер алынады. Олардан кәсіпорында литий, марганец, мырыш, мыс және алюминий бар ұнтақ алынады. Ұнтақты аккумуляторлардың басқа түрлерін жасау үшін пайдалануға немесе одан бағалы металдарды бөліп алуға болады.
— Біз ұйымдастыру техникасын қайта өңдеуді 2009 жылы бастадық. Батареялар мен аккумуляторлар өртену қауіпті қалдықтарға жатады және оларды полигондарда көмуге болмайды. Біз осы литий-ионды батареяларды қайта өңдеуді үйрендік. Зауыт 8 сағаттық ауысымда шамамен 2 тоннаны өңдейді. Бір жылда шамамен 500 тоннаны қайта өңдеуге болады. Бірақ шикізаттың жеткіліксіздігі үнемі қолбайлау. Зауытты іске қосарда пандемия кедергі келтірді, жабдық жеткізушілерімен қиындықтар туындады, 2 жыл бойы бұл батареяларды жинадық. Бірақ желіні әкеліп, іске қосқаннан кейін біз өз қорларымызды өте қысқа мерзімде сарқып алдық, тіпті тамыз айында ашылуға шикізат қалмады, — деді компания директоры Рустамжан Юнусбаев.
Сондықтан компания қазір Қазақстанның барлық ірі қалаларынан ескі аккумуляторларды жинайтын серіктестік желісімен жұмыс істейді. Алда Өзбекстан және Қырғызстанмен ынтымақтастық орнату жоспарланған. Бұл елдерде мұндай қайта өңдеу зауыты жоқ. Бірақ кәсіпкер шикізат тапшылығы мәселесі Қазақстанда қоқысты бөлек жинау мәдениеті қалыптасып, дамыған жағдайда ғана шешілетініне сенімді. Халық арасында да, заңды тұлғалар арасында да.
Басқа өндірушілер де шикізаттың жеткіліксіздігінен қиындықтарға тап болған. Басты мәселе — қалдықтарды қайта өңдеу зауыттар негізінен Алматыда шоғырланған. Мысалы, еліміздің жылына 400 мың тоннаға дейін пластик өңдейтін қауқары бар. Бірақ республиканың шығысында да, Ұлытауда да, Жетісуда да мұндай кәсіпорындар жоқ. Әйнекті сұрыптау тек Алматы, Жамбыл облысы және Шымкент қалаларында ғана жолға қойылған, ал Ақтөбе мен Қызылордада жобалар әлі кезегін күтіп жатыр. Ал басқа аймақтардан шикізат тасу тиімсіз.
— Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері (РОП) операторының функциялары «Жасыл Даму» бағдарламасына берілген кезде «EcoQolday» бағдарламасы 2 жылға кідірді. 2022-2024 жылдары сұрыпталған қоқысты өңдеу зауыттарына тасымалдауға субсидия ішінара да берілген жоқ. Пластмасса және картон қалдықтары онсыз да арзан, сондықтан оларды мың шақырымға тасымалдау тек шығын әкеледі. Басқа аймақтарда сұрыптау пункттерін ашқандар қиын жағдайға тап болды. Мысалы Өскемендегі жалғыз қоқыс сұрыптау зауытын алайық. Ол қолданыстағы ережелерге сәйкес қоқыстан қайта өңдеуге болатын қалдықтардың 30% алуға міндетті. Олар қоқысты сұрыптады, бірақ шикізатты Алматыға мың шақырымға апару тиімсіз. Енді мұның бәрін қайда жібереді? Сақтауға енді орын да, мүмкіндік те жоқ. Олар не істеді? Кәсіпорын оны қайтадан полигонға апарды. Салдарынан оларға 6 млрд теңге айыппұл салынды. Сот әлі де жалғасып жатыр, — деді ШҚО экологиялық қауіпсіздік орталығының директоры Дәулет Асанов.
Қайта өңдеу кәсіпорындарында шикізат тапшылығына байланысты 2022 жылдың маусым айында елде пластикалық қалдықтарды шығаруға жарты жылдық мораторий жарияланды. Яғни, елдің шығысы мен солтүстігіндегі сұрыптау пункттері, бұрын шикізатты әлдеқайда жақын Ресейдің көршілес аймақтарына тапсыру арқылы пайда тапса, енді олар бұл мүмкіндіктен де айырылды. Сарапшылардың айтуынша, 2 жыл ішінде «EcoQolday» бойынша субсидиялаудың болмауы салдарынан ҚТҚ жинау және қайта өңдеу бойынша 100-ден астам компания банкротқа ұшырап, жабылған. Бағдарлама 2024 жылдың ақпанында ғана қайта іске қосылды.
— 2024 жылғы 5 ақпаннан бастап «EcoQolday» бағдарламасы қайта іске қосылды, оның аясында 60 компаниямен келісімдерге қол қойылды. 2024 жылы бағдарлама арқылы 20,1 мың тонна қалдық жиналды, оның 10,9 мың тоннасы қайта өңделді. Сондай-ақ, азаматтарға қалдықтарды тапсыру ыңғайлы болу үшін мобильді қосымша әзірленді, онда елордада жеке тұлғалардан қалдықтарды қабылдау пункттері жұмыс істейді, — дейді «Жасыл даму» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары Нұржан Қабдолданов.
Қайта өңдеу энтузиастардың арқасында сақталған
Қазір әзірге елімізде қалдықтарды қайта өңдеумен айналысуға тілек білдірушілер өте төмен. Бұл сала арқылы кәсіпкерлер әлемде миллиардтаған доллар табатын болса, елімізде қауіпті сала. Өскемендік экобелсенді Людмила Евженкова 2 жыл бұрын шыны бөтелкелерді қайта өңдейтін шеберханасын ашты. Ол әйнекті уатып, кейін одан кәдесый бұйымдарын жасайды. Жақында ассортиментке жаңа бағытты қосты — енді кесілген бөтелкелер шыны ыдыстар да жасайды. Айтуынша, сұраныс кейде көп, енді бірде жұмыссыз отыратын кездері де болады.
— Біздің цехқа 4 адам жұмысқа алынды. Біз айына мың өнім шығаратын кездеріміз болады немесе мүлдем жұмыссыз отырамыз. Өкінішке қарай, билік бізді сөзбен көбірек қолдайды. Осы уақытқа дейін Шығыс Қазақстанның өзінен мен бірде-бір ірі тапсырыс алған жоқпын, бірақ басқа өңірлерден, тіпті ТМД елдерінен кейбір форумдарға бізден жүз дана, кейде одан да көп қайта өңделген шыныдан жасалған экологиялық өнім — кәдесый алынады. Дегенмен, мен үмітімді үзбеймін. Бұл менің таңдауым, осылайша қоқыс пен сынған әйнекті азайту арқылы қоғамға пайдамды тигізгім келеді. Бірде менің балам Бұқтырма су қоймасында шомылып жүріп сынған әйнекке аяғын кесіп алды. Мен мұндай жағдайлардың аз болғанын қалаймын. Менің міндетім — басқаларға өз бетінше жетістікке жетуге болатындығын және қоқысты қайта өңдеу әлі де тиімді болуы мүмкіндігін көрсету, — деді Людмила Евженкова.
Қазір оның шеберханасы туралы білетіндердің бәрі шикізат әкеледі. Бірақ мұндай көлемді игеруге шағын цехтың қуаты әлі жеткіліксіз. Экобелсенді ірі компаниялардың осындай жобалармен айналысқанын қалайды. Эколог Дәулет Асановтың пікірінше, бизнесті қоқысты қайта өңдеуге қызықтыру үшін заңнамалық деңгейде өзгерістер қажет.
— Қайта өңдеу — қымбат. Үкімет деңгейінде қоқыс тарифтерін көтеру туралы ережені бекіту қажет. Оның ішіне қайта өңдеу шығындарын қосу қажет, бұдан бизнесмендер өз ақшаларына сұрыптау желісін, қоқыс өңдейтін кәсіпорындарды салу арқылы пайда көреді. Түсті, қара металл сынықтарының қалдықтарын жинайтын пункттер сияқты оны ашу тиімді болуы үшін. Қазір мұндай пункттер жұмыс істегелі көшеде бірде-бір сым жатпайды. Барлығын тапсырады. Пластмасса, макулатура жинау да осындай тиімді болуы керек. Әйтпесе, ештеңе өзгермейді. Полигондар толып жатыр, — дейді Асанов.
Қалдықтарды басқару жөніндегі қазақстандық қауымдастық та бұған дейін қоқысты шығару тарифтерін арттыруды ұсынған еді.
Мәселені шешу перспективалары
Қазір Мәжілісте қалдықтарды басқару жүйесін жақсартуға бағытталған экология мәселелері жөніндегі заң жобасы қаралып жатыр. Сондай-ақ, «Жасыл даму» АҚ-да кәдеге жарату төлемдерінің қаражаты қалдықтарды жинау, тасымалдау, сұрыптау және қайта өңдеу бойынша инфрақұрылымды дамытуға бағытталғанын айтты. 2024-2026 жылдары осы мақсатқа 185 млрд теңге көзделген, олар қарыз алушыларға жылдық 3% берілетін болады.
Қазірдің өзінде 308,7 млрд теңге сомасына 65 жоба мақұлданды, оның ішінде құны 47,3 млрд теңге болатын 9 жоба іске асыру кезеңінде тұр.
Алайда, сарапшылар жүйелік өзгеріссіз мәселені шешу мүмкін еместігіне сенімді.
Біріншіден, өңдейтін кәсіпорындарды тек Алматыда ғана емес, бүкіл ел бойынша ашу қажет. Егер зауыттар әртүрлі аймақтарда пайда болса, логистика арзанырақ және сұрыптау тиімдірек болады.
Екіншіден, мәселені шешуде мемлекеттік қолдау маңызды. Бұл бизнеске қажет субсидиялар, салық жеңілдіктері немесе тіпті өндірушілерге қаптаманы қайта өңдеу бойынша міндеттемелер жүктелуі мүмкін.
Сондай-ақ, қалдықтарға деген көзқарасты өзгертпей, яғни оны бөлек жинау нормаға айналмай — нәтиже шығару өте қиын. Бұл үшін ақпараттық науқандар жүргізіліп, ыңғайлы инфрақұрылым және экономикалық ынталандыру қажет.
Басқа елдердің тәжірибесінен-ақ қоқыс табиғатты ластаушы ғана емес, керемет табыс көзі екенін көруге болады. Қазақстан алдында бүгінде таңдау бар: әрі қарай қоқысқа бату, өйткені оны жоятын мүмкіндік жоқ немесе қайта өңдеуді экономиканың толыққанды саласына айналдыру арқылы мәселені ғана шешпей, пайдаға кенелу.
