Интеграциялық байланыстар экономикалық тиімділіктер әкелетін болады

Қызылорда облысы бойынша аумақтық бөлімі бастығының орынбасары Ерқасым Сүлейменовпен жүргізген сұхбаттың тақырыбы осы Кедендік одаққа қатысты болды.
- Ерқасым Жәйбергенұлы, жалпы әлемде экономикалық интеграциялық байланыстардың қандай түрлері жұмыс жасайды?
- Әлемдік тәжірибеде мемлекеттер арасында экономикалық интеграцияның бірқатар түрлері қолданылады. Атап айтсақ, олар - еркін сауда аумағы, Кедендік одақ, бірыңғай экономикалық кеңістік және экономикалық одақ түрлеріне бөлінеді. Еркін сауда аумағы дегеніміз, ол екі немесе одан да көп кеден аумағында өндірілген барлық тауарларға баж салығы және басқа да сауданы реттеуге бағытталған шаралардың алынып тастауы. Ал еркін сауда аумағына кірмеген әрбір мемлекет өзінің жеке сауда саясатын жүргізеді. Еркін сауда аумағының мысалы ретінде Тәуелсіз мемлекеттер достастығын айтуға болады. Ал Қазақстан оның мүшесі болып табылады.
Кедендік одақ дегеніміз - екі немесе одан да көп аумақтарда бір кедендік аумақ жасау. Нақтырақ айтқанда, осы аумақтарда шығатын тауарларға баждар және басқа да сауданы шектейтін шаралар алынып тасталады. Әрбір Кедендік одақтың мүшесі Кедендік одаққа кірмеген мемлекеттерге бірыңғай кедендік баждарды және басқа да сауданы реттейтін шараларды қолданады. Бір сөзбен айтқанда, Кедендік одақ үшінші мемлекеттерге еркін сауда аумағы және бірыңғай кедендік тарифтердің қосындысы ретінде қолданылады. Кедендік одақтың мысалы ретінде Еуропалық одақ ассоциациясының Түркия мемлекетімен, Шығысафрикалық қоғамдастықпен экономикалық қатынасын айтуға болады.
Егер Кедендік одақ мемлекеттер арасында сауда жасау кедергілерін, сонымен қатар капитал мен жұмыс күші қозғалысының кедергілерін алып тастаумен толықтырылса, онда бірыңғай экономикалық кеңістік қалыптасады. Әлемдік тәжірибеде жалпы рыноктың мысалы ретінде жалпы араб рыногын, Орталықамерикандық рыногын келтірген абзал. Экономикалық одақ жоғарыда аталған интеграциялық шараларға қосымша қатысушы мемлекеттер арасында бірыңғай экономикалық саясатты, бірыңғай ақша бірлігін, әлеуметтік-экономикалық шүдерістерді реттейтін мемлекетаралық жүйесін қалыптастыруды қажет етеді. Қазіргі таңда, тек Еуропалық одақ интеграцияның осындай деңгейіне жетті.
Бүгінде әлемдік сауда ұйымының мәліметі бойынша Кедендік одақ негізінде келісімге келген 12 мемлекетаралық бірлестіктер жұмыс жасайды.
- Кедендік одақтың қалыптасуына байланысты Қазақстан үшін негізгі тиімділіктер қандай?
- Кедендік одаққа біріккен мемлекеттер арасында тығыз интеграция орнап, олар әлемдік экономикалық дағдарыстан шығу жолын іздестіру мүмкіндігіне ие болады. Мемлекеттердің экономикалық мүмкіндігін ескере отырып, біріккен өндірістер құруға, өзара инвестициялар тартуға қолайлы жағдай туады. Қазақстандағы ішкі рынок 15,9 млн. адамнан Кедендік одақтағы 167,2 млн. адамға дейін кеңейеді. Ондағы жалпы ішкі өнім көлемі де ұлғаяды. Ішкі рынокты кеңейту арқылы бірыңғай Кедендік одақ аумағында жаңа өндірістерді дамытуға ынталандырылады. Оның ішінде жоғары интеграцияланған корпорациялар мен бірін-бірі толықтыратын кәсіпорындар құруға жол ашылады. Қолданыстағы стандарттар мен өнімдерге қойылатын талаптарды бір жүйеге келтірудің арқасында қазақстандық тауарлардың Кедендік одақ рыногының аумағына оңайлатылған түрде шығуына мүмкіндік туады. Осыған сәйкес отандық тауарлардың өнімін өткізу көлемі және инвестициялық тартымдылығы артады.
- Импорттық кеден бажы мөлшерінің өзгеруі азық-түлік тауарлары бағаларына әсер ете ме?
- Бұл салада қазақстандық өнім өндірушілеріне Тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД шамамен 62 пайыз) мемлекеттерінен, оның ішінде Ресей Федерациясы мен Беларустен әкелінетін тауарлар бәсекелестікті құрайды. Алайда, оларға еркін сауда аумағы келісімшартына сәйкес кеден бажы салынбайды. Мәселен, Қазақстанға импорт көлемі бойынша келетін барлық кондитер өнімдерінің 90 пайызға жуығы баж салығынсыз Украина (71,7%) және Ресейден (16,5%) әкелінеді. Сүт өнімдерінің 92 пайыздан астамы Тәуелсіз мемлекеттер достастығы мемлекеттерінен әкелінеді, оның ішінде Ресей үлесі - 45 пайызы, Қырғызстан үлесі - 25 пайыз. Жеміс шырындары рыногында да осындай жағдай қалыптасқан, атап айтқанда (75,9 пайызы ТМД мемлекеттерінен әкелінеді, оның ішінде 25% - Ресейден, 22,4% - Тәжікстаннан), алкогольсыз сусындар (Ресейден - 99,6 пайызы), сыра ішімдігі (98,1 пайызы - ТМД мемлекеттерінен, 98 пайызы - Ресейден) және басқалардан жеткізіледі.
Сол себептен баж мөлшерінің көтерілуі азық-түлік тауарлары бағаларына әсер етпейді, себебі, олар негізінен Қазақстан аумағында өндіріледі немесе ТМД мемлекеттерінен әкелінеді, ал оларға импорттық баж салынбайды.
- Кедендік одаққа кіру Қазақстанның өнім өндірушілеріне және перспективалық секторлардың даму жоспарына әсер ете ме?
- Жоғары деңгейдегі баж мөлшеріне бірден қосылу Қазақстан кәсіпорындарының шаруашылық қызметтеріне кері әсерін тигізетінін ескере отырып, кейбір тауарлар бойынша Қазақстанның бірыңғай кедендік тариф деңгейіне кезең-кезеңмен біртіндеп қосылатын құқығы сақталды. Атап айтсақ, дәрілік препараттар үшін - 5 жыл, медициналық құрал-жабдықтар үшін 4 жыл, аллюминийден жасалған өнімдер үшін - 1,5 жыл, теміржол вагондары үшін - 3 жыл, полимерлер, химия өндірісі шикізаттар, целлюлоза өнімдері үшін - 4 жыл мерзім белгіленген. Мұндай нормалар рынокта өнімдер тапшылығының болуына жол бермейді және тиісінше республикада құрылысы салынып жатқан зауыттардың толық іске қосылуына дейін бағалардың өсуін болдырмайды. Бұдан басқа бірқатар тауарлар бойынша «мақсаттық импорт» енгізіліп, оны Қазақстан Республикасының «Инвестициялар туралы» заңы аясында жүргізу қаралуда. Сондықтан, қазіргі таңда тиісті өзгерістер әзірленуде, осыған сәйкес бірден-бір инвестициялық жеңілдіктің бірі - кедендік баждан босату болып табылады. Аталған тәртіпке технологиялық жабдықтар мен олардың қосалқы бөлшектері шикізат, ұшақтар, станоктар және тағы басқалары енеді. Осылайша, мұндай норма қазақстандық кәсіпорындарға жаңалау және қайта жарақтандыру үшін жаңа технологиялық жабдықтарды, олардың қосалқы бөлшектерін, сонымен қатар өнім шығару үшін қажетті шикізатты бажсыз әкелуге мүмкіндік береді.
Айта кету керек, егерде шикізат Кеден одағына кіретін елдерде шығарылмаса немесе шығарылған шикізат іске асырайын деп жатқан инвестициялық жобаның техникалық ерекшелігіне сәйкес келмеген жағдайда ғана сырттан шикізат әкелуге жеңілдік берілуде.