Қазақ халқының дәстүрі қоғамының тұрақтылығы мен әлеуетіне тұғыр болған
Өткен замандарда қазақ қоғамы үшін салт-дәстүр бұлжымас заң рөлін атқарды. Сол салт-дәстүрлеріміздің кейбірі халық арасында бүгінде сақталып келеді, ал, біразы қоғамдық дәуір өзгерістерімен бірге қолданыстан шығып, ескіріп, ұмытылды. Сонмен бірге ұлтымыз бастан кешкен аласапыран замандарда көз жазып қалған мәйекті мәдениеттеріміз де аз емес. Ұлттың мұрасына айналған осы салт-дәстүрлер халық ортасында әркез игі мақсаттар үшін қолданылып отырды. Сондықтанда бүгінгі ұрпақ ата-баба дәстүрін жете түсініп, біліп жүруі, тіптен керек кезінде өмірде пайдаланып жатса нұр үстіне нұр болар еді.
Міне, сондай ұрпаққа берер тағылымы мол, қазақ дәстүрлерінің бірі «Енші беру» әдет-ғұрпы туралы айтпақпыз.
Қазақ халқында енші беру дәстүрінің үш түрі бар. Бірінші, енші - балаларға ата-анасының бөліп беретін мал-мүлкі, қалдыратын мұрасы. Екінші, бөлінбеген енші - кез келген қазақ жанұясының жолаушылап келген қонаққа беретін сый-сыбағасы. Үшінші, еншілес болу - тұтас ру аясындағы әулеттер мен аталардың қандас-туыстас болуына немесе болмауына қарамастан мақсат-мүдделерін бір ету және материалдық игілікке (негізінен төрт түлік малға, қоныс-өріске, жер-суға) ортақ болу дәстүрі.
Ғалым Ақселеу Сейдімбек «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегінде еншінің осы үш түрін кеңейтіп, тарқатып айтып түсіндірген екен. Біз оқырманға сол дәйекті деректерді ықшамдап ұсынуды жөн көрдік.
«Бірінші, балаларға ата-анасының бөліп беретін еншісі. Қазақтың ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрлі әдет-ғұрып қағидасы бойынша ер балалар жеке үй болып бөлініп шыққанда ата-анасының бөліп беретін мал-мүлкін «енші» деп атайды. «Еншісіз ұл, кәдесіз қыз болмайды» деген қазақ мәтелі осы дәстүрге орай айтылған. Еншінің көлемі ата-ана дәулетіне, мүмкіндігіне орай әр түрлі болады. Енші бөлу барысында ата-ананың ұйғарымы заң, оған қайшы келетін бөгденің билігі жүрмейді. Ата-ана қайтыс болған жағдайда енші бөлу билігі ер балалардың үлкеніне беріледі.
Әдетте, қыз балаға енші берілмейді. Алайда, қыз ұзатылғанда еншіден олқы соқпайтын жасау берілетін кездер болады. Ұзатылатын қыздың жасауы, көп жағдайда, күйеу жағынан келетін қалыңмал мөлшерінен артықтау түсіп жатады. Бұл түсінікті де, қыздың ата-анасы «біржола босаға аттап, жатжұрттық болып бара жатқан перзентіміз барған жерінде жасымасын» деп, шашылып-төгіледі. Оның үстіне «қалыңмал» деген рәсімнің өзі, атауы айтып тұрғандай, ұзатылатын қыздың жасауын жабдықтайтын мал деген мағынаны білдіреді. Былайша айтқанда, қыз беруші жақтың жасауы мен қыз алушы жақтың қалыңмалы қосылып, бас құраған екі жастың бірден үй болуына, сөйтіп, ел қатарына қосылуына себепші болған. Бұл - жеке адамдар үшін ғана емес, тұтас қазақ қоғамының тұрақтылығы мен әлеуетіне тұғыр болған өміршең дәстүр. Ұзатылған қыз, дәстүр бойынша, араға біраз уақыт салып, көбінесе перзентті болған соң, арнайы төркіндеп келетін болған. Осы жолы қыз бала ата-анасының үйінен еншілік үлеске татитын мал-мүлік алып кете алған. Оны қыздың «кәдесі» немесе «қалауы» деп те атайды. Әлгі, «Қалыңсыз қыз болса да, кәдесіз қыз болмайды» деп келетін мәтел сөздер ұзатылған қыздың төркіндеу рәсіміне орай айтылған.
Екінші, бөлінбеген енші дәстүрі бойынша кез келген қазақ жолаушылап келе жатып кез келген қазақтың үйіне қонуға, қонақасын ішіп-жеуге, мініс көлігін сайлап аттануға хақылы болған. Яғни, кез келген қазақ жолаушысы кез келген қазақтың үйінде бөлінбеген еншім бар деп, сеніммен босаға аттай алған. Ондай жолаушыдан тамақ ақы, жамбас ақы, мініс көлігіне берілетін жем-шөп ақы алынбаған. Керісінше, жолаушы түскен үйінен оң шырай, ықыласты күтім көре алмаса, ол жолаушы биге жүгініп, сол үйден айып-шам алуға хақылы болған. Мұндай тәртіп болмаса, табиғаты қуаң сайын далада желдей жүйткіп, судай сырғыған көшпелілердің ел болып тұтасуын, ұлт болып ұйысуын былай қойғанда, қарапайым тіршілік құрудың өзі қиынға соғар еді.
Үшінші, еншілестік дәстүрі бойынша жанұялар мен әулет-аталар қандас-туыстас болу-болмауына қарамастан, белгілі бір ру аясына топтасып, дәлірек айтқанда, белгілі бір ру аясына кірігіп, мақсат-мүдделерін ортақтастырған. Мақсат-мүдде ортақ болған соң, сол руға тиесілі төрт түлік мал да, қоныс-өріс те, жер-су да өзінен-өзі ортақ болған.
Ру аясындағы еншілестік материалдық игіліктің ортақтығын ғана айғақтап қоймаған, ең бастысы, еншілестер біртұтас әлеуметтік жаралым ретінде бірі үшін бәрі, бәрі үшін бірі жауапкершілікті терең сезінген.
Көшпелі өмір-салттағы әулет-аталар аз уақыт аясында өркен жайып, тез толысып отырған. Мұндайда, іргелі (аталық) ру аясындағы аралары жеті атаға толған әулет-аталардың бас көтерерлері ел ішіндегі беделді адамдарға сөз салып, жеке ру болып шыққысы келетіндерін, осыған орай, тиісті еншілерінің бөлінуін емеурін ететін болған. Әдетте, іргелі рудың басие адамдары өз аясындағы әулет-аталардың енші алып, оңаша рулы ел болып шығуын, өсіп-өркендегендіктің белгісі ретінде, мерей-мәртебе тұтқан. Сондықтан да енші алып шығуға емеурін білдірген әулет-атаның жай-жапсарын, олардың бас көтерер адамдарын, қоныс-тұрақтарын, мал-жандарын бажайлап барып, рұқсат еткен. Ол үшін төңіректегі жеті рулы елдің билері шақырылып, әулет-атаны жеке ру етіп шығару рәсімі жасалған. Жеті рудың билері бас қосқан соң, жеке ру болғысы келген атаның басие адамдарына: «Еліңнің сөзін сөйлер биің бар ма? Еліңе қорған болар батырың бар ма? Еліңді асырар байың бар ма? деген үш сұрақ қоятын болған. Егер бұл сұрақтардың жауабы жеті бидің көңілінен шықса, яғни, әлгі сұрақтарға орай аттары аталатын билердің, батырлардың, байлардың қабілет-қарымдарына жеті бидің көңілі толса, мұнан әрі енші алып, жеке ру болып шығудың киелі рәсімдерін жасауға рұқсат етілген.
Ру аясындағы еншілестер ұдайы бір-біріне қарайлас-тілеуқор болып, оның өзі толып жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүр, жол-жора, жөн-жоба түрінде бекемделіп отырған. Мәселен, бірлесіп қарашығын көтеру, жылу жинау, асар жасау, ағайыншылық көрсету, қарайлас болу, қызыл көтеру, қолқабыс ету, ерулік беру, сыбаға сақтау сияқты дәстүр түрлері, ең алдымен, ру аясындағы ұжымдық сезім мен жауапкершілікті шыңдап, корпоративтік рухты асқақтата түсудің ұрымтал тетіктері болған. Сондай-ақ, жаугершілікте түскен олжа, ат бәйгесі, палуан күресі, ақындар айтысы, әнші-күйшілер бәсекесі кезінде берілетін сый-сияпаттар мен тарту-таралғылар әдетте сол рудың бас көтерер үлкендеріне жол-жоралғысымен, жөн-жобасымен үлестіріліп отырған. Әрине, өмір болған соң үнемі олжа салатын жағдайлар бола бермейтіні аян. Бұл ретте, ру аясындағы өлім-жітімнің, ас-тойдың, айып-пұлдың, құн-өтемнің, алым-салықтың, жасау-жабдықтың шығын-салмағын міндетті түрде бүкіл ру болып, қала берді бүкіл тайпа болып көтеретін болған».
Халқымыздың осындай өресі биік, ұлағатты, ұлтымызды берекелі де, мейірімді жолға салып ұйыстырған салт-дәстүрлерінің бізге берер тағылымы мол екені шұбасыз. Осы құнарлы дәстүрлер ұлтымызды ғасырлар бойы өз тұғырына қондырып, елдік мәртебесін асқақтатып, өміршең халық болып бүгінге жетуіне күш, қуат бергені анық. Сондықтан да асылымызды қадірлеп, рухани құнды байлығымызды біліп жүргеніміз орынды болар еді.
Бақытжол Кәкеш