Қазақ қоғамы Абай ескерткішіне емес, азаматтық қоғамға мұқтаж - қаламгерлер Абай хақында
- Қазір Абайдың туған күнін тойлауға қатысты түрлі ұсыныс айтылып жүр. Сіздіңше, біз Абай күнін өз деңгейінде атап өтіп жүрміз бе?
Тұрсын Жұртбай, абайтанушы:
- Абай туған күннің ұлттық деңгейдегі той болуы руханиятымыздың олжасы деп айтуға болады. Бұл күн тегіннен мемлекеттік мереке аталып отырған жоқ. Өздеріңізге мәлім, кейінгі он-он бес жылда белгілі абайтанушылар өмірден өткеннен кейін, солардың ізін қуғандар саны көбейді. Бұрын кеткен әр түрлі қателікті пайдаланып, кейбіреулер Абайдың туған күні 10 тамыз, 23 тамыз, 30 шілде деп саудаға салып, онысын көпшілікке ұсынып, адастырып жүр. Бұл тек Абайдың жеке тұлғасы жайлы ғана емес, оның өміріне қатысты да ала-құла пікір қалыптастыруға, одан да сорақысы кейбіреудің «Абай өмірде болған жоқ» дегеніне алып келді. Сондықтан бұған қатысты кезінде үлкен мақала жазып, тиісті орындарға жіберген едім. Осыған үлес қосқаныма өте қуаныштымын. Абай туған күннің нақты аталуы бұл күнге қатысты өсек-аяңның жалпыға таралуының тоқтамы деп ойлаймын.
Ықылас Ожай, ақын, абайтанушы:
- Абайдың туған күнін өз деңгейінде атап өтпегеннен кейін, сіз оны мәселе етіп көтеріп отырсыз. Иә, менің ойымша, хәкім Абай өз деңгейінде ұлықталып отырған жоқ.
Бағашар Тұрсынбайұлы, әдебиет сыншысы:
- Абай жалпыұлттық деңгейдегі іс-шараға, пропагандаға зәру емес. Жыл сайын оқушылар арасында Абай оқулары ұйымдастырылады. Осының өзі жастарды Абайға жақындатудың, өскелең ұрпаққа Абайды түсіндірудің жақсы жолы деп ойлаймын. Қазір әрбір ата-ана мен әдебиет пәнінен сабақ беретін әр мұғалім шама-шарқынша оқушыларға Абай өлеңдерін жаттатқызып, Абай оқуларына қатыстырып, ынталандырып жүр. Бұдан басқа «Абайдың туған күнін былай атап өту керек» дейтіндей қатып қалған формула жоқ. Меніңше, әр адам Абайға өзі және өздігінен келуі керек. Біреудің айтуымен, біреудің насихаттауымен Абайға жақындай алмасымыз анық. Бұл – ата-аналар мен ұстаздардың игілікті жұмысы дер едім.
- Жалпы ұлы тұлғалардың туған күнін атап өтуге келгенде көпшіліктің көңілі тола бермейді. Қазақ зиялыларын дәріптеу десек, аста-төк той жасап, ас беріп, ат шаптыруды «керемет жетістік» деп ұғатын секілдіміз. Жалпы біздегі интеллигенцияның, нағыз тұлғалардың, соның ішінде Абайдың дүниеге келген күні идеал тұрғыдан қалай өткенін қалар едіңіз?
Тұрсын Жұртбай, абайтанушы:
- Жалпы мен Абайдың барлық тойына қатысып, көп дүрмектің ортасында болып жүрмін. Осыдан бір ай бұрын елге барып, екі рет аралап шыққанымда, мынадай бір ойға қалдым. Біз осыған дейін екі үлкен мәселеге назар аудармай келіппіз. Құнанбай зиратының жанындағы үйде Абай 1893 жылға дейін тұрған. Оның бүкіл өмір тарихы сонда өткен. Тек өмірінің соңына қарай Еркежанның қолына келіп, Жидебайға көшті. Өзін Ақшоқыда жерлеуді аманат еткен. Қазіргі кезде сол үй ешкіойнақ болып жатыр. Ол зираттан үш жүз-бес жүз метр жерде тұрса да, қараусыз. Біз сонда Абайдың бүкіл өмірін таптатып қойып, өмір сүрген секілдіміз. Міне, оның туған күнін тойлау кезінде осындай дүниелер тыс қалып жатыр.
Тағы бір дүние, Абайдың тойы – М.Әуезовтің де тойы. Биыл оның да мерейтойы екенін білеміз. Бұрын Құнанбай мен Мұхтардың атасы Әуез екеуінің зираты ортақ, ортасын жұқа қабырға бөліп тұратын. Қазір екеуін таспен бөліп тастапты. Құнанбайдікі күтімді, ал жарты метр қашықтықта жатқан Әуездің зиратын ши басып жатыр. Сонда Мұхтар Әуезовтің 125 жылдығын қалай қарсы алмақпыз? Құнанбай мен Әуездің «өлсек, моламыз бір болсын» деген өсиетіне не айтамыз? Міне, осындай мәселелер шын жаныма батады.
Ықылас Ожай, ақын, абайтанушы:
- Абайдың есімі аталған жер ұлттың бір тәубе ететін, тоқтайтын, тазаратын орны болуы керек. Ұлт ойланатын, өз қателігінен өзі сабақ алатын, былайша айтқанда, рухани тәубеге келетін ахуал болуға тиіс. Өкінішке қарай, Абайдың ішкі арпалысы мен қалауы, ол армандаған қазақтың санасы, танымы туралы дүние қазақ сахнасына да, экранға да келмей-ақ қойды. Сол байбалам салған Абайды көрсетпеу, оның ішіне түспеу, былайша айтқанда, ұлтты катарсиске түсіретін әрекеттерге бармау ылғи орын алып жатады. Серік Ақсұңқарұлының «Абай — қазақтың рентген сәулесі» дейтін бір сөзі бар. Соны кеңірек таратып айтып берейін. ХХІ ғасырда адам бүйрегіндегі тасты, өкпесіндегі әлдебір кінәратты анықтауға мүмкіндік беретін рентген сәулесі бар. Бірақ адамның жанындағы, санасындағы, мінезіндегі дертті анықтайтын ешқандай технология жоқ. Әсіресе адамның рухындағы. Абай – қазақтың санасындағы, үрейіндегі, мінезіндегі, кісілігіндегі кемістікті көрсететін ұлы рентген сәулесі. Менің түсінігімде – Абайды насихаттау деген Абайдың өзін насихаттау емес, ол аңсаған әділетті қоғамды, азаматтық қоғамды және шындықты насихаттау. Өйткені Абайдың идеясы – сол. Абайдың өзі «мен мақтанға құл емес» дейді. Мен Абайды мақтап жүрген адам әділеттің жауы ғана деп ойлаймын. Мәселе — Абайдың ішкі мазмұнында, ішкі күйзелісінде. Соған жақ болған, соған шырақшы болған адам ғана Абайды түсінген адам деп есептеймін. Сондықтан қазақ қоғамы қазір Абайдың ескерткішіне мұқтаж болып тұрған жоқ. Қазақ қоғамы азаматтық қоғамға, жемқорлықты тыюға, «күштілерім сөз айтса, бас изеймін шыбындап» деген секілді ұғымдарға мұқтаж. Міне, Абайды насихаттау осы тұрғыдан болуы керек.
Бағашар Тұрсынбайұлы, әдебиет сыншысы:
- Бұл жерде сіз үлкен даталарға байланысты айтып тұрған шығарсыз. Мәселен, ұлы Абайдың 150 жылдығы не 175 жылдығы секілді. Жалпы ас беріп, той жасау қазақтың дәстүрінде бар нәрсе. Бірақ одан бөлек біз әлі Абайдың мұрасын зерттеп болған жоқпыз дер едім. Қаншама зерттеу жасалды. Мәселен, Абайдың 175 жылдығына байланысты үш томдық жинақ жарыққа шықты. Бірақ Абай өлеңдерінің ғылыми түсінігіне, әр өлеңнің текстологиясына қатысты үлкен жұмыстар жүргізілуі керек. ҚазҰУ-дің жанында Абай институты, елордада Абай академиясы, М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтында Абай бөлімі бар. Олардың бәрі өздерінше Абайды зерттеп жатыр. Бірақ мұның бәрін бір жүйеге келтіріп, бір орталыққа бағындырған жөн. Абайтануға қатысты көптомдық та шыққан еді. Алайда Абайға қатысты осындай негізгі жұмыстар 150 жылдық, 175 жылдық сияқты мерейлі даталарда ғана еске түседі. Оған дейінгі 25 жылдықтарда Абайға көңіл бөлінбейді. Сондықтан оның мұрасын жыл бойына ғылыми тұрғыдан зерттеу керек.
Негізі Абай өлеңдерінің текстологиясы, пунктуациясы әлі бірізге келген жоқ. Осы дүниелерді жыл сайын ақырындап зерттеп, алдағы үлкен даталарға дайындықты қазірден бастап жасауымыз керек. Әйтпесе, тағы бір мерейлі датаға келгенде бәріміз «Абайшыл» болып шыға келеміз. Мәселен, оның 175 жылдығында Абай туралы жазбаған адам кемде-кем. Ал 175 жылдығы өткеннен кейін, ол тағы да айдалада қалды. Демек бұл біздің науқаншылдығымызды көрсетіп отыр. Сондықтан оның мұрасын зерттеуге жыл сайын қолдау болуы керек деп ойлаймын.
- Қазіргі жас буынға Абайды дәріптеудің тәсілі ескіріп қалған жоқ па?
Тұрсын Жұртбай, абайтанушы:
- Абай қазақ үшін ешқашан ескірмейді. Орыс үшін Пушкин, неміс үшін Гете, қытай үшін Күңзі, жапондар үшін Басьё қалай ұлы болса, қазақтар үшін Абай да солай биік саналуы керек. Оны «ескірді» дейтін болсақ, онда бүкіл ұлт өзінің өткенінен бас тартқан болар еді. Қайта солар тарих арқылы бізге үлкен қозғау салады. Жалпы біз Абайды оқу арқылы елдің өткен тарихын, рухын, тілін, психологиясын қалпына келтіріп отырмыз. Компьютерге сеніп, ауа қуып, жел қуып кеткен ой да бір кезде тұрақтайды. 1970 жылдары Жапония, Америка дәл осылай болды. Олар қазір қайтып кітап оқуға көшті. Біздің де бетіміз бұрылатын кез келеді деген ойдамын. Ал бүгінгі ұрпаққа көңілі толмайтындар З. Батаева сияқты «Абай өмірде болған жоқ», «оның шығармаларын Бөкейханов жазған» деген секілді шатпақтарды айтып жүреді. Оның бәрі «Абай анадай, Абай мынадай» деген алып-қашпа әңгімелердің жемісі.
Ықылас Ожай, ақын, абайтанушы:
- Меніңше, Абай ешқашан ескірмейді. Оның шығармаларындағы дүниелер әлі күнге актуалдығын жоғалта қойған жоқ. Абай тек шығармаларындағы әрекеттерді біз істеп, жүзеге асырғанда ғана актуалдылығын жояды, ескіреді. Ал оған дейін ол біздің үстімізден мазақтап, күліп, сынап тұрады. Абайдың идеясы ескірген жоқ, бізде соны түсіндіру, тану, ойлау жағы ескіріп тұр. Мәселе Абайдың ескіргенінде емес, біздің санамыздың ескілігінде, енжарлығымызда болып отыр.
Бағашар Тұрсынбайұлы, әдебиет сыншысы:
- Еліміздегі телеарналарда, мәселен, «Қазақстан» телеарнасында былтыр «Абайдың алғашқы кітабы» деген деректі фильм көрсетілді. Абай туралы сериал да түсірілді. Сонымен қоса «Хабар» арнасында да деректі фильмдер жарыққа шықты. Осындай деректі, көркем дүниелер түсіріле беруі керек деп ойлаймын. Жастар арасында Абайды насихаттау тәсілдерін уақыт тудырады. Бірақ Абайдың әндерін, өлеңдерін жас орындаушылар жаңа форматта, жаңа стильде орындап жүргенін айтуымыз керек. Жоғарыда айтқанымдай, адам Абайға өзі қызығып, өзі жақындамаса, оны тану мүмкін емес.
- Республикалық көлемде «Абай ТВ» арнасы ашылды, мектептерге де «Абайтану» жеке пән ретінде енгізілмекші. Қарап тұрсаңыз, жүзеге асып жатқан жобалар жаман емес. Бірақ бұлардың өзі Абайды танып-білуге аздық етпей ме?
Тұрсын Жұртбай, абайтанушы:
Егер де осы қабылданған іс-шаралар толықтай сапалы атқарылса, өз жемісін береді. Әрбір дүниеге сыни көзбен қарау керек демеймін, бірақ кейде кейбір дүниелерден жаным түршігіп кетеді. Абайдың айтқан сөзін теріс түсіндіріп, «мен абайтанушымын» деп жүргендер бар. Осылар Абайды оң бақтырмай, теріс бақтырып кетеді ғой деп қауіптенемін.
Ықылас Ожай, ақын, абайтанушы:
- Мәселе Абайда емес. Мәселе – Абай идеясының жүзеге аспауында, оның қағаз бетінде ғана қалуында. Проблема – осыда. Әрине, Абай арманындағы қоғамның әділеттілігінде, қазақтың сапасында жетіспеушілік өте көп. Бұл жағынан аздық бар, ал Абайға ескерткіш қоюда, ат шаптырып, той жасауда аздық жоқ.
Бағашар Тұрсынбайұлы, әдебиет сыншысы:
- Абайды танып білуге ештеңе де аздық етпейді, бірақ осыған дейін Абайға қатысты жақсы шығармалар жазылды. Алайда қайтадан шықпай қалғандары да аз емес. Мәселен, Семейдегі Абай музейі Абай туралы естеліктер жинағын шығарды. Сол жинақ мемлекеттік тапсырыспен үлкен көлемде қайта басылып шығарылуы керек. «Атамұра» баспасының «Атамұра кітапханасы» деген сериясы бар, Абай туралы естеліктер сол сериямен жарыққа шықса, жақсы болар еді. Сонымен қоса Кәмен Оразалиннің Абай жайлы жазған дүниелері қайтадан жарық көргені де дұрыс шешім болар еді. Қайым Мұхамедхановтың «Абайдың ақын шәкірттері» деген төрт томдық кітабы бар, ол ақынның 150 жылдығында жарыққа шықты. Өкінішке қарай, одан кейін қайта басылған жоқ. Міне, осы кітап қайта жарыққа шыққанын қалаймын. Бұл — Абайдың айналасын, қалдырған өнегесін көрсететін іргелі еңбек. Үшінші – Бекен Исабаевтың «Ұлылар мекені» деген кітабы. Онда Абайдың адамдық болмысы жақсы беріледі. Абайдың көзін көрген, ақынмен дойбы ойнаған, Абай күреске салған палуандардың, оның шәкірттерімен бірге жүрген адамдардың, Абай ауылындағы әйелдердің, қызметшілердің әңгімелері жинақталған. Осы кітап та қайта жарыққа шықса, жақсы болар еді.
Жалпы біз осындай кітаптар және телеарналардағы деректі фильмдер арқылы Абайды, Абай шығармаларын насихаттай аламыз. Мысалы, бұған дейін Тұрағұлдың естеліктері де жұқа кітап болып шықты. Енді дәл солай қайта жарық көрсе, оқуға да ыңғайлы болып, оқырмандар арасында лезде тарап кетер еді.
- Егер Абай Құнанбайұлының шығармашылығына зер салсақ, оның сол кездегі қазақ қоғамына деген ренішін, наласын анық аңғаруға болады. Сол кездегі Абай сынаған қазақ қоғамынан қазіргі қазақ қоғамы сабақ алып, өзгере алды ма, жоқ па?
Тұрсын Жұртбай, абайтанушы:
- Абай шығармаларындағы көріністер қай уақытта болмасын, бәріне — ортақ. Абайдың тілі, алып отырған объектісі — өзі өмір сүрген қоғам, біздің ата-бабамыз жасаған дәуір. Мен осы соңғы төрт жылда Абай өлеңдеріндегі діни астарды зерттеп жүрмін. «Оқуды сіңіріп оқымаған пайдасыз ғылымнан без» дейді. Қазір қоғам екіге бөлініп кетті. Дүниені адамгершілік тұрғыдан ойлау және дүниеге математикалық есептегі көзқараспен қарау деген. Көшеде жығылып жатқан адамға қарамау, оның бостандығына зиян келтіреді деп балаға қарамау – қоғамның қатігездігі. Бұл — құралдық ғылымға сенгендердің шығармасы. Қазір Абайша айтқандағы жан тәрбиесі ұмытылып қалды. Демек, ғылым адамның ішіне түспей, адамгершілік те, ізгілік те ешқашан алға шықпайды. Абайдың көтерген мәселелері — осы. Оның шығармалары ешқашан ескірмейді және соны өзіміз өмір сүріп отырған қоғамға түсіндіруімз керек. Адамның психологиясы, жан-дүниесі, таным-түсінігі, өмірді қабылдауы, көзқарасының қалыптасуы өзгерген жоқ. Абай адамның жан дүниесін қозғады. Ал адамның жан дүниесі мәңгілік тәрбиелеуді қажет етеді.
Ықылас Ожай, ақын, абайтанушы:
- Қазақ қоғамы өзгере алған жоқ. Соның кесірінен біз осындай мибатпаққа батып отырмыз. Абайды түсінген қоғамда қаңтар оқиғасы болмас еді. Абайды түсінген қоғамда Жаңаөзен оқиғасы орын алмас еді. Абайды түсінген қоғамда тіл мәселесі не болмаса бір-бірімізді түсінбейтін мәселе болмаушы еді. Мұның бәрі ақынды түсіне алмағандықтан, ұғына алмағандықтан болып отыр. Өкінішке қарай, біздің саяси корпус Абай арқылы пайда табады, елді тыныштандырады, тіпті Абайды пайдаланып, «тендерді» де жейді. Біздің Абайға деген қатынасымызда осындай тұрпайылық бар деп есептеймін.
Жалпы Абай танымындағы қазақ қоғамы әділетке, кісілікке және парасатқа мұқтаж. Біз Абай туралы айтыс өткізіп, ат шаптырғанға мұқтаж емеспіз. Абайды мақтап жүрген адамда кінәрат бар, Абайды мақтап жүрген адам қазаққа дос емес. Абайдың арманын жүзеге асырғысы келіп жүрген адам ғана Абайдың жолында дер едім.
Бағашар Тұрсынбайұлы, әдебиет сыншысы:
- Абай сынаса, қазақтың мінезін сынады. Бірақ қазақтың мінезі кері кетпесе, түзелген жоқ. Абай қазіргі заманғы қазақты көрсе, бұдан да ащы жазып, бұдан да өткір сынайтын еді.
- Сіз жақсы көретін немесе жақсы көргіңіз келетін Абай бейнесі бұл қоғамда бар ма?
Ықылас Ожай, ақын, абайтанушы:
- Мұндай бейне тек Абайдың кітабында ғана қамалып отыр. Бұл қазақ қоғамымен, қазақ шенеунігімен, қазақ интеллигенциясымен белдескен жоқ. Егер Абай идеясы қозғалысқа, әрекетке түскенде, қазақ қоғамы мұндай болмас еді. Интеллигенция мұндай сатылымпаз, мұндай қорқақ, мұндай жағымпаз болмас еді. Бізде Абай атын айтып, қылмыс жасап, айтыс өткізіп, ритуалдық тұрғыда ғана Абайды насихаттап жүргендер бар.
Бағашар Тұрсынбайұлы, әдебиет сыншысы:
- Қазіргі заманда Абай айтқан қазақ жоқ. Тұрсынжан Шапай ағамыздың «Анық Абай» деген үлкен зерттеуі бар. Ол кісі сол еңбегінде «өнердегі Абай – өмірдегі Абайдың аңсары» деген пікір айтады. Шындығында, біз идеал адамдарды аңсаймыз, бірақ ондай болу қиын. Абай айтқан мінезді адамдарды бәріміз жақсы көреміз, бірақ Абай айтқандай болу, оның айтқанымен жүру оңай емес. Сондықтан ондай адам жоқ деп ойлаймын.