Қазақстанда киіктердің популяциясына не кедергі - Сәкен Ділдахметпен сұхбат
АСТАНА. KAZINFORM – Кейінгі жылдары елімізде киіктердің табиғи көбеюіне қатысты түрлі пікір айтылып, заңнамаға ұсыныстар мен өзгерістер енгізіліп жатыр. Киіктердің көбеюі шаруаларды алаңдатса, ғалымдар мен экология жанашырлары киелі жануардың популяциясына барынша жағдай жасау керек деп дабыл қағады. Ал Экология және табиғи ресурстар министрлігі киік санын реттеуге қатысты бұйрық жобасын жариялады. Қызу талқыдағы мәселенің төңірегінде тәуелсіз экологиялық шолушы, жабайы табиғат фотографы Сәкен Ділдахметпен әңгімелескен едік.
- Экология және табиғи ресурстар министрлігі киік санын реттеуге қатысты бұйрық жобасын жариялады. Бұйрықтағы өзгеріске сәйкес киік атуға рұқсат шектеледі, бірақ бұл тыйым салу болып есептелмейді. Осыған қатысты ойыңыз қандай?
- Киік – Қызыл кітапқа енбеген, аңшылық түрге жататын жабайы аң. 2015 жылы елімізде киік жаппай қырылған кезде Үкімет оны атуға тыйым салды. Бұл шешім 2023 жылға дейін күшінде болды. Кейінгі жылдары киіктің популяциясы айтарлықтай өсіп, ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізе бастады. Осы орайда, киік санын реттеу мәселесі көтерілді. Былтыр 40 мыңнан астам киік атылды. Елімізде 2 млн киік барын ескерсек, бұл – сондай бір көп те емес.
Киіктерді атудан бұрын олардың көші-қон жолын қалыпқа келтіруіміз керек. Бұл жануарлар еліміздің 10 өңірінде еркін көшіп-қонып жүреді, ал қазір автожолдар, теміржолдар, одан бөлек елді мекендер мен жаңа құрылыс нысандары пайда болып жатыр. Осы жайттар – киіктердің еркін көшіп-қонуына кедергі. Егер бұл мәселені реттесек, БҚО-да көп шоғырланған киіктер Атырау, Маңғыстау облыстарына дейін барар еді.
Екінші мәселе – киіктердің қауіпсіздігі мен көші-қонын қамтамасыз ету үшін автомобиль және теміржолдар бойында экологиялық өткелдер салу керек. Алдымен киіктер жиі шоғырланған бірнеше өңірде эксперименталды түрде жүргізуге болады. Бұл – әлемдік тәжірибе және өткелдер тек киіктер үшін ғана салынбайды. Киіктерді атуға тыйым уақытша салынды, уақыт өте келе мәселе қайта көтеріледі, сондықтан да біз кешенді шаралар атқарып, киіктердің популяциясын дұрыс реттеу жұмыстарын қолға алуымыз керек.
- Биыл мамырда киік санағы жүретіні хабарланды. Киік саны қанша болуы мүмкін?
- Жыл сайын сәуірдің аяғы мен мамырдың басында киіктердің әуе санағы өтеді. Мамандар тікұшақтан, ұшақтан фото, видеоға түсіреді. Содан кейін фото, видеоны арнайы бағдарламаға салады да, киіктердің санын анықтайды. Сонымен қатар экстраполяция жасайды, ол дегеніміз – тек санап қана қоймай, киіктердің аталығын, аналығын анықтау. Санақ қорытындысы министрлікке жіберіледі. Былтыр, қателеспесем 2 млн-нан астам киік тіркелді, биыл пайымдауымша 3 млн-ға жетеді, егер одан асып кетпесе. 2015 жылы 200 мыңға дейін киік қырылды. Бірақ қорғау жұмыстарының арқасында олардың саны тез қалпына келді, жыл сайынғы өсу динамикасы – 40-50%.
- Киік популяциясы дамыған өңірлерді атап өтсеңіз және олардың көбеюіне, жалпы тіршілігіне қандай кедергілер бар?
- Елімізде киіктердің үш популяциясы бар: Орал, Бетпақдала және Үстіртте. Солардың ішінде ең көбі Оралда, Батыс Қазақстан облысы аумағын 1,5 млн астам киік мекендейді. Неге бұл өңірде шоғырланған десек, киіктер өңірден көше алмай отыр, сәйкесінше саны артып жатыр. Сонымен қатар Бетпақдалада киік популяциясы дамыған, ол Орталық және Солтүстік Қазақстан өңірлерін қамтиды. 2015 жылы киіктер қырылғанда Бетпақдалада жойылу қаупі төнді, бұл дегеніміз Қарағанды, Ақмола, Павлодар, Қостанай және Ақтөбе облысы аумағын мекендейтін киіктерге қатысты. Үшінші - Үстірт (Маңғыстау облысы аумағы), бұл аймақтағы киіктер арасында Атырау облысының аумағына кіріп тұрады. Тағы бір айтып өтетін жайт, киіктердің бір өңірде шоғырлануы олардың генетикасына қатты әсер етеді. Қан алмасу керек, әйтпесе төл әлсіз болып, түрлі ауруларға төтеп бере алмайды. Киіктердің табиғи жағдай жасағанда ғана олардың саны мен сапасы артады.
- Браконьерлікпен күрес қалай жүріп жатыр? Аңшылар киік аулау үшін қандай амалдарға барады?
- 2019 жылы браконьерлермен күресті күшейту мақсатында Қылмыстық және Қылмыстық-процесуалдық кодекске бірқатар өзгеріс енгізілді. Айыппұл көлемін өсірумен қатар, браконьерлерді бас бостандығынан айыру мерзімі 7 жылдан 12 жылға дейін ұлғайтылды. Жалпы, аң-жануарларды қорғауда құзырлы органдар құқық қорғау органдарымен бірлесіп жұмыс істегені абзал.
Киік аулаудағы басты проблеманың бірі – оның мүйізі заңсыз шетел асып жатыр. Осы ретте кеден, шекара қызметі бірлесіп күресті күшейту керек. Қазір түрлі әдіспен елімізден тонналаған киік мүйіздерін әкетіп жатыр, демек сұраныс бар және оның жолын кесу керек.
- Былтырдан бері елімізде киік етінен консерві шығарыла бастады. Сұраныс бар ма?
- Киік етінен консерві жасау БҚО мен Қостанай облысында жолға қойылған. Менің ойымша, бұл жерде басты назарды санитарлық нормаларға аудару керек. Киік – жабайы жануар, ол далада атылады, яғни қолмен сойылмаған. Оның етін екінің бірі жемеуі мүмкін. Екіншіден киіктерде түрлі аурулар кездеседі, ол бізде толық зерттелмеген. Ветеринарлық қызмет киік еті таза деп өндіріске жіберіп жатты. Үшіншіден, бізде киік етінен консерві жасайтын өндіріс жоқ, одан қалды ет комбинаттарының қуаттылығы жетпейді. Уақтылы игерілмеген ет бұзылады немесе мұздатқышта қатып жатады. Төртіншіден, нарықта киіктің етіне сұраныс жоқ, 100 мың киікті аттық дейік, оны қайда жібереміз? Оның үстіне, қазір Үкімет СИТЕС конвенциясы (сирек кездесетін, жойылу қаупі бар жануарлар мен өсімдіктерді қорғауға бағытталған халықаралық келісім) бойынша келіссөз жүргізіп жатыр. Киік бұл конвенцияға кірген, енді еліміз киікті сирек жануарлар қатарынан алып тастауды сұрамақ, егер рұқсат берсе киіктердің еті мен мүйізін шетелге сатуға квота беріледі, ал квотасыз шетел асса, ол контрабандалық әрекет болып саналады.
Киік еті консервісі өндірісін дамытамыз, экспортқа шығарамыз десек, сәйкесінше Сауда және интеграция министрлігі бұл мәселені қазір қолға алуы керек. Мүйізін медициналық мақсатта қолданамыз десек, онда отандық фармкомпаниялар киіктің дериватын зерттеуге көшуі керек. Ертең киікті өндірістік мақсатта мемлекетіміз қолданамыз десе, тек шикізат ретінде сыртқа шығармай, отандық өндіріске басты назарды қою керек. Ал киіктің осы дериватынан түскен қаражат бірінші кезекте табиғатты қорғау саласында жүргенде мамандарға жұмсалуы тиіс. Олардың жалақысын өсіріп, материалдық-техникалық базаны жаңарту қажет. Бұдан басқа, киіктердің ауруларын зерттеу үшін осы түскен пайданың бір бөлігін жұмсап, жыл сайын зерттеу жұмыстары атқарылуы тиіс. Себебі, бізде киіктердің ауруы бойынша ветеринарлық жұмыстар атқарылмайды. Басты мәселе – қаражат жоқ. Тағы да бір назар аударатын дүние бар. Киіктен түскен пайданы жергілікті халыққа жұмсау. Ол қалай болмақ. Ертең киік саны реттелетін болса, онда ол жұмыстарға маусымдық жұмыс ретінде жергілікті халықты жұмылдыру керек. Заңсыз атып, сотталғанша, заңды түрде өз нәпақасын тапқаны жақсы.
- «Киік санын реттемесе, шаруаларға зиян тигізеді» деген уәж айтылады. Реттеудің қандай жолдары бар?
- Мен біраз өңірлерге барып, жағдайды өз көзімен көріп шықтым. Киіктердің көші-қон мекенін ауыл шаруашылығының қолданысына беріп тастаған. Киіктер ғасырлап жүрген жерлерді жыртып, егін егіп тастаған. Енді киіктер қайда барады? Резонанс осы жерден туындап отыр.
Екінші мәселе – елімізде жыл санап су айдындары тарылып жатыр. Су айдындары киіктер мен шаруалардың малына ортақ бола бастады. Кейбір шаруалар су айдындарын жеке меншік етіп, қоршап алған, су ішуге келген киіктерді айдап жібереді. Сол себепті, киіктердің шоғырланатын жерлерінде скважиналар қазып, оларды сумен қамтамасыз етуіміз керек. Су бар жерден олар алысқа кетпейді.
Ал егінге келсек, шет мемлекеттерде оңтайлы тәжірибе бар, егістік маңайына электр роботтарды қояды. Киіктер шаруалардың егінін жеп кетеді немесе таптап тастайды, түсінуге болады. Олар кредит алып шаруасын дөңгелетіп отыр. Осы орайда, Агрокредит корпорациясымен келісімшарт жасасқанда форс-мажор жайт ескерілуі керек. Былтыр Ауыл шаруашылығы министрлігі киіктерден 12 млрд теңге шығын келді деп мәлім етті, бірақ дәлел жоқ, себебі талдамалық жұмыстар жүргізілмеген. Сондықтан киіктер шаруалардың кәсібіне залалын келтіріп жатыр деген уәжбен келіспеймін.
Қорыта келе, киік – еліміздегі саны жағынан ең көп жалғыз жабайы жануар. Мамонт дәуірінен аман-сау келе жатқан аңды сақтап, оның жойылып кету қаупінен қайта қалыпқа келтірдік. Бұл – әлемде табиғат қорғау саласындағы теңдесі жоқ жетістіктердің бірі. Атқарылған жұмыстар зая кетпес үшін, Үкімет кешенді шешім қабылдап, киіктердің популяциясын реттеу бойынша арнайы стратегиялық құжатты әзірлеу керек. Сонымен қатар, Қазақстанның биологиялық әртүрлілігін сақтау, қорғау және оны көбейту бойынша ұзақ мерзімді әрі орындалатын құжат керек. Табиғат саласында жүрген мамандарға ерекше көңіл бөлініп, олардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына қаражат қарастырылып, жас ғалымдарды даярлауға дереу кірісуіміз қажет.
