Қазақстандағы қала атаулары қайдан шыққан
АЛМАТЫ. KAZINFORM — Филология ғылымдарының докторы Қыздархан Рысберген Kazinform агенттігінің тілшісіне Қазақстандағы ірі қала атаулары мен олардың шығу тарихы туралы айтып берді.
Астана
Астана — мемлекеттің саяси, әкімшілік, экономикалық, мәдени орталығы. Елдікті, ұлттық бірлікті білдіретін бас қала. Шаһардың атауы өз тарихында бірнеше рет ауыстырылды. Қазіргі Астана байырғы Бозоқ қаласының заманға лайықталған мұрагері.
Ең алғашқы атауы Ақмола қаласы XIX ғасырдың аяғында Ақмола облысының әкімшілік орталығы, Ташкент пен Бұхарадан қатынаған керуендер жиналатын орын болған.
Ресей империясында орыс тіліндегі ресми атауы Акмолинск болғанымен, қазақтардың арасында Ақмола деген атауы қалыптасқан.
Қаланың қазақша атауы Брокгауз-Ефрон энциклопедиялық сөздігінде де «облыстың бас қаласы Акмолы немесе Акмолинск» деп келтірілген.
Сондай-ақ Ақмола атауы бас штаб подполковнигі Красовский жасаған картада да көрініс тапқан.
Қазақстанға жер аударылған поляк зерттеушісі Адольф Янушкевич өзінің жолжазбаларында «бүкіл қазақ даласының болашақ астанасы — Ақмола» деп жазған.
Әр жылдары қала Целиноград, Ақмола, содан кейін Астана деп аталды. 2019 жылы Нұр-Сұлтан болып өзгертілді. Алайда, 2022 жылы Астана атауы қайтарылды.
Алматы
Алматы — Қазақстандағы ең ірі қала, мәдениет пен қаржы орталығы.
Алматы қаласының көне атауы — Алмалық. Шараф ад-дин Йездидің жазбаларында Алмату атауы кездеседі.
Археолог Карл Байпақов «Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың ортағасырлық қала мәдениеті» атты еңбегінде бұл атау қазіргі Алматы аумағындағы елді мекендерге қатысты деп жазады.
— Алмалық (Алматы) Іле алқабында орналасқан. Шараф ад-дин Йездидің жазбаларында 1390 жылы Әмір Темірдің Моғолстанға жасаған жорығында Алмалық сипатталған, — деп жазады Байпақов.
XV ғасырда қазақтың ұлы ойшылы, жыршысы Жерұйықты іздеген Асан қайғы Алатаудың етегіне келіп, бұл аймақты Үш Алматы деп атаған.
Қыздархан Рысберген мұның Үлкен, Орта және Кіші Алматы өзендерімен байланысты екенін айтады.
Белгілі жазушы, публицист Марат Тоқашбаев Алматы атауын осы жерге алғаш келген отаршыл отрядтың бастығы майор Перемышельский де қолданғанын жеткізді.
— Алматы «алмалы, алма көп өскен жер» дегенді білдіреді, атау құрамындағы –ты қосымшасы мағынасы –лы жұрнағының көнерген формасы, мысалы, Ырғайты, Арғанаты, Бұғыты атауларында кездеседі, — дейді Қыздархан Рысберген.
1867 жылдан бастап қала Верный деп аталды. 1921 жылы қала атауы орысша Алма-Ата болып өзгертілгенімен қазақтар сол бұрынғысынша Алматы атауын қолданды. Бұған мұрағат құжаттары, соның ішінде 1930 жылдары шыққан журналдар мен кітаптар дәлел.
Ақтау
Ақтау қаласы Каспий теңізінің шығыс жағасында, Маңғыстау түбегінің батыс бөлігінде орналасқан. Іргесі 1959 жылы мұнай, газ, уран және тағы басқа табиғи қазба байлықтарының ашылуына байланысты қаланған. Бұрын Аққолтық деп аталған.
1963 жылы оған қала мәртебесі берілді. 1964 жылы атауы Тарас Шевченко деп өзгертілді. 1991 жылы тарихи атауын қайтарып алды.
— Ақтау атауының семантикасы Ақтас топонимдік атауына жақын келеді. Ақтас географ, геологтардың айтуынша, кварц, әктас сияқты әртүрлі тау жыныстарына байланысты қалыптасқан көрінеді. Ақтау атауы да тау жыныстарының құрамына, түр-түсіне байланысты болуы мүмкін. Алайда 1959 жылы кейінірек қойылған атау болғандықтан, бұл атау жергілікті физика-географиялық ерекешелікпен байланыстырылмай, жасанды қойылған топоним сыңайлы, — деп пайымдайды филолог.
Жезқазған
Жезқазған қаласының іргетасы 1954 жылы қаланған. Бұл аймақ мыс кеніне бай екенін орыс саяхатшылары ертеден жаза бастаған. Ал 1847 жылы орыс өнеркәсіпшісі Н. Ушаков мыс кен орнын ресми тіркетті.
Қазақ жеріндегі түсті металлургияның ірі орталығы болып келгендіктен, қалаға Жезқазған атауы берілген. «Жез» сөзі металды білдірсе, «қазған» сөзі етістікке есімшенің өткен шақтық -ған жұрнағы жалғану іс-әрекеттің болғандығын баяндайды.
Петропавл
Петропавл 1752 жылы әскери бекініс ретінде қаланып, христиан әулиелері Петр мен Павлдың құрметіне аталған. 1804 жылы қала мәртебесін алды.
Осы жерде мекен еткен қазақтар бұл қаланы әуелден Қызылжар деп атайды. Себебi, қала Есiл өзенiнiң биiк жар қабағына орналасқан. Ол жар қабақтың топырағы қызыл болатын.
Көктем сайын Есiлдiң суы тасығанда, лайланып, қызыл-қоңыр түске боялады. Мұнда олар көбiне көп сол жердiң өзiндiк ерекшелiгiн ескере отырып, есiм берген.
«Қызылжар» атауы А. Вамберидің «Орта Азия бойынша саясахат жасағанда» атты шығармасында кездеседі (1874).
Тараз
Тараз — Талас өзенінің бойында орналасқан Қазақстанның ең көне қалаларының бірі.
Бұл қала жайлы ең алғашқы мәліметтер IV ғасырдың аяғына (568 жыл) жататын византиялық жазбаларда кездеседі. Ондаған жылдар өткен соң 630 жылы қытай саяхатшысы Сюань-Цзан, Тараз Ұлы Жібек жолының бойында тұрған маңызды сауда орталығы деп атайды. VIII ғасырда Тараз Арғу-Талас, Алтын Арғу, Талас-ұлыс деген атаулармен белгілі болды.
XI ғасырдың ғұлама ғалымы Махмұт Қашқари Тараз тұрғындары түрік және соғды тілдерінде сөйлегенін айтып кеткен.
— Қала атауының шығу тегі мен мағынасы әлі күнге дейін пікірталас туғызып отыр. Кейбір зерттеушілер Таразды Талас өзені атауының түрлендірілген түрі деп есептесе, енді бірі бұл екі түрлі топоним екенін алға тартады. Бұл екі атау да ғалымдардың пікірінше, көне түркі тілдеріне жатады. Иран және түркі тілдерінде «дар/тар» «шатқал, аңғар», «аз/ас» «су, өзен» дегенді білдіреді. Демек, Таразды «тау өзені» деп аударуға болады, — дейді Қыздархан Рысберген.
Түркістан
Түркістан — бір жарым мыңжылдан астам тарихы бар Қазақстандағы ең көне қалалардың бірі.
Арабтардың географиялық жазбаларына қарағанда ІV-Х ғасырларда бұл қаланың орнында Шавгар (арабша Шавагар) мекені болған. ХІІ-ХІV ғасырларда Түркістан Ясы деп аталған.
Қожа Ахмет Ясауи ғимараты салынғаннан кейін түркілердің діни орталығына айналды.
Спикердің сөзінше, топоним екі сөздің бірігуінен жасалған: Түркі+стан, түркілердің елі, тұрағы, мекені деген мағынаны білдіреді.
Шымкент
Ғалымдар Шымкент туралы кездесетін әртүрлі тарихи деректерді келтіре отырып, қала атауының мағынасын бау-бақшалы қала, жасыл қала, шыммен қоршалған қала деп түсіндіреді.
— Шым — өзінің тура мағынасындағы сөз, орысша «дерн» болса, екінші кент — иран тілдеріндегі «қала» сөзі екеніне қосыла отырып, бұл жерде ең алғашқы қыстақты қоршай шымнан қалың етіп соғылған бекініс, қорған болғанын байқаймыз. Сол қорғанның қалдығы қазір де Шымкент қаласының орта шенінде жатқаны көпке мәлім. Кейіннен сол қыстақ үлкен қала боп өскен соң да, шым сөзіне кент сөзі қосылып, «шымнан соғылған мықты қала» мағынасын білдірген, — деп атап өтті филология ғылымдарының докторы.
Атырау
Бұл атау энциклопедиялық анықтамалықта өзеннің сағасында тұрғанына байланысты қалыптасқан делінген.
Атырау атауының этимологиясын қазақ тіл біліміндегі түбіртек теориясының негізін салушы филология ғылымдарының докторы Б.Сағындықұлы былайша анықтайды.
Ғалым Атырау сөзінің түп-төркінін айқындауда көне түбірлер мен жаңа түбірлердің генетикалық ішкі байланыстарын, тарихи даму барысындағы дауыссыз дыбыстардың сәйкестігін негіз етеді.
— Бұл пікір академик Ә.Қайдаровтың ай//ад//аж//аш//ал//ар түбірлерінің морфосемантикалық реконструкциясымен де сабақтасады. Ғалым аталған түбірлердің бөлу, айыру, ашалау және басқа мағынада қолданылатынын айтады. Атырау ат+ыр+ау өзеннің, көлдің, теңіздің жағасынан бөлектенген аумақ, жер; атырап ат+ыр+ап тұтас бір территорияның бөлігі, — дейді спикер.
Қостанай
Қостанай — Тобыл өзені бойындағы қала. 1893-1895 жылдары Николаевск, бұдан жүз жыл бұрын Ордабай, Жаңа Ордабай деп аталған. Ордабай сайы — аттас кісінің есімінен қойылған.
Қостанай атауының шығуы жайлы түрлі аңыз-әңгімелер көп.
— Ғалым Б. Бектасованың пікірінше «Қостанай атауы қала салынбастан бұрын пайда болған, оның бірінші сыңары түркі тілдеріндегі қос — екі, тең және скифтің танай//танайс — өзен мәніндегі сөзі. Дон/Дан, Дунай, Днепр, Днестр (Дан +астр) өзен атауларының иран тіліндегі danu — өзен сөзі. Қостанай атауының құрамындағы танай сөзі сол данай/дунай сөздерінің дыбыстық тұрғыдан өзгерген түрі, — дейді ғалым.
Ерте замандарда Қостанай өңірінің сақтардың, одан кейін ғұндардың мекендегені тарихи шындық. Олай болса, атаудың көне заманның қарт куәсі ретінде сақталып, біздің дәуірімізге жетуі заңды құбылыс.
Бұны республикамыздың басқа өңірлеріндегі Каспий, Ертіс, Алтай, Іле, Хантәңірі сияқты атаулар толық растай түседі.
Қызылорда
Қызылорда облысының Сырдария өзені бойындағы орталығы. Негізі 1820 жылы Қоқан хандығының бекінісі, қорған ретінде қаланған.
Ақмешіт 1818 жылы Қоқан хандығы кезінде Сырдария бойында алғаш қорған ретінде салынған. Оның ішіндегі ақ кірпіштен өрілген мешіттің түсіне сай бекініс Ақмешіт деп аталды.
1853 жылы 28 шілдеде Орынбор генерал-губернаторы В. А. Перовский Сыр қазақтарын қорғауды сылтауратып, орыс әскерлерімен қамалға басып кіріп, қоқандықтарды қаладан қуып шығады. Қала Перовск аталып, 1867 жылы ол Сырдария уезінің орталығына айналады.
1922-1925 жылдары қала қайтадан Ақмешіт атанып, 1925-1929 жылдары Қазақстанның астанасы болды. 1925 жылы қалаға Қызылорда аты беріледі.
Өскемен
Қаланың орысша атауы — Усть-Каменогорск, «усть» — құю, судың құяр жері, «камень»-тас, «гор» -тау, «устье каменных гор» болып бірлесіп, табиғи ерекшелігіне сай аталған.
Ал, Өскемен сөзі фонетикалық өзгеріске ұшырап, қазақшаланған нұсқасы. Бұдан бөлек «Усть-кем» орыс тілінен емес, түркі-алтай тілінде «Сулы өзен» деген мағынаны білдіретіндігі журналист Б.Тоқанұлының жазба деректерінде кездеседі.
Қыздархан Рысбергеннің айтуынша, Өскеменнің ертедегі атауы «Дом» болғандығы жайында да ақпар бар, Құрбанғали Халидтің «Тарауих хамса» кітабында: «Дом» атауы мұнда орыс ұлты келмей, қала салынбай тұрған сəттен бастап Дом атты кісінің қыстауы болғанынан қалған.
Қонаев (бұрынғы Қапшағай)
Қапшағай су қоймасы 1970 жылы Іле өзенінде су электр стансасының құрылысы арқасында пайда болды. Ежелгі түрік сөзі «Қапшағай» «тас аңғар», немесе «шатқал» деген мағынаны білдіреді.
Бұл сөздің шығу тегінің тағы бір болжамы Жоңғар шапқыншылығы заманымен байланысты, қазақ қолбасшысы Қаптағай батыр бұл жерде өзен арқылы өтіп, оның арнасын құм салынған қаптармен бекітіп тастамақшы болады. Яғни, қап сөзі де Қапшағай аталуына негіз болса керек.
Айта кетейік, 2022 жылы ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жарлығымен Алматы облысының Қапшағай қаласына Қонаев есімі берілді.
— Қапшағай қаласы халқымыздың біртуар перзенті Дінмұхамед Қонаевтың есімімен тығыз байланысты. Егер жұртшылық Қапшағайға Қонаевтың есімін беру керек деп ұсыныс айтса, мен бұл пікірге қосыламын. Мен мұның бәрін азаматтардың ұсыныс-пікірлеріне сүйеніп айтып отырмын. Жергілікті тұрғындар жаппай қолдаса осы бастамаларда таяу арада жүзеге асыруға болады деп санаймын, — деген болатын Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында.
Талдықорған
1869 жылы Талдықорған қыстауының орнына Гавриловка ауылы бой көтерді. 1921 жылы Қапал уезінің орталығы болып, Гавриловка Талдықорған деген атау аталады.
— Талдықорған — Жетісу облысының әкімшілік орталығы. Атаудың мән-мағынасы қалың қауымға анық та, түсінікті. Атаудың бірінші сыңарындағы талды — «талы көп», екінші сынарындағы қорған — қамал, бекініс деген сөз, — деп түсіндірді ғалым.
Орал
Орал — Батыс Қазақстан облысының орталығы. Орал тауы мен Орал өзенінің атымен қойылған. Орал тауы — Европа мен Азияны бөліп жатыр.
Орал — өзен атауы және оның қандай мағына беретіні жайлы бірнеше нұсқа бар. Соның бірі Орал тауынан бастауын алатын Жайық өзенінің сол таудағы орала ағып жатқан бір жері ХІХ ғасырда огиби деп аталыпты.
Бұл атау туралы 1870 жылы халық аузынан былай деп жазылып алынған: «Огиби — от того, что крутые берега полукругом огибают Урал». Сөйтіп, түркі сөзі — орал, орыс сөзі — огиби оралып жатқан тау мен өзеннің көрінісін дәл бергендіктен осылай аталған.
Семей
Семей атауын көбінесе «семь палат» — жеті шатыр сөзінен шыққан дейтініміз рас.
Арабтың саяхатшы-ғалымы әл-Идриси Қыпшақ елін картаға түсіреді. Оның астанасы туралы «Қимақ астанасы темір қақпалы қорғандармен берік қоршалған, ішінде базарлары, ғибадатханалары бар ірі қала» деп атап көрсетеді.
Осы ғалымның жазбасы басқа деректермен толығып Семей қаласы орнында тұрған әйгілі «Жеті сарай» («Семь палат») қимақ дәуірінен жеткен ескерткіш деп топшылауға негіз болды.
1660-1758 жылдары көне сауда қаласы орнына Жоңғар мемлекетінің қаласы орнықты. Қала Тархан Доржы деген дінбасы атымен Доржынкит (немесе Доржынкент) деп аталды. Қалмақтар будда дінінің ламаизм деген бағытын ұстанған.
«Семипалатинск» атауын халық өз тілінің дыбыстық жүйесіне бейімдеп Семей деп атаған.
Ақтөбе
1869 жылы Қарғалы мен Елек өзендерінің құятын сағасында төбенің етегінде салынғандықтан ақ төбе атауы шыққан.
Ресей мемлекеттік мұрағатының ескі актілер қорында (РГАДА) Ақтөбе бекінісінің 1879 жылы, Ырғыз қаласының 1892 жылы, Бердянка учаскесінің 1895 жылы жер межелері жөніндегі құжаттар сақталған.
Ақтөбе топонимінің мағынасын географ мамандар «өсімдіксіз, сусымалы құм төбе» десе, белгілі тіл маманы, қазақ сөздерінің этномәдени семантикасын зерттеп жүрген профессор Нұргелді Уәли халықтық танымға негізделген түсіндірме береді.
Яғни, Ақтөбе оронимі жылқы түлігінің қоректенетін ақ отымен байланысты аталған.
Павлодар
Павлодар — облыс және қала аты.
Негізі 1720 жылы орыстың Ертіс бойындағы әскери бекіністерінің алдағы шебі ретінде қаланған; шебтің атауы одан 20 км жерде орналасқан Коряковка тұзды көлінен алынған.
1860 жылдың аяғында жергілікті көпестер станицаны Александр II-нің жаңа дүниеге келген Павл ұлының құрметіне Павлодар қаласы деп өзгертуге өтініш білдіреді.
Осылайша, 1861 жылы Павлодар қаласы пайда болды.
Павлодардың орнындағы бұрынғы атауы жөнінде кереғар пікірлер бар. Коряков деген кәсіпкердің атымен байланыстырады және Кереку атауын қазақыландырылған нұсқасы дейді.
Екінші бір пікір бойынша Кереку кереге сөзімен, Керегетас атауымен байланысты, уақыт өте азды-кемді өзеріске ұшырап Кереку деп аталып кеткен деседі.
Жалпы халық Павлодар атауын отарлау тарихымен байланыстырып, тәуелсіз тарихымызға лайық атаумен ауыстыруға ынталы.
Қарағанды
Қарағанды тарихын тарихшылардың бір бөлігі көмірмен байланыстырып, жердің басты байлығын қазақша дәл осылай атаған. Бұл өз мағынасында «қара қан», «қара (қою) қан», «қара ұйыған қаны бар жер» дегенді білдірген.
Яғни осында өндірілетін көмір пласттарын жұрт ұйыған қара қанға ұқсатқан. Қала атауының шығу тегінің екінші бір нұсқасын осы аймақта өсетін өсімдік — қарағанмен байланыстырады. (Қазақша — қарағанды, қараған).
Атаудың мағынасы — «қараған қалың өскен жер». Қараған — өсімдік аты. Қараған сөзіне -ды қосымшасы жалғанған атау. Қарағанды атауы қараған өсімдігінің атынан уәжделген.
Көкшетау
Қаланың 1868 жылға дейінгі бұрынғы атауы — Көкшетау бекінісі.
1993 жылға дейін орыс транскрипциясында — Кокчетав деп жазылып келді. 1993 жылы ұлттық топонимияны жаңғырту, тарихи атауларды қайтару мақсатында Кокчетав қаласының атауы Көкшетау болып өзгертілді.
Көкшетау — Ақмола облысының әкімшілік орталығы. Қазақстанның солтүстік бөлігінде, Бұқпа тауының етегі мен Копа көлінің оңтүстік жағалауындағы көркем жерде орналасқан.
XVIII–XIX ғғ. Көкшетау жерінде қазақ халқының тарихында айтулы роль ойнаған атақты Абылай, Қасым, Кенесары хандардың ордалары орналасты.
Көкшетау қаласының іргетасы әскери қоныс, Көкшетау сыртқы округының әкімшілік орталығы ретінде қаланды. Оның ресми ашылуы 1824 жылдың 29 қаңтарында Бурабайда, Көкшетау тауының оңтүстік беткейінде жүзеге асты. 1824 жылы 17 қыркүйекте Көкшетау окруктік приказы ресми тізімге енгізілді.
Еске салайық, бұған дейін елімізде қала мәртебесі берілген 90 елді мекен туралы жазған болатынбыз.
