Қазіргі қоғамның бірлігі бұрынғыдан да маңызды – Риззат Тасым

АСТАНА. KAZINFORM – Қаңтар оқиғасының қорытындысы - «Мемлекет – қоғам – тұлға» триадасының өзара байланысының өзгеруі. Мұндай пікірді Қазақстан қоғамдық даму институты Қоғамдық үдерістерді зерттеу орталығының басшысы, саясаттанушы Риззат Тасым білдірді.

- Қазіргі Қазақстан қоғамдық қатынастардың саяси жаңғыруы мен трансформациялану процестерін бастан кешіріп отыр. Қаңтар оқиғасынан кейін басталған реформалар мемлекеттің азаматтардың сенімін нығайтуға және бүгінгі сын-қатерлерге төтеп бере алатын тұрақты саяси-экономикалық модель құруға деген талпынысын көрсетті. Негізі тоқырауға ұшыраған саяси жүйені жаңарту және сындарлы қоғамдық диалог қалыптастыру билік транзиті орын алған сәтте, Қасым-Жомарт Тоқаевтың Президент ретіндегі алғашқы Жолдауында жарияланған еді. Оның басты тірегі «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидасы мен «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы болды. Алайда «қосарланған билік» тұсында аталған бағыт тежеліп, бүгінгі пост қаңтар кезінде ғана шынайы болмысын тауып келеді, - дейді Риззат Тасым.

Саясаттанушының пайымдауынша, қаңтардағы оқиғалар ескі модельдің сарқылғанын көрсетті. Бүгінде жүзеге асып және жарияланып жатқан реформалар – қоғам сұранысына жауап. Бірақ жетістік тек мемлекеттің ниетіне ғана емес, сонымен бірге азаматтардың қатысу деңгейіне, диалогтің адалдығына және басқарушы элитаның мәлімделген принциптерді жүзеге асыру қабілетіне байланысты екенін түсіну маңызды.

- Қазақ қоғамы үшін «Қаңтардың» қорытындысы - «Мемлекет – қоғам – тұлға» триадасының өзара байланысының өзгеруі. Осы жолда, Әділетті Қазақстан – әділдік пен теңдік қағидаттарына негізделген қоғамның негізін қалаушы маңызды идеология. Әділетті Қазақстан әрбір азаматтың экономикалық әл-ауқатына ғана емес, білім алу, әлеуметтік және мәдени ресурстарға тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге ұмтылады. Демек, ортақ міндет – ашық әлеуметтік қарым-қатынастар, әлеуметтік қорғаудың әділ жүйесі, мемлекет тарапынан сапалы және құзыретті қызмет көрсететін қоғамды құру, - деді ол.

Оның атап өтуінше, 2022 жылдан бергі саяси жаңғырту міндеттеріне сай келетін жаңа мазмұн мәні Президенттің тұжырымдамалық Жолдауларында, баяндамаларында және сөйлеген сөздерінде толық көрініс тапты. Ол келесі тұжырымдамаларды тарату арқылы қалыптасып, нығайтылу үстінде:

• Біріншіден, биліктің жауапкершілігін арттыруға және оған деген сенімді нығайтуға ықпал ететін, сөз басында атап өткен «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы.
• Екіншіден, биліктің әртүрлі тармақтары арасындағы тепе-теңдік пен өзара әрекеттесу жүйесін сипаттайтын «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидасы.
• Үшіншіден, заңдарды мүлтіксіз орындау, қоғамдағы тәртіпті сақтау – «Заң мен тәртіп» қағидасының бірегей іргетасы. Заңдар баршаның игілігі үшін жұмыс істеуіне барлық күш-жігерді салу керек.
• Оған қоса, демократиялық дамудың негізі саналатын әркімнің өз пікірі мен көзқарасына құқығы бар қоғамдағы көптүрліліктің маңыздылығын айқындайтын «Әр түрлі пікірлер - біртұтас ұлт» қағидасы мен мемлекет/қоғам өміріне белсенді қатысатын, жауапкершілігі жоғары «Адал азамат» тұжырымы.

- Бұл дегеніміз - елдегі түбегейлі саяси жаңғыру үдерісі үздіксіз жалғасады деген сөз. Көпшілік саяси элитаның билікке таласымен қатар, Қаңтар оқиғасының түп себебі елде жылдар бойы қордаланған әлеуметтік-экономикалық проблемалар мен жалпы тоқырау болғанын түсінді. Қаңтардың сабағы – Ата заңға сәйкес жұмыс істейтін орнықты әрі тиімді мемлекеттік институттар жүйесін құру қажет екені. 2019 жылдан бері суперпрезидентке тән өкілеттіктер жойылып, конституциялық реформа жүзеге асты. Сайлау жүйесі, саяси партиялар, Парламент туралы заңдарға өзгерістер енгізілді. Конституциялық сот қайта құрылды, - дейді Риззат Тасым.

Осы орайда саясаттанушы әрбір шешімге жеке тоқталмай, жүзеге асып жатқан реформаларды мынадай бірнеше бағытқа бөледі:

1. Теңдестірілген саяси жүйеге көшу және азаматтық қоғам күшіне иек арту. Парламент пен басқа да өкілді органдардың рөлін күшейту азаматтық қоғам үшін мүмкіндіктерді кеңейтіп, процестердің ашықтығына ықпал етіп отыр. Бұл жерде 2023 жылы қабылданған «Қоғамдық бақылау туралы» заң мен өткен жылы енгізілген «онлайн-петициялар» институтын атап өткен жөн. Сонымен қатар биліктің бір қолда шоғырлануын болдырмайтын маңызды қадамдарды сақтау.
2. Әлеуметтік әділеттілік мәселелеріне назар аудару. Қоғамдық үмітке жауап ретінде мемлекет әлеуметтік теңсіздікті, оның ішінде салық реформаларын, халықтың аз қамтылған топтарын қолдауды және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті азайтуға нақ бағыт алды. Бұл шаралар билік институттарына деген сенімді қалпына келтіруге және халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталып отыр. Негізгі бастамалардың бірі – Азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасын қайта қарау. Бұл процесс бұрынғы тәсілдер мен уақыт талабына сәйкес келмейтін әдістерді жоюға, сондай-ақ пост транзиттік эволюция контекстінде жаңа «Әділетті Қазақстанның» қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған.
3. Экономикалық саладағы реформалар. Негізгі элементтердің бірі ұлттық байлықты фискалдық ашықтық пен отандық бизнесті қолдауға байланысты бастамалар арқылы қайта бөлу болды. Әсіресе «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы сәтті іске аса бастады.

- Реформалардың басты мақсаты – барынша әділ және теңгерімді саяси жүйе құру. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қалыптасуының бастапқы кезеңінде жоғары транспаренттілік, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кең ауқымды цифрландыру, сондай-ақ жобалық кеңселер мен мемлекеттік органдардың қоғамдық қабылдауларын құру арқылы басқарудың дәстүрлі форматы болды. Қазіргі кезеңде «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» ҮЕҰ-ды, азаматтық белсенділерді қарқынды тарту, әртүрлі консультативтік-кеңесші органдар мен комиссияларды, салалық қауымдастықтарды құру және біріктіру арқылы билік пен азаматтық қоғам субъектілерінің өзара іс-қимылын күшейту негізінде институционализацияның белсенді фазасына өтті. Қоғамдық кеңестер мен Ұлттық құрылтай нығайтылып, мемлекеттік басқарудың қосымша контуры ретінде трансформацияланып жатыр, - деді ол.

Сол себепті, саясаттанушы алдағы уақытта осы қарқынды сақтау үшін толық электронды дауыс беруге біртіндеп көшу, саяси шешімдерге халықтың қатысу деңгейін артыру механизмдерін жетілдіру, азаматтық қоғамды дамыту жөніндегі уәкіл институтын құру, Үкімет жанындағы қоғамдық кеңес құру идеясын қайта қарастыру, саяси институттарды қаржыландыру механизмдерін әзірлеу және лоббизм институтын құру, мұнай-газ саласындағы өнімді бөлу туралы келісімдерді қайта қарастыру сияқты бірқатар ұсынымға басымдық беру керек.

- Жалпы, мемлекеттің басты міндетінің бірі – заңның мүлтіксіз орындалуын, тәртіптің сақталуын толық қамтамасыз ету. Осы бағыттағы істің дұрыс келе жатқандығының сыртқы өлшемі ретінде әлемнің 173 еліндегі демократияның жағдайы мен сапасы туралы негізделген, теңдестірілген талдау мен деректерді ұсынатын Global State of Democracy Initiative бастамасы аясында жасалатын Democracy Tracker (173 елдегі демократия мен адам құқықтарына қатысты ең маңызды оқиғаларды бақылайтын ай сайынғы жаңартылатын сапалы деректер жиынтығы) мәліметтеріне сәйкес, Қазақстан құқық қорғау мүмкіндігі, саяси және гендерлік теңдік категорияларын біршама жақсартып отыр, - деді орталық басшысы.

Саясаттанушының пайымдауынша, бастысы әділетті Қазақстан идеясына адал кадрлар қажет. Өйткені, әділеттілік қоғамдық ұйысудың идеологемасы ретінде:

1. Әділеттіліктің орнығуы қоғамда сәйкесінше атмосфераны қалыптастыруды талап етеді (Жаңа қоғамдық этика).
2. Мемлекеттік аппарат өз бетінше әділеттілікті қамтамасыз ете алмайды, әсіресе өзіне қатысты. Сондықтан қоғам күшін жұмылдыру, яғни қоғам өзіндік «Әділеттік хартиясын» қалыптастыруы керек. 1 және 2 тармақ тікелей қоғамда адал азаматтарды, мемлекеттік қызметте адал кадрларды талап етеді.

- Сонымен қатар, поляризацияның күшеюі мен сенім дағдарысын қосыңыз. Эделман сенім барометрінің 2023-2024 жылғы шығарылымдарына жүгінсек, қоғамдағы поляризацияға әсер етуші фактор ретінде сенімнің төмендігі, әлеуметтік инфрақұрылымның әлсіздігі және әділетсіздік көрсетілген. Поляризацияның артуына үкіметке деген сенімнің төмендігі, ортақ бірегейліктің жоқтығы және жүйелі түрдегі әділетсіздік көп әсер етеді. Респонденттер пікірінше, қоғамдағы келіспеушіліктер шешілмей, поляризацияның күшеюінен тууы ықтимал проблемалар көбейеді: дискриминацияның күшеюі, экономикалық өсімнің төмендеуі, көшедегі қылмыстың жиілеуі, әлеуметтік проблемаларды шеше алмау, қаржының жетіспеуі, - дейді Риззат Тасым.

Орталық басшысының атап өтуінше, дәрменсіз саяси институттар мен жемқорлық та үлкен проблемаға айналып отыр. Азаматтардың пікірінше, осының барлығы саяси «жатсынуға» әкеледі.

- Сол себепті, қоғамның бірлігі қазір бұрынғыдан да маңызды. Жасырын саясаттан бас тарту, жария саясатты дамыту және қоғамның саяси шешімдер қабылдауға қатысуын кеңейту жолында қоғамның бірлігі мен тұтастығын одан әрі нығайту бойынша идеялар мен қадамдарды әзірлеу, сапалы дискуссияның кең ауқымын ұйымдастыру және ұтымды ойларды іріктеу аса қажет, - деді саясаттанушы.

Айта кетсек, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Ана тілі» газетіне берген сұхбатында «Қазақстанды парламенттік басқару жүйесіне көшіру үшін іргелі реформа дайындалып жатқаны рас па?» деген сауалға жауап берді.