Көлік алу жеңілдейді: Жаңа қаулы автонарықты өзгертеді
АСТАНА. KAZINFORM – Биыл автонесие алу оңайға түспек. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі қаулы қабылдап, автонесие беру шартын жеңілдетті. Нақты айтқанда, көлік сатып алу кезінде бұрынғыдай қарыз жүктемесі есепке алынбайды, демек табысы төмен азаматтар да көлік тізгіндей алады деген сөз. Жаңалық нарыққа қалай әсер етеді? Отандық көліктердің сатылымы мен өндірісінде өзгеріс бола ма? Kazinform тілшісі сауалға жауап іздеп көрді.
Жеңілдік – жаңа көлікке
Қаулыда қамтылған қарыз жүктемеcінен бастайық. Бұған дейін қаржы ұйымдары алдында басқа да борышы бар отандастарымыздың қарыз алуы қиын еді. Банктер несие тарихын мұқият тексеріп, елеп-екшеп беретін. Егер несиеге төлейтін ай сайынғы төлем мөлшері табыс көлемінің жартысына жетсе, банк автонесие беруден бас тартатынын білеміз. Жаңа қаулыға сәйкес, бұл талапқа өзгеріс енгізілді. Енді жаңа автокөлік алсаңыз, несиеңіздің бар-жоғы ескерілмейді. Ескі автокөлік құнының 50 пайыз бастапқы жарнасын, үш жылға дейін пайдаланылған «темір тұлпар» құнының 30-50 пайыз бастапқы жарнасын төлесеңіз де осы мүмкіндікті пайдалануға болады. Қаулы күші 2027 жылға дейін ғана жарамды екенін ескерсек, бірнеше жылда көлік нарығында сауда қызатын секілді.
Осы орайда қарыз жүктемесін ескермеу банк секторына қаншалықты тиімді болары белгісіз. Қаржыгер Андрей Чеботаревтың пікірінше, мемлекеттің несие нарығына араласуы сәтті нәтиже беруі күмәнді. Тіпті дамыған елдерде қарыз жүктемесі коэффициенті (ҚЖК) қолданылмайды, қарызды беру-бермеу банктің жеке ұстанымы шеңберінде жүзеге асады.
– Дамыған елдерде реттеуші орган мен мемлекет тарапынан қарыз жүктемесіне қатысты саясат жүргізілмейді. Ерік банктің өзінде. Қаржы ұйымы несие беретін кезде оның қайтарымын есепке алады. Бергісі келмейтін адамға несие ұсынбауға құқылы. Бұл – бизнес талабы. Сондықтан бұл тұрғыда ешқандай реттеуші күш қажет емес. Мемлекет «мынаған бер, анаған берме» деп талап қоймауы керек. Бизнес-модельдің талабы бойынша, ұйғарымды банк шығарғаны жөн. Егер қарызды қайтара алмайтын адамға несие берілсе, банк банкрот болады, – деді сарапшы.
Мемлекет қаржы ұйымдарындағы тәуекелді есепке алатыны түсінікті. Талапты оңтайлы қарастыруға тырысуда. Мәселен, жаңа көлік мінуге ниетті адамның борыш жүктемесіне назар аударылмағанымен, кейінгі алты айдағы төлем тарихы ескеріледі. Оған қоса «алмақтың да салмағы бар»: көлік Қазақстанда алғаш рет тіркелуі керек; cатып алынған көлік несиеге кепіл ретінде қойылады.
560 мыңнан астам адамда автонесие бар
Байқасақ, қазақстандықтар қарыз жүктемесіне де, пайыз мөлшерлемесіне де қарап жатқан жоқ. Жыл сайын несиеге көлік сатып алу көбейіп келеді. Бірінші несиелік бюроның мәліметіне сүйенсек, бүгінде автонесие бойынша жасалған келісімшарттың саны 591 мыңнан асып жығылады, 559 мыңнан астам борышкер бар. Автонесие портфелі 3,6 трлн теңгеге жетіп, бір жылда 44,8 пайызға өскен.
2024 жылдың есебін ашсақ, қарыз көлемі де, несие алушы да артқанын аңғарамыз. Өткен жылы 1,8 трлн теңге автонесие берілген – 2023 жылдан 13,2% артық. Жыл ішінде 214 мың адам несие алған (10,2% өсім), 228,4 мың шарт жасалған. Ал автонесие шарттары бойынша орташа қарыз 8 млн теңге шамасына шықты. Автокөліктер құны 6,4% қымбаттағанына қарамастан желтоқсан айының өзінде 25 600 көлік сатылып, 26,7 мың несие беріліпті.
Мұндай қарқынды өсімге екі себеп бар: қаржы ұйымдарының пайыздық мөлшерлемесі және автокөлік брендтерінің маркетингтік шешімі. Бірінші несиелік бюроның дерегінше, автонесиенің 70 пайыздан астамын екінші деңгейлі банктер береді. Қалған үлес микроқаржы ұйымдарына тиесілі. Міне, осы қаржы секторы несие мөлшерлемесін құбылту арқылы сұранысқа әсер еткендей. Назар аударсақ, өткен жылдың соңында екінші деңгейлі банктердің автонесиедегі орташа мөлшерлемесі 15,5 пайыз болды (бір жылда бұл көрсеткіш 22,8 пайызға азайды). Ал микроқаржы ұйымдары 42,5 пайыздан 34,1 пайызға кемітті. Бұл тәсіл қолдан сұраныс жасағандай әсер қалдыруы мүмкін, дегенмен заңға қайшы әрекет болмағандықтан, нарыққа жасалған «манипуляция» деп кесіп айта алмаймыз.
Екінші себепке дилер маркетингін жатқызуға болады. Дәстүр бойынша, автокөлік компаниялары жыл соңына қарай түрлі акция ұйымдастырады. Сауданы қыздыру үшін жеңілдіктер, тиімді ұсыныстар қаптайтыны белгілі. Өткен жылы да жарнама жұмысы жемісті жүріп, Жаңа жыл қарсаңында көлікті болғандар көп. Жоғарыда айтып өткен желтоқсан айында рәсімделген 25 600 автонесие тарихы осыған қатысты.
– IV тоқсанның қорытындысы бойынша автокредитке сұраныс арта түсті. Банктердің пікірінше, бұл көбіне автосалон-серіктестер жүргізген маркетингтік шешім мен ішінара субсидиялайтын бірқатар науқандық өнімін ұсынумен байланысты. Сұранысты арттыруға оң әсер етуші тұс – осы сегменттегі кредиторлар тізімін кеңейту және ірі банктің автокредиттеу сегментіндегі цифрлық өнімді белсенді дамытуы. Осылайша, кредиттік өтінім саны 3%-ға өсті, – деп түсіндірді Ұлттық банктің Қаржылық тұрақтылық және зерттеулер департаментінің директоры Олжас Кубенбаев.
4 пайыз: жаңа жол ма, жаңғырық па?
Белгілі жайт, Қазақстанда сатылатын автокөліктердің дені – шетелдік брендтер. «Қазақстанның Автокөлік Одағы» дерегінше, өткен жылы елдегі ресми дилерлер 205 мыңнан астам (+3,2 пайыз өсім) автомобиль сатқан, яғни 2023 жылдың төртінші тоқсандағы сатылымнан 3,2 пайыз жоғары.
Бренд бойынша бөлсек:
Hyundai – 44 218
Chevrolet – 30 927
Kia – 23 045
Chery – 14 883
Jac – 11 771 көлік сатқан.
Алғашқы 10 айда шетелдік брендтердің сатылым көрсеткіші ай сайын 11-18 мың шамасына тұрақтаса, қазан, қараша, желтоқсан айларында 20 мыңнан түспеген.
– Бастапқыда сауда аз болғанымен, 2024 жылы бәсеке күшейіп, өндірушілер мен дилерлер тиімді ұсыныстарды көптеп жасады. Үкімет, Қаржы нарығын реттеу агенттігі, екінші деңгейлі банктер мен микроқаржы ұйымдары бірлесе жұмыс атқарып, бастапқы жарнаның болмауы, бөліп төлеу мүмкіндігі сияқты қаржыландыру шараларын жүзеге асырды. Сатып алушыларға жақсы жағдай жасалды. Мұның нәтижесі де көп күттірген жоқ. Автомобиль нарығы екінші жыл қатарынан рекорд жасап келеді, – деді «Қазақстанның Автокөлік Одағы» президенті Анар Мақашева.
Шетелдік брендтер арасында байқалатын тағы бір үрдіс – Қытай брендтері үлесінің артуы. ҚХР-да өндірілетін көліктің елдегі үлесі кейінгі төрт жылда 39 пайызға жеткен. Көрші ел алпауыт автоөндіруші ретінде танылғаны кеше емес. Тіпті бәсекеге қабілетті гибрид, электромобильдерді де Қазақстанға кіргізді. Мысалы, ресми дилерлер өткен жылы 800-ден астам қытайлық Zeekr электрлі машинасын сатқан болатын.
Реті келгенде елдегі шетелдік автокөлік брендтері ұсынған баға саясаты мен несиеге арналған пайыздық мөлшерлемені саралап көрейік. Қазір компаниялар 4 пайыздық несие мөлшерлемесін жарнамалық әдіске айналдырғандай. Есте болса, бірнеше жыл бұрын мемлекет жеңілдетілген 4 пайыздық несиемен көлік алуға арналған бағдарлама әзірлеген еді. Халық арасында идея мазмұны кең тарап, кейін жоба құрылымына қатысты күмән көбейген. Міне, мемлекеттің «4 пайыздық» идеясын дилерлер жалғастырып жатыр. Мысалы, Kia, Hyundai, JAC секілді брендтерден мемлекеттік бағдарламамен мәндес ұсыныс байқауға болады.
Автоөнеркәсіп әлі де кемшін
Анар Мақашева биыл нарық сұранысында өзгеріс болуы мүмкін екенін жасырмады. Айтуынша, 2025 жылы нарық құрылымы өзгеріп, жергілікті өндіріс қарқынды дамуы мүмкін.
Бұл болжамға отандық автокөлік өнеркәсібі лайық па? Бізде автокөлік өндірісі жанданып келеді, алайда әзір нарықты толық қамтуға жеткіліксіз. Бүгінде Қазақстанда машина жасау саласындағы автомобиль жасау үлесі 39,4 пайызды құрайды. Автокөлік шығаратын 8 кәсіпорын жұмыс істеп тұр. Оларда өткен жылдың 9 айында 91 мың көлік әзірленген. Алдағы уақытта зауыттар саны артпақ.
– Іске асыру сатысында үлкен жобалар бар. Алматы қаласындағы мультибренд зауыты, бұл өндіріс жылына 90 000 автокөлік шығарып, 3600 жұмыс орнын құруға жол ашады. Ал Kia өндірісі жылына 70 000 автокөлік шығарып, 1500 жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді. Бұл жобалар әлемдік өндірушілермен тікелей ынтымақтастық арқасында жүзеге асуда, – деді Анар Жанарқызы.
Сала маманы жаңа машиналардың сатылымындағы отандық автомобильдердің үлесі 63%-ға жеткенін айтты. «Қазақстанның Автокөлік Одағы» жариялаған мәліметке сенсек, өткен жылы сатылым бойынша көш бастаған Hyundai автокөлігінің басым денін Алматыдағы кәсіпорындар құрастырған. Оған қоса сатылған 31 мың автокөлік – Chevrolet, 23 мың көлік – KIA еншісінде.
Жалпы өткен жылы Қазақстанда 144,7 мың автомобиль өндірілді. Қостанай облысында орналасқан Allur зауыты 90,5 мың көлік шығарып, нарықта сатылған көліктердің 38,3 пайызын әзірлеген. Ал Алматыдағы Hyundai Trans Kazakhstan зауыты 45,4 мың автокөлік жасаған.
Айта кетейік, биыл Алматыда Astana Motors Manufacturing Kazakhstan мультибренд зауыты іске қосылады. Кәсіпорында Changan, Chery, GWM (Haval мен Tank) секілді Қытай автокөліктері құрастырылмақ. Жоба импортқа тәуелділікті азайтып, жергілікті автокөлік құнын түсіруге әсер етеді деген болжам бар.
P.S. Биыл автокөлікке сұраныс артпаса, толастамасы белгілі. Оның үсітне қарыз жүктемесінің қалыс қалуы автонесие алуға ниет білдірушінің қатарын арттыратынын түсініп отырмыз. Тек жайдан-жай жеңілдік жоғын әрі компаниялар мен банктердің «бір бармағы бүгулі» екенін ұмытпау маңызды.
