Құмар ойын, бәс тігу: Алматыда лудоманияны қалай емдейді
АЛМАТЫ. KAZINFORM – Лудомания деген не, оның ойынқұмарлық, маскүнемдік пен нашақорлықтан айырмашылығы бар ма? Бұл сауалдарды Kazinform агенттігінің тілшісі Алматы қалалық психикалық денсаулық орталығының директоры Сапар Рахменшеевке қойды.
– Лудомания дегеніміз не?
– Лудомания немесе құмар ойындарға тәуелділік – бұл нашақорлыққа ұқсас тәуелділік. Есірткіге тәуелді адамдардың ағзасында байқалатын процестер лудоманның бойында да жүреді. Адамдар уақыт өткізу үшін немесе зерігіп кеткеннен ойнай бастайды. Ойын кезінде құмарлық пайда болады. Мысалы, ол мың теңге тігіп, кенеттен 10 мың теңге ұтып алады. Әр жолы ол тәуекелге барады және жоғалтқанын қайтару үшін бәс тігеді. Осы сәтте адам қалай тәуелді болып қалғанын байқамай қалады.
Тәуелділік дамыған кезде адам үнемі ойынның келесі сәтін күтеді, өйткені оның денесінде эндорфин шығарыла бастайды, бұл есірткіге ұқсас эйфория тудырады. Ал адам тоқтай алмайды, өзін-өзі басқаруды жоғалтады. Ол ойынның стратегияларын ойша құрастыра бастайды, «тегін ақша» алу үшін жаңа қимылдар ойлап табады. Ойынды оңай пайда табудың жолы ретінде қарастырады.
– Адамдар неге құмар ойындарға тәуелді болады ?
– Ғалымдар оның басты себебін айта алмайды. Құмар ойындарға тәуелділік бірнеше факторлардың жиынтығы. Мысалы, 100 адам ойнауға тырысса, олардың барлығы құмар ойынға тәуелді бола бермеуі мүмкін. Бұл жеңіске деген ұмтылыспен ғана емес, психофизиологиялық факторлармен де түсіндіріледі. Бұл тұқым қуалауы мүмкін. Бірақ отбасында ойынқұмар адам болмаса да, тәуелді болатын тұрғындарды кездестіруге болады. Ақшасы бар адамдарда да, ақшасы жоқ адамдарда да лудоман болуы мүмкін. Ойынға тәуелділік барлық жастағы және әлеуметтік мәртебедегі адамдарға әсер етуі ықтимал.
– Алматыда құмар ойындарға тәуелді қанша адам бар ?
– Алматыда нашақорлықтан зардап шегетін адамдарға арналған консультативтік реестр бар, бірақ ойынға тәуелділердің жеке тізілімі жоқ. Нашақорлықтан зардап шегетін адамдар, әсіресе ресми тіркеуге келгенде, емдеуден бас тартады. Қазір кеңес беру қызметінде ойынға тәуелді екі адам ғана тіркелген. Бұл жұмысқа орналасу немесе лицензия алу кезіндегі қиындықтар сияқты қосымша шектеулерді білдіретін диспансерлік тіркеу емес. Консультациялық тіркеу науқастың болашақ өміріне әсер етпей көмек алуға мүмкіндік береді.
Егер адам ем қабылдап жатса, жағдайы жақсарған кезде ол бір жыл бойы консультативтік есепте тұра алады. Жағдай тұрақтанғанда науқас есептен шығарылады. Көбінесе адамдар бізге емделуге анонимді түрде келеді, сондықтан олардың емделуі туралы жазбалар олардың жеке өміріне әсер етпейді. Консультативтік тізілімнің бір бөлігі ретінде мұндай науқастар айына немесе 2 айда бір рет дәрігерге кеңес алу үшін келеді. Анонимді түрде емделгендерге қолдау көрсету жалғасып жатыр және олар қажет болған жағдайда емдеуші дәрігеріне хабарласа алады.
– Тәуелділікке кімдер бейім болады ?
– Науқастар арасында әртүрлі жас категориясы бар. Мәселен, емделуге зейнеткер де келген. Ол бүкіл зейнетақысын құмар ойындарға тіккен. Тәуелділікке бейім адамдардың нақты портретін жасап беру мүмкін емес. Әр түрлі мінездегі адамдар құмар ойындарға тәуелді болуы мүмкін. Тіпті, кейде
сабырлы адамдар да лудоман болып кетеді.
Жас ерекшеліктеріне келетін болсақ, бұрын нашақорлық жасөспірімдер мен жастар арасында жиі кездесетін болса, қазір егде жастағы адамдар, 40-тан асқандар көмекке жүгінетін болды. Алматыда тәулік бойы 376-56-60 сенім телефоны жұмыс істейді, оған психологиялық көмек алу үшін хабарласуға болады. Бұл құмар ойындарға тәуелділіктен зардап шегетін адамдарға көмектеседі және 2023 жылмен салыстырғанда сенім телефоны арқылы қоңырау шалғандар саны 11%-ға өсті. 2024 жылы – 43, 2025 жылдың 2 айында – 44 тұрғын хабарласты.
– Қалай емделеді ? Нашақор мен маскүнемдерге қолданатын емнен айырмашылығы бар ма ?
– Емдеу науқастың жағдайына байланысты. Кейбір жағдайларда тітіркенуді басуға және ұйқыны жақсартуға көмектесетін дәрі-дәрмектерді қолдануға болады, өйткені құмар ойындарға тәуелділердің психикасы бұзылған. Олар қарым-қатынастан аулақ болуға тырысады, өзін басқа адамдардан оқшаулайды. Өйткені ол қарызға белшесінен батқан.
Науқаспен жұмыс істеу алгоритмі дәрігердің тексеруінен басталады, ол амбулаторлық немесе стационарлық емдеуді анықтайды. Науқас стационарлық емделуге дайын болса, оның сауығуына ешкім кедергі болмас үшін бақылауда курстан өтеді. Егер бұл амбулаторлық процедура болса, онда психотерапевт пен психолог тартылады, қажет болған жағдайда дәрі-дәрмекпен емдеу жүргізіледі.
Қазақстанда Денсаулық сақтау министрлігі бекіткен ойынға тәуелділікті емдеу хаттамасы бар. Құмар ойындарға тәуелділікті емдеу нашақорлық немесе маскүнемді емдеуден ерекшеленеді. Психотерапевтік көмек көрсету бойынша әдістер ұқсас болғанымен, құмар ойындарға тәуелділер ұйқысыздық, ашушаңдық немесе агрессия сияқты тәуелділіктің физикалық белгілері болса, дәрі-дәрмекпен де емделеді. Осыдан кейін жеке және отбасылық сесияны қамтитын психотерапиялық емдеу басталады.
Емдеу барысында науқастың отбасы мүшелерімен әңгіме жүргізіледі. Психотерапевт тек тәуелді адамдармен ғана емес, сонымен бірге олардың туыстарымен де жұмыс істейді, өйткені олар тәуелді. Туыстары мәселені жақсырақ түсіну және емдеу процесінде жақындарына қолдау көрсету үшін психотерапия сессияларына жиі қатысады. Теориялық тұрғыдан, бұл туыстары да тәуелді болған кезде болуы мүмкін, өйткені тәуелді адамның өзі жалқау, айлакер болып, басқаларды манипуляциялай бастайды. Бірақ біздің тәжірибемізде мұндай жағдайлар болған емес.
Емдеу уақыты науқастың жағдайына байланысты. Жалпы алғанда, емдеу ұзақтығы әдетте 2 аптадан бір айға дейін созылады. Алайда, егер пациентке қосымша көмек немесе кеңес қажет болса, ол кез келген уақытта бізбен байланыса алады. Кейбір адамдар нашақорлар мен маскүнемдердің ортасына оралатын болса, онда қайта емделуіне тура келеді.
Адамдар нашақорлықтан толық жазылып, бірнеше жыл бойы ремиссияда болатын жағдайлар да кездеседі. Менің тәжірибемде бес жылдан астам ойнамаған алты адам болды. Олардың өздері байланыста болады немесе ата-аналары олардың жағдайы туралы хабарлап отырады.
– Лудомания әйелдер мен балалар арасында кездесе ме?
– Әйелдер арасында құмар ойындарға тәуелділер бар. Тәуелділік көбінесе ішімдік ішкеннен кейін дамиды және емдеу әдетте ер адамдардан ерекшеленбейді. Науқастың өзі жынысына қарамастан емдеуге дайын болуы маңызды. Егер адам өз бетімен жұмыс істеуге дайын болса, нәтиже оң болады. Науқас тек ата-анасын тыныштандыру үшін емделуге келсе, нәтижие болмайды.
Мәселен, 9-10 жастағы баланың бірнеше күн қатарынан компьютер ойындарын ойнап, ұйықтамауы дәрігерге жүгінуге мәжбүр етеді. Ойына ойыннан басқа ештеңе келмеді. Көбінесе ата-аналардың өздері балаларын мультфильмдер арқылы тыныштандыру үшін кішкентай кезінен бастап гаджеттерге дағдыландырады, ал 3-4 айда бала телефонды қалай пайдалану керектігін біледі. Бұл әдетке айналады және болашақта балалар бұрыннан білетін нәрсені істеу үшін гаджеттерді талап ете бастайды. Бұл олардың дамуына және психоэмоционалдық жағдайына теріс әсер етеді.
Психикалық денсаулық орталығы ата-аналарға балаларды электронды құрылғыларды шамадан тыс пайдаланудан бас тартуға көмектесу үшін гаджеттерге тәуелділіктің алдын алу бағдарламасын әзірледі. Алматыда білім басқармасымен бірлесе отырып, 1-11 сынып оқушылары арасында сауалнама жүргізіліп, балалардың жасы ұлғайған сайын гаджеттерге көбірек уақыт бөлетінін көрсетті.
– Лудоман, бірақ емделуге дайын емес адамдар не істеуі керек?
– Олардың өз проблемасын мойындауы маңызды. Тәуелділікті мойындамай және түсінбей, оны шешуге кірісу мүмкін емес. Өзіңізге «бұл соңғы рет» деп шешімді кейінге қалдырмаңыз. Бұл мәселені адамның өзінен басқа ешкім шеше алмайтынын түсіну маңызды.
– Әңгімеңізге рахмет!
