Кувейттен Аляскаға дейін: әлем елдері ұлттық қорларын қалай жұмсайды
Кейінгі уақытта Қазақстанның Ұлттық қоры жөніндегі ақпараттарды жиі ұшыратамыз. Мемлекеттің бұл жинағы «Ұлттық қор – балаларға» жобасы іске қосылғаннан кейін көпшіліктің назар аудартар дүниесіне айналды. Әр баланың қанша ақшасы түсіп отыр, келешекте қалай жарата алатыны ата-аналарға қызық тақырып. Ал әлем елдері ұлттық қорларын қандай мақсатта пайдаланады? Осыған орай Kazinform тілшісі жаһандық тәжірибені зерттеп көрді.
Қорлардың құрылуындағы мақсат ұқсас
2000 жылы Қазақстан Президентінің жарлығымен Ұлттық қор құрылды. Алғашында «Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорнына мемлекеттік үлесті сатудан түскен қаражат есебінен толықтырылып, капиталдарды ескергенде 660 млн долларды құрады. Мәміле қорытындысы бойынша, қазақстандық 5 пайыз үлес сатылды. Содан кейін сатудан түскен барлық қаражат тікелей Ұлттық қорға аударылатын болды.
Ұлттық қор кірістерінің елеулі бөлігі табиғи ресурстардың экспортынан түседі. Көп елдермен ұқсастығы да – осы. Құру кезінде басқа елдердегі барлық тәжірибе зерттелген.
Бірінші кезекте, араб елдерінің, атап айтқанда Кувейттің тәжірибесі ескерілді. Бұл елде екі қор бар – Бюджеттік резервтік қор (1960 жылдан бастап) және Болашақ ұрпақтың резервтік қоры (1976 жылдан бастап). Болашақ ұрпақ қорына мемлекеттік кірістердің 10 пайызы аударылып отырады.
Қорлардың қаражаты қайда бөлінетіні жария етілмейді, бірақ ақшаның дамыған елдердің бағалы қағаздарына салынатыны белгілі. Дәл осы қорлардан Кувейт 1990-1991 жылдардағы соғыстан кейін елді қалпына келтіру ісін қаржыландырды.
БАӘ-де инвестициялық басқару бойынша қызықты кейс бар. Abu Dhabi Investment Authority (ADIA) – Абу-Даби әмірлігіне тиесілі ұлттық әл-ауқат қоры 1970 жылдардың басында мұнай бағасының өсуіне жауап ретінде 1976 жылы тәуелсіз инвестициялық мекеме ретінде құрылған. Қордың миссиясы – капиталдың өсуі мен инвестициялық процесс есебінен қаланың ұзақмерзімді гүлденуін қолдау.
ADIA-ның 49 еншілес компаниясы бар, барлық халықаралық нарықтарда акцияларға, облигацияларға, инфрақұрылымға, жылжымайтын мүлікке инвестиция жасайды.
АҚШ-та 1976 жылы Аляска қоры құрылды. Ол мемлекеттің жаңартылмайтын мұнай және минералдық байлықтарын сақтауға, Аляска тұрғындарының барлық ұрпақтарына арналған тәуелсіз әл-ауқат қоры болып саналады. Ол екі бөліктен тұрады: негізгі шот және кірістердің резервтік шоты. Заң бойынша негізгі сома тұрақты жинақ ақша ретінде жүреді, яғни, ешкім қол сұға алмайды, ал кірістердің резервтік шотының қаражатын пайдалануға болады. Аляска қоры баламалы инвестицияларға, оның ішінде жеке капиталға, жылжымайтын мүлікке, инфрақұрылымдық компанияларға баса назар аудара отырып, активтердің әртараптандырылған құрылымына ие.
1990 жылы құрылған Норвегияның Мұнай қоры қазақстандық Ұлттық қор үшін үлгі болып таңдалды. Ол мемлекеттік тұрақтандырушы, сондай-ақ болашақ ұрпаққа арналған қор рөлін атқарады. Толтыру тәртібін үкімет айқындайды және жыл сайын парламент бекітеді. Қорға мемлекеттік бюджеттегі мұнай кірісінің жартысына жуығы жұмсалады.
Қазір Норвегия қоры – әлемдегі ең ірі инвестициялық қорлардың бірі. Ол өз қаражатын негізінен Норвегиядан тысқары жерлерге салады. 2024 жылғы жағдай бойынша, қор әлемнің 71 еліндегі 8763 компанияның үлесіне ие, оның активтерінің құны 1,8 трлн доллардан астам. Әлемдік қор нарығының шамамен 1,5 пайызын алып отыр.
Ақша қалай бөлінеді?
Қазақстанның Ұлттық қорының қаражаты болашақ ұрпақтың игілігіне бағытталған. ҚР Бюджет кодексінің 21-бабына сәйкес, Ұлттық қор Үкіметтің Ұлттық банктегі шотында шоғырландырылған мемлекеттің активтері есебінде тұрады. Ең басты екі функциясы – жинақтау және тұрақтандыру.
Жинақтау функциясы материалдық емес активтерді қоспағанда, қаржы активтері мен өзге де мүліктің жинақталуын, ұзақ мерзімді перспективада Ұлттық қор активтерінің кірістілігін қамтамасыз етеді. Тұрақтандыру функциясы оның активтері өтімділігінің жеткілікті деңгейін ұстап тұруға арналған. Тұрақтандыру функциясы үшін пайдаланылатын Ұлттық қордың бөлігі кепілдендірілген трансфертті қамтамасыз ету үшін қажетті мөлшерде айқындалады.
Ұлттық қорды басқаруды Ұлттық банк пен Қазақстан Үкіметі арасындағы сенімгерлік басқару туралы шартқа сәйкес, ҚР Ұлттық Банкі атқарады.
Қор республикалық бюджетке кепілдендірілген трансферттер түрінде, Ұлттық қорды басқару жөніндегі шығыстарды жабуға және жыл сайынғы аудит жүргізуге, сондай-ақ республикалық бюджетке нысаналы төлемдер түрінде жұмсалады. Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферттің мөлшері абсолюттік белгіленген мәнде айқындалады және ҚР заңымен бекітіледі.
Активтерді 100 млрд долларға дейін ұлғайту
2023 жылы сәуірде Ұлттық банк Ұлттық қордың активтерін басқару жөніндегі 2030 жылға дейінгі тұжырымдаманы жариялады. Құжатқа сәйкес, 2030 жылға қарай Ұлттық қор активтерінің көлемін 100 млрд долларға дейін ұлғайту жоспарланып отыр.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму болжамына сәйкес, орта мерзімді кезеңде мұнай бағасы барреліне 75 доллар болғанда Ұлттық қор түсімдері 2025 жылғы 5,8 трлн теңгеден 2027 жылы 6,7 трлн теңгеге дейін өсетіні болжануда.
Қараша айында Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов Ұлттық қор «ҚазМұнайГаз» және «Қазатомөнеркәсіп» акцияларын инвестициялаудан табыс тапқанын хабарлады. Оның айтуынша, былтыр 1,3 трлн теңгеге сатып алынған «ҚазМұнайГаз» акциялары 400 млрд теңге кіріс әкелген. Ал «Қазатомөнеркәсіптің» шілде айында 467 млрд теңгеге сатып алған акциялары қазір 600 млрд теңгеге бағалануда. Осылайша, Ұлттық қор 500 млрд теңгеден астам табыс тауыпты.
Трансферттер
Ұлттық банк 2024 жылдың 10 айындағы Ұлттық қордағы қаражат қозғалысы туралы деректерді жариялады. Статистикаға сәйкес, осы жылдың қаңтар-қазан айларында Ұлттық қордан 4,6 трлн теңге жұмсалыпты.
ҚР Қаржы министрлігінің есебінде 2024 жылдың 1 қаңтарында Ұлттық қордың активтері 29,8 трлн теңгеге жеткені көрсетілген. Жұмсалған 4,6 трлн теңгенің 2 трлн теңгесі кепілдендірілген трансферттерге жұмсалды; нысаналы трансферттерге – 2,6 трлн теңге; ал қорды басқаруға және жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге байланысты шығыстарды жабуға – 11,9 млрд теңге кеткен.
Ал 2024 жылдың 1 қарашасына қарай қор активтері 30,9 трлн теңгеге жетті. Бірақ ҚР Ұлттық банкінің төрағасы Тимур Сүлейменов мәлімдегендей, Ұлттық қордың қаражатын алу мен түсімдер теңгерімі әзірге теріс күйінде қалып отыр. Себебі елімізде бюджет тапшылығы бар, бұндай кезде ауырлық Ұлттық қорға түседі.
2025 жылы балалар қанша ақша алады?
Биыл ақпанда балалар Ұлттық қордан алғашқы төлемдерін алды. «Ұлттық қор – балаларға» жобасы Ұлттық қордың жыл сайынғы инвестициялық кірісінің 50 пайызын 18 жасқа дейінгі балалардың жинақтаушы шоттарына аударуды көздейді. Қаржыны бала есейген соң тұрғын үйге немесе білім алуға жұмсай алады.
2024 жылы 18 жасқа толған қазақстандықтарға 100,05 доллар есептелді. 2023 жылы 31 желтоқсанда 18 жасқа дейінгі балалардың жалпы саны 6,9 млн адамды құраған екен.
БЖЗҚ деректеріне сәйкес, «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасына қатысушылар 4,2 млн доллар алды. Бұл сомаға 41 799 өтініш кіреді. Өтінімдердің жартысынан астамы тұрғын үй жағдайын жақсартуға жұмсалды.
Балаларға келесі төлемдер 2025 жылдың ақпанында түседі. 5 желтоқсанда ҚР Қаржы министрі Мәди Такиев 2025 жылы қазақстандық балалар қанша ақша алатынын болжаған еді. Оның айтуынша, сома доллармен есептеледі, сондай-ақ қосымша инвестицияланады. Келесі жылы 3 пайыз инвестиция салынады деп болжануда. Сондықтан Қаржы министрлігі балаларға шамамен 118-120 доллар есептеледі деп болжап отыр.
Ал ҚР Ұлттық банкінің төрағасы Тимур Сүлейменов әр балаға 130 доллар түсетінін болжаған. Осылайша Ұлттық қор елдің болашағына инвестиция салу құралына айналды. Оның активтерін халықаралық тәжірибеге сай сауатты басқару қажет, сонда экономиканы нығайтуға және әлеуметтік бастамаларды қолдауға көмектеседі.
