«Музыкалық» кірпіш және философия – Айша бибі кесенесі
Kazinform «Тарихи фото» айдарын аясында ортағасырлық сәулет өнерінің інжу-маржаны – Айша бибі кесенесін назарларыңызға ұсынады.
Тараздан 18 шақырым жерде, Жамбыл ауданы Айша-бибі ауылында Қазақстан мен Орта Азия аумағында XI–XII ғасырларға жататын ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік тізіміне енгізілген кесене-қабір орналасқан.
Ғимарат әр түрлі пішіндегі терракоталық плиткалармен және қайталанбас ою-өрнектермен безендірілген. Ескерткіштің дизайнында 99-ға дейін өрнектелген композицияларды санауға болады. Ою-өрнектердің негізінде кесененің пайда болу тарихымен бірге қайғылы аңыздың терең философиясы жасырылған геометриялық мотивтер қолданылады.
Көнекөз қариялар бұрынғы уақытта кесененің ішіне кіріп, ақырын сөйлеген адамның дауысы сыртына естілетінін айтады. Егер күмбез қабырғасына кірпіш төсеп, оларды ксилофон сияқты металл затпен ұрса, музыкалық әуезді дыбыстарды естуге болады. Қазір «музыкалық» кірпіштердің қасиеті жойылды, бірақ дыбыс әсерлерін жасау үшін кірпіш күйдірілмей, ерекше тәсілмен күн астында кептірілген деген болжам бар. Сонымен бірге балшыққа мыс, алтын және мал майы қосылып жасалған.
Бұл тарихи нысанның ХХ ғасырдың басына қарай екі бұрыштық бағанасы бар Батыс қасбеттің бір бөлігі мен солтүстік және оңтүстік қабырғаларының фрагменттері ғана қалған. Сондықтан өткен ғасырдың 80-жылдарында кесененің үстіне одан әрі қирамауы үшін шыны күмбез қойылды. Өйткені, ежелгі кірпіштерді адамдар үйлерін безендіру үшін үнемі алып кете бергендіктен көп жоғалып кеткен. Қабырғалардағы кірпіштерді қалпына келтірушілер жаңбыр мен күн астында тез бұзылатын сәндік заманауи кірпіштермен алмастырды.
Содан бері кесене ғимараты бірнеше рет қалпына келтірілді. 2005 жылы «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында кесене бастапқы тарихи келбетін қалпына келтірді. «Қазреставрация» РМК Түркістан филиалының мамандары құрамы жағынан ортағасырлық сәулетшілер кесененің кірпіштеріне ұқсас Сауран сазын ғана пайдалана отырып, ауқымды қалпына келтіру жұмыстарын жүргізді.
Жақын жерде орналасқан «Бабаджи-хатун» кесенесі де қалпына келтірілді, оның ортаазиялық сәулет өнерінде теңдесі жоқ 16 қырлы қолшатырға ұқсас күмбезі бар.
Кесененің қасында болған адам жан тыныштығын сезінеді. Мұнда президенттер, мемлекет қайраткерлері, түсірілім топтары, туристер, емшілер көптеп келеді. Көп адамдар отбасылық өміріне тілеу тілеп, ұрпақ сұрау үшін келеді.
Кесене тарихымен байланысты Айше-Бибі, оның адал қызметшісі Бабаджа хатун және Қарахан туралы аңызды әр жамбылдық жатқа біледі.
Бірақ бұл аңыздың бірнеше нұсқасы бар.
Солардың бірінде Қарахан бір күні Айғожа байдың үйіне қонаққа келіп, оның сұлу қызы Айшамен кездескені айтылады. Олар бір-біріне ғашық болады. Бірақ Қарахан Отанына жау шапқанын естіп, сүйгенін тастап кетуге мәжбүр болады. Олардың бір-бірін ұнататынын естіген Айғожа ашуланып, қызына сүйіктісін көруге тыйым салды. Айша күйеу жігіттен белгілі бір уақытта хабар алмаған соң, Бабаджа Хатунның көмегімен Қараханға жасырын барады. Оны естіп, қаһарланған әкесі «егер қайтып келмесе, өлсін» деп нөкерлерін жіберді.
Ұзақ жолдан шаршаған сұлу Аса өзенінің жағасында тоқтап, демалады. Соңынан жіберілген салт аттылар әзіл ретінде Айшаның киіміне жылан жасырады. Жуынып болған соң бас киімін кигенде Айша сұлуды улы жылан шағып алады. Қайғылы жағдайды білген Қарахан асығыс өзенге жетеді. Айша бибі оның құшағында өледі. Қарахан Айшаның бейітінің басына ғажайып күмбез орнатады.
Жамбыл облысының осынау көрікті жеріне барған туристерге міндетті түрде осы әдемі де мұңды тарих айтылады.
