Нашақорлықтан психикалық ауытқуға дейін – «синтетика» несімен қауіпті
АСТАНА. KAZINFORM – Соңғы кездері синтетикалық есірткі жастардың қасіретіне айналды. Синтетиканың ең көп тараған түрлерінің бірі - мефедрон. Ол кокаиннің арзан және синтетикалық аналогы.
Оның қаншалықты қауіпті екенін және жалпы «синтетиканы» қолданудың салдары қандай екенін Kazinform тілшісіне Республикалық психикалық орталықтың Павлодардағы филиалының дәрі-дәрмекті түзету бөлімінің меңгерушісі Мәншүк Жақсылықова айтып берді.
— Мәншүк Хамзақызы, нашақорлықтан, атап айтқанда синтетикалық есірткіден емделіп жатқан науқастарда қандай белгілер байқалады? Мефедронды қолданудың қандай белгілері бар ?
— Мефедрон синтетикалық стимуляторлар тобына жатады. Жалпы алғанда, мефедрон немесе кокаин екеніне қарамастан, олардың клиникалық белгілері бірдей. Мұның бәрі стимуляторлар тобына жатады және оларда ортақ ұқсастық бар. Симптомдарын физикалық және психологиялық деп бөлуге болады. Біріншісінде қан қысымы жоғарылап, тахикардия, гипертермия болуы, қарашықтардың кеңеюі, терлеуі, бұлшықеттердің тартылуы мүмкін және бас ауырып, жүрек айнуы ықтимал. Бұл препараттарды қолданудың психологиялық белгілері басқа заттарды қолданудан гөрі айқынырақ. Бұл эйфория, белсенділіктің жоғарылауы, көңіл-күй мен эмоционалдық фонның ауытқуы, адам ашуланшақ болуы мүмкін. Эйфория кенеттен депрессияға, мазасыздыққа және паранойяға айналуы ықтимал.
Кеше ғана біз синтетикалық стимулятор қолданған науқасты қабылдадық. Ол өзін біреу соңынан аңдып жүргендей сезінеді. Мұндай науқастар бізге көп келеді. Есірткіге тәуелді адамдар мефедронның басқа синтетикалық стимуляторлардан айырмашылығы - асқынулары азырақ деп есептейді. Бірақ, олай емес. Бастапқы сезім бірдей және оның салдары мен нәтижесі де бірдей. Осы пікірге байланысты мефедронды қолданатын адамдар кейінірек ем іздейді. Бұл жерде когнитивті фонның өзгеруі де өте маңызды – яғни ақыл-ой белсенділігі, бұрын жақсы көретін әрекеттерге қызығушылықтың жоғалуы. Яғни адамның деградацияға ұшырауына себеп болады.
— Синтетикалық есірткіге тәуелділікті емдеу қанша уақытты алады? Атап айтқанда, мефедроннан ?
- Емдеу ұзақтығы синтетикалық препараттардың түріне, соның ішінде мефедронға байланысты әр түрлі болуы мүмкін және түрлі факторларға байланысты. Атап айтқанда, физикалық немесе психикалық проблемалардың болуына, айналасындағылардың қолдауына, сондай-ақ таңдалған терапияның тиімділік дәрежесіне байланысты. Әдетте есірткіге тәуелділікті емдеу бірнеше кезеңнен тұрады. Біріншісі - детоксикация, оны нашақорлардың барлығы біледі. Көптеген адамдар егер есірткіге тәуелді адам ағзасын тазартып, дәрі-дәрмекпен емделсе, оның проблемасы шешілді деп ойлайды. Бұл - қате түсінік. Өйткені стимуляторларға байланысты есірткінің өзі (каннабиноидтардан немесе қарапайым адамдардағы «анашадан» басқа) тез ыдырайды және өздігінен шығарылады. Ал пациент инфузиялық терапияны (тамшылатып) қабылдай отырып, процесті сәл жылдамдатады. Негізінде, оны жасамай-ақ қойса да болады. Стимуляторлар психикаға көбірек әсер ететіндіктен, психологиялық көмекке, медициналық-әлеуметтік оңалтуға және психотерапевтік қолдауға көбірек көңіл бөлу керек. Жоғарыда айтқанымдай, көпшілігі мефедронды таңдайды, өйткені нашақорлар оны зиянсыз деп санайды. Бірақ оған тәуелділік өте баяу жүреді және ол адамға білінбейді. Көптеген адамдар бізге тәуелділік асқынып кеткен кезде келеді және физикалық тұрғыда ғана емес, мінез-құлық пен психологиялық жағынан да. Біздің орталықта дәрілік түзету, психотерапия және оңалту кезеңдерін қамтитын ең аз екі айлық емдеу мерзімі бар. Бірақ бұл аздық етеді. Бағдарламаның өзі бізге 1 жылдан 1,5 жылға дейін уақытты алады. Синтетика үлкен психологиялық тәуелділікті тудырады. Адамның есірткіге деген құштарлығы ұзақ сақталады. Сондықтан, біз нашақорды бір жыл емдесек те, 100% кепілдік бере алмаймыз. Қалай болғанда да, есірткіге құмарлық оның бойында қалады.
— Денсаулық сақтау министрлігі бұл бағытта халықаралық тәжірибені қодана ма? Қазақстанда нашақорларды емдеу алгоритмі соңғы рет қашан өзгерді ?
- Әрине. Жалпы, біздің облыс үшін, республика үшін, тіпті ТМД елдері үшін АҚШ пен Еуропамен салыстырғанда тәуелділік көрсеткіші жас. Мұндай науқастарды алғаш рет кездестірген кезде біз оларды емдеуді білмедік және олармен не істеу керектігін түсінбедік. Бізде ондай тәжірибе жоқ еді. Сол кезде басқа елдерде болған барлық дереккөздер мен әдебиеттерді пайдаландық. Содан кейін стимуляторларды емдеу хаттамасын құру туралы мәселе туындады. Ал біз мұнымен айналыса бастағанда бұл хаттама әлемнің ешбір жерінде болмаған. Өйткені негізгі медициналық емдеу психологиялық көмекке негізделген.
— Дәрі-дәрмекпен емдеу туралы не айтасыз? Синтетикалық тәуелділіктен емделетін науқастарға қандай дәрілер тағайындалады ?
- Жоқ. Егер опиоидтер (героин, көкнәр) туралы айтатын болсақ, онда алмастыру терапиясы - метадон. Ол сирек қолданылады, дегенмен метадон терапиясы тіпті алкогольге тәуелділікте де қолданылады. Инфузиялық терапия кезінде біз тамырға енгізілетінс препараттар мен витаминдерді қосамыз - бұл пациенттердің су-электролит балансын толықтырады, зат алмасуды және ми жұмысын жақсартады. Синтетиканы, соның ішінде мефедронды қолданатын адамдарға тән нәрсе: олардың тәбеті нашарлайды, ұйықтамайды. Дене күшейтілген режимде жұмыс істейді, бірақ бұл уақытша ресурстар. Сондықтан олар салмақты күрт жоғалтады, бұны әдетте туыстары байқайды. Сондықтан пациенттер бізге келгенде оларға жалпы күшейтетін терапия жүргіземіз. Біз сондай-ақ психоэмоционалды фонды түзететін дәрі-дәрмектерді тағайындаймыз, өйткені олардың көңіл-күйі бір секундта өзгереді - қалыпты көңіл-күйден депрессияға дейін.
— Елімізде мефедронға тәуелділіктен қанша науқас емделуде ?
- Оны дөп басып айту қиын. Нашақорлардың көбі көмек сұрамайды немесе жасырын түрде көмек сұрайды. Сонымен қатар жеке оңалту орталықтары бар. Ресми ақпаратқа сәйкес, 2023 жылдың 12 айында республика бойынша 4543 адам нашақорлықтан емделді, оның ішінде 351 адам стимуляторларды қолданған. Оның 120-ға жуығы біздің орталықта емделді. Айтпақшы, нашақорлардың көмекке жүгінбеуінің бір себебі – тіркеуде тұру, соның салдарынан олар кейін жұмысқа орналаса алмайды. Тіркелген адамдардың төмендеу тенденциясы туралы айтатын болсақ, синтетикалық стимуляторларды пайдаланатын адамдардың тұрақты өсуін байқаймыз. Егер динамика туралы айтатын болсақ, онда 2018 жылдан бері бұл көрсеткіш 5 есеге өсті. 1 мамырдағы жағдай бойынша психоактивті заттарды тұтынушы ретінде 108 693 адам есепте тұр, бұл абсолютті мәнде 100 мың халыққа шаққанда 544,3 деп түсіндіріледі. 2023 жылы бұл көрсеткіш 550 болды. Яғни, тіркелгендер саны аздап азайып бара жатқандай болды. Бірақ егер біз синтетикалық стимуляторлар туралы нақты айтатын болсақ, онда бұл көрсеткіш керісінше 2018 жылдан бері 5 есе өсті. Өткен жылы 100 мың халыққа шаққанда 92,7 болса, биыл (қаңтар-сәуір) қазірдің өзінде 91,3-ке жетті. Өсім бәрібір бар. Қолданылатын есірткі түрлері бойынша, жалпы, каннабиноидтарды немесе марихуананы қолданатындар бірінші орында. Бұл барлық есепте тұрған нашақорлардың 35 пайызы. Мұндай адамдар медициналық тексеру кабинеттерінен өтеді. Мына мәселені айта кеткен жөн, емделуге келетіндердің көпшілігі аралас есірткіні пайдаланады, яғни марихуанадан басқа стимуляторларды пайдаланады. Бірақ оларды анықтау каннабиске қарағанда қиынырақ болғандықтан, олар марихуана пайдаланушылары ретінде тіркелген. Екінші орында опиоидтарды қолданатын адамдар – 31%. Одан кейін есірткіні біріктіріп пайдаланатындар – полинашақорлық – 26%. Тек 4,6% синтетикалық стимуляторларды пайдаланады. Себебі, бұл адамдар емделуге азырақ жүгінеді. Олар табылса да, оларды анықтау қиын және мұны көп адамдар біледі. Олардың арасында жүк көлігі мен такси жүргізушілері де аз емес.
— Елімізде наркологиялық емханалар мен реабилитациялық орталықтар жеткілікті ме ?
– Бізде 20 психикалық денсаулық орталығы бар – қазір олар екі қызмет бір қызметке біріктірілгендіктен осылай аталады. Ал мұндай орталықтар әр облыста бар. Сонымен қатар, қалалық дәрігерлік амбулаториялар деңгейінде 80-ге жуық бастапқы психикалық денсаулық орталығы жұмыс істейді. Сондай-ақ аудандық деңгейде 205 психиатриялық емхана бар. Республикалық деңгейде Психикалық денсаулықтың ғылыми-тәжірибелік орталығы – Алматыдағы бас мекеме, Павлодар қаласында филиалымыз бар. Біз Алматыда негізінен психиатриялық науқастарды емдейміз. Соңғы жылдары медициналық-әлеуметтік оңалту орталықтарын құру жұмыстары жандана түсті. Бүгінде мұндай орталықтар көптеген өңірлерде бар. 2024 жылдың соңына дейін тағы бес облыста осындай орталықтар ашу жоспарлануда.
