Өскемендегі зауыт АЭС-ке қажетті отын таблеткаларын қалай шығарады – фоторепортаж
ӨСКЕМЕН. KAZINFORM – Қазақстанда атом электр станциясын салу мәселесі бойынша қоғамдық тыңдаулар өтті. Сарапшылар АЭС-тің әлемдегі ең арзан электр энергиясы көзі екенін және оның жасыл энергияны алмастыра алатынын айтады. Ал Өскемендегі Үлбі металлургиялық зауытында АЭС-ке қажетті отын таблеткалары шығарылатынын қазақстандықтардың бірі білсе, бірі біле бермейтіні анық. Осы ретте, Kazinform тілшісі сол Орталық Азиядағы теңдессіз зауытқа арнайы барып, жұмыс барысын көріп қайтты.
Қазақстанның табиғи ураны Ресейде байытылады
Үлбі металлургиялық зауыты – атом энергетикасы, электрондық, металлургиялық өнеркәсіп және басқа да салалардың қажеттіліктері үшін әлемдегі уран, бериллий, тантал және ниобий өнімдерін өндірушілердің бірі. 1949 жылдың қазан айында құрылған. 1997 жылдан бастап «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық атом компаниясы» АҚ құрамына кіреді.
«ҮМЗ» АҚ еншілес кәсіпорны «Үлбі-ТВС» зауытында атом электр станциялары үшін уран отынының компоненттері шығарылады. Аталмыш зауытқа кірер алдында компанияның қоғаммен және мемлекеттік органдармен байланыс бөлімінің басшысы Юлия Антоновадан бірнеше сұраққа жауап алып көрдік.
«Үлбі-ТВС» ЖШС – Қазақстан мен Қытайдың бірлескен кәсіпорны. Акцияның 51%-ы Үлбі металлургиялық зауытына, 49%-ы қытайлық CGNPC-URC компаниясына тиесілі. Бұл – Қазақстан мен Орталық Азиядағы атом электр станцияларына отын шығаратын жалғыз кәсіпорын. Жобалық өндірістік қуаты – жылына төмен байытылған уран бойынша 200 тонна немесе жылына шамамен 440 жылу бөлгіш құрастырма (ЖБҚ). 2024 жылы толық жобалық қуатқа шығу көзделіп отыр. Зауыт ішінде Франция, Германия, АҚШ, Қытай және Қазақстанда шығарылған қондырғылар орнатылған», - дейді ол.
Түсіндіре кетейік, ЖБҚ – ядролық реакторда жылу энергиясын алуға арналған арнайы инженерлік өнім. Отын таблеткалары оның ішіне салынады. Жылу бөлгіш құрастырма жасауға Қазақстаннан шыққан табиғи уран пайдаланылады. Ядролық отынды алу үшін табиғи уранды уран гексафторидіне айналдыру керек. Ол үшін уранды 235 изотопында, әдетте 5%-дан төмен байыту қажет. Осы мақсатта Қазақстанның табиғи ураны Ресей Федерациясына конверсияға және байытуға жіберіледі. Байытылған уран ҮМЗ-ға ұнтақ пен отын таблеткаларын өндіру үшін жеткізіледі.
Ядролық отын қайда және қандай көлемде экспортталады?
«Жылу бөлгіш құрастырма – CGN компаниясының қатысуымен тек Қытай еліне жіберілетін экспорттық өнім. 2022-2023 жылдары өнімдерімізді Қытайға бес партиямен жөнелттік. Сонда төмен байытылған уран бойынша барлығы 150 тоннаға жуық өнім экспортталған. Өнімдердің екі партиясы Қытай атом электр станцияларының реакторларына салынған. Олар – сол елдің оңтүстігіндегі «Янцзянь» және «Фанчэнган» станциялары. 2024 жылдың шілде айының соңындағы көрсеткіш бойынша Қытайға барлығы 8 ЖБҚ жеткізілді. Бұл – төмен байытылған уран өнімдерінің 240 тоннасы», - дейді Юлия Антонова.
Отын таблеткаларын жасау процесі
Зауыт жұмысы туралы мағлұмат алған соң АЭС-ке қажетті отын таблеткаларының қалай жасалатынын өз көзімізбен көру үшін ішке кірдік. Ең әуелі бізге қауіпсіздік ережелерін түсіндіріп, арнайы киім кигізді. Уран өндіретін цех бастығының міндетін атқарушы Владислав Когай уранның қалай отын таблеткасына айналатынын айтып берді.
«Ең әуелі уранға құрғақ кеуектендіргішті қосамыз. Одан соң қалыптау мен қақтау процесі жүреді. Содан кейін тегістеліп, таблеткалардың сыртқы пішіні бойынша ақаулардың бар-жоғы тексеріледі. Ұнтақтың дайын таблеткаға айналуына дейінгі процесс 12 күнге созылады», - дейді ол.
Зауыттағы жұмыс үздіксіз жүргізілетіндіктен қызметкерлер 3 ауысымда жұмыс істейді. Бірінші ауысым 08.00-ден 16.00-ге дейін, екінші ауысым 16.00-ден 00.00-ге дейін, үшінші ауысым 00.00-ден 08.00-ге дейін.
Дайын өнім қалай тасымалданады?
Енді отын таблеткаларын экспортқа шығарарда қайда салады деген заңды сұрақ туындайды. Бұған дейін айтқанымыздай, ол үшін ЖБҚ жасалады. Оны құрастыру желісі құрсама үшін көтергіш платформадан, құрастыру ротациялық платформадан және твэлдерді созу үстелінен тұрады. Түсіндіре кетейік, твел дегеніміз – ішіне отын таблеткалары салынған найза пішіндес ұзын әрі жіңішке өнім.
«Твэлдер арнайы технология арқылы жасалады. Түтік қабықша буферлік үстелге қолмен қойылады және автоматты түрде техника желісі бойымен қозғалады. Оператор тек процесті бақылайды және ықтимал ауытқуларға жауап береді. Үрлеу, тазалықты бақылау, дәнекерлеу және көзбен шолып тексеру кезеңдерінен өткеннен кейін түтік қабықша діріл жүктегіштің көмегімен отын таблеткалармен толтырылады. Твэл осылай жасалады», - деп түсіндірді зауыттың таблеткалар мен твелдер бөлімінің бастығы Вадим Казаков.
Бұл – процестің соңы емес. Ары қарай твелдер бірігіп скелетонға қосылады. Скелетон – ЖБҚ-ның қаңқасы. Оны жасау үшін торлар, бағыттаушы және аспаптық түтіктер нүктелік екі жақты дәнекерлеу роботына орналастырылады. Оператор торларды алдын ала бекітеді және оларға түтіктерді қолмен итеріп орнатады. Түтіктер мен торларды дәнекерлеу роботпен автоматты режимде жүзеге асырылады.
Дәнекерлеу процесі аяқталғаннан кейін скелетонды екі оператор координаталық өлшеу машинасына орналастырады. Онда скелетонның сыртқы түрі мен геометриялық параметрлері бақыланады. Ары қарай дайын және тексеруден өткен скелетон сақтау үшін қоймаларға тасымалданады.
Осылайша, ЖБҚ дайын болады. Бір жылу бөлгіш құрастырмада 450 келі уран сақталады. Зауыттың жобалық қуаты жылына осындай 440 ЖБҚ шығаруға жетеді. Ал дайын өнім Қытайға пойыз арқылы экспортталады.
Зауытқа деген бақылау қатаң. МАГАТЭ өкілдері де келіп, тексеріс жүргізіп тұрады. Бірақ құрылғалы бері мұнда оқыс оқиға болып көрген емес.
ҮМЗ аумағында төмен байытылған уран банкі орналасқан
Тағы бір айта кетерлігі, Халықаралық атом энергиясы агенттігінің төмен байытылған уран банкі Үлбі металлургиялық зауытының аумағында орналасқан. МАГАТЭ-нің тікелей бақылауындағы бұл банкте уран гексафториді түріндегі төмен байытылған уранның, яғни ядролық отынды өндіретін шикізат қоры сақталған.
«2019 жылдың 10 желтоқсанында банк ресми түрде пайдалануға берілді. Компанияны басқаруға жарияланған ашық тендердің жеңімпазы болып «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ және француздық Orano Cycle компаниясы танылды. Қордағы төмен байытылған уранның көлемі – 90 тонна. Банктің жұмысы басталғалы бері осы уақытқа дейін бұл қордағы уран қолданылып көрген емес», - дейді Юлия Антонова.
Егер өнім жеткізуде қандай да бір кедергілер болып жатса, МАГАТЭ-ге мүше мемлекеттер банкте сақталған кепілдік берілген резервті пайдалана алады.
